تبیان، دستیار زندگی

حجة الاسلام دكتر مرتضى آقاتهرانى

تاریخچه بحث

مسأله اهمال كارى در منابع اسلامى از دیر باز مورد توجه بوده و در روایات و ادعیه درباره آن سخن به میان آمده است. امیدوارم كه در این نوشته، قلمرو بحث به روشنى نشان داده شود تا راه بهرهورى بیش تر از آیات و روایات به روى آیندگان باز گردد. ناگفته نماند كه علماى اخلاق و عرفاى اسلامى، پیوسته اهل سیر و سلوك را از ابتلا به این نابهنجارى اخلاقى رفتارى بر حذر مى داشته اند.

این واژه در غرب، به ویژه در عرصه روان شناسى، حدود چهل سال است كه مطرح شده است. تنها استاد روان شناسى كه درباره تاریخچه اهمال كارى بحث كرده است، پل ت. رینجن باخ  مى باشد. وى كتابى به نام بررسى تاریخى علل اهمال كارى  تألیف كرده است. هرچند موضوع انتخابى او جالب است، اما كمك چندانى براى حل مسأله ارائه نداده است.  پس از وى، دو نفر از نویسندگان به نام هاى آلبرت آلیس  و ویلیام جیمزنال ،  به نگارش كتاب روان شناسى اهمال كارى  همت گماردند كه در نوع خود كارى بدیع و قابل ارائه است.

اما دغدغه خاطر نگارنده این است كه این آسیب را بازشناسى كرده و راه تحقیق را صرفاً به تجربه محدود نسازد و از راه كارهاى وحیانى نیز در این زمینه نیز بهره ببرد.

تنبیه و شرطى شدن اجتنابى :

گو این كه امروزه بسیارى از روان شناسان، تربیت از طریق تنبیه را چندان ارج نمى نهند،  اما با تكیه بر قرآن، كه كلامى وحیانى و خالى از هر اشتباه است، مى توان دریافت كه راه تربیت برخى از انسان ها، با شیوه تنبیه هموار مى گردد. علاوه بر این، مناجات ها و دعاهاى معتبرى، همچون دعاهاى موجود در صحیفه سجادیه  و نیز تجارب فراوان، جملگى دلیل بر مفید بودن تنبیه بجا و مناسب براى درمان اهمال كارى است.

شخصى مى گفت: هرگاه به موقع كارم را انجام ندهم، تنها تأسف نمى خورم، بلكه براى خود تنبیهى درخور و مناسب در نظر مى گیرم. نوع تنبیهات بستگى به میل و سلیقه افراد دارد، كه مى تواند میهمان كردن افراد، كمك به مستمندان، تمیز كردن اتاق، كمك بیش از اندازه معمول به دیگران، پرداخت صدقه، كمك به همسر در امر خانه و بالاخره، هر كار خیر دیگرى كه انجامش چندان مورد رغبت نیست، باشد. اگر شخص در پرداخت و یا انجام این گونه تنبیه ها به خود اعتماد ندارد، مى تواند دیگرى را در جریان امر قرار دارد و یا پول خود را نزد او به امانت بسپارد تا هنگام تخطى از قرار و تعهد خویش، وى آن را به حساب اعانات واریز كند البته، یادآورى میزان جریمه به صاحب امانت و پول لازم است و گرنه اگر شخص اهمال كار بى خبر بماند، تأثیر اصلاحى در رفتار وى نخواهد داشت.

تغییر محیط :

شرایط و محیط مى تواند در وضع اهمال كارى فرد، تأثیر داشته باشد. بسیارى از شاگردان در اطاق بسته اى، كه كتاب هاى متنوع و وسایل سرگرم كننده دیگر در آن جا نهاده شده است، نمى توانند براى مطالعه یك موضوع خاص تمركز داشته باشند; چون وقت خود را با مطالعه موضوعات گوناگون كتاب ها و یا گوش دادن به رادیو و ضبط صوت و دیدن تلویزیون و یا لم دادن و آرام آرام به خواب رفتن، از دست مى دهند. همه این ها دست به دست هم مى دهند تا شخص اهمال كار به دنبال فرصتى براى طفره رفتن باشد. در این صورت، به این اشخاص پیشنهاد مى شود كه به خواسته خود یا در فضاى باز به مطالعه بپردازند و یا اگر مكان خلوتى مانند كتابخانه را مناسب تر دیدند، براى مطالعه به آن جا بروند.

بازى با احتمالات  :

بیش تر اهمال كاران منتظر فرصت مناسبى هستند تا حوصله و حال كار پیدا شود، غافل از این كه این روش خود بهانه اى براى به تأخیرانداختن فرصت هاى مناسب است. سؤال این است كه چرا از نظریه احتمالات بهره نبریم؟ وقتى كار را با تأخیر انجام دهیم، بى شك شانس بهتر انجام دادن آن را از دست داده ایم. پس چرا با شروع كار، خود را یك گام به بهتر سازى آن نزدیك نكنیم؟  در حالى كه، مكرر تجربه كرده ایم، تا شروع نكنیم حال عبادت نیز خود به خود حادث نمى شود، و كارها بى دلیل به انجام نمى رسد.

خودتنظیمى و یادآورنده ها  :

هرگاه كارى را به تعویق انداختیم، آن را در تقویم خود (و یا دفترى كه بدین منظور در نظر گرفته شده) یادداشت كنیم. هر روز كه به آن نظر مى افكنیم، احساس نفرت از اهمال كارى در ما شكل مى گیرد. از این رو در صدد درمان برمى آییم. در این روش، هم تنبیه وجود دارد و هم تشویق; تشویق از كاهش دفعات اهمال كارى و تنبیه از زیاد شدن دفعات آن.  این، همان محاسبه است كه دقت در به حساب آوردن مى تواند مراقبت انسان را دقیق تر، عمیق تر و جدى تر سازد. در بیان اهل بیت(علیهم السلام)در این زمینه فراوان توجه داده شده است. امام موسى بن جعفر(علیه السلام)مى فرمایند: «حاسبوا انفسكم قبل ان تحاسبوا»;  پیش از آن كه از شما حساب گیرند، به حساب خود برسید. امام على(علیه السلام)، خودتنظیمى و خویش حسابرسى را عامل امنیت از سستى در كارها دانسته و مى فرماید: «من تعاهد نفسه بالمحاسبه امن فیها المداهنه»;  كسى كه با خود پیمان ببندد كه از خود حسابرسى كند، از مداهنه (به بیان عامیانه، ماست مالى كردن) در امان است. فرد زمانى كارها را به اتقان خواهد رسانید كه به حساب خویش رسیدگى كند.

استفاده از هم پیمانى  :

شخص با خود عهد ببندد كه اهمال نكند و اگر با خود قرارى گذاشت، تلاش كند تا در انجام آن كوشا باشد. در این گونه موارد مى تواند با خداى خود،  و یا با پیامبر و امام، استاد، همسر و یا دوست خود، عهد خود را در میان بگذارد و از آنان همكارى بطلبد. توجه به الزام آور بودن عهد و میثاق نكته اى غیر قابل انكار و انسانى است. در قرآن كریم، سنت نبوى و اهل بیت(علیهم السلام) و در فقه شیعه به قانون عقلى مشهور «وفاى به عهد»  بارها توجه شده است.

امیرالمؤمنین على(علیه السلام) در ارتباط با پاى بندى به عهد و پیمان مى فرمایند: «اعتصموا بالذّمم فى أوتادها»  ، عهد و پیمان را پاس دارید بخصوص با وفاداران. در اهمیت این امر همین بس كه خداوند در قرآن عهدشكنان را در ردیف مفسدان در زمین قرار داده است  و در روایات نیز به صراحت بیان شده است كه سلامت دین انسان در گرو وفاى به عهد او مى باشد كه پیامبر(صلى الله علیه وآله) مى فرمایند: «لا دین لمن لا عهد له».  در علم اخلاق این شیوه را مشارطه گویند كه شخصى براى اصلاح نفس خویش هر سحرگاه با خود شرط و قراردادى مجدد مى بندد تا كه به سوى كمال سیر كند. در گفتارى حكیمانه از امام متقین(علیه السلام) در آثار پیمان به وفا آمده است: «تعاهدوا امر الصلاة، حافظوا علیها»;  با نماز پیمان وفا بند، تا این كه بر آن مواظبت كنى. خداوند متعال به مؤمنان دستور مى دهد كه در پیمان خود، حتى با مشركان، تا زمان مقرر به آن پایبند باشید: « فاتموا الیهم عهدهم الى مدتهم » (توبه: 4); پس عهد و پیمان با آن ها را تا مدت مورد قرار به سر رسانید.

عدم انتظار پیشرفت سریع :

پیش از این یادآور شدیم كه اهمال كارى در بلندمدت به حالت اعتیاد درمى آید. درمان آن نیز حوصله لازم را مى طلبد كه بیان آن در این نوشتار نمى گنجد. در اجراى درمان نباید خود را باخت، بلكه باید با امید و تلاش خود را براى درمان آماده كرد.  توجه داشته باشید كه كارها همیشه در گرو وقت خودش مى باشد، تا آن جا كه گفته اند: «ان الامور مرهونة باوقاتها»; البته هر كارى در گرو وقت خویش مى باشد.

روش هیجانى غلبه بر اهمال كارى  :

این شیوه، همان روش رفتار شناختى است كه از روش عقلانى درمانى  كارل راجرز  وام گرفته ایم. چون در این روش مراجعان اعتماد به نفس دارند و تأكید بیش تر بر باقى ماندن آن حالت و به تحرك آمدن است، به برخى از فنون عقلانى هیجانى اشاره خواهیم كرد.

روش هیجانى غلبه بر اهمال كارى  :

این شیوه، همان روش رفتار شناختى است كه از روش عقلانى درمانى  كارل راجرز  وام گرفته ایم. چون در این روش مراجعان اعتماد به نفس دارند و تأكید بیش تر بر باقى ماندن آن حالت و به تحرك آمدن است، به برخى از فنون عقلانى هیجانى اشاره خواهیم كرد.

وادار كردن فرد به انجام كار :

تمرین مبارزه با شرم و كم رویى  :

شخص از این كه نمى تواند كارش را به نحو مطلوب و یا به موقع انجام دهد، مبتلا به كم رویى، شرم و آزرم مى شود. شرم و ترس ریشه اى مشترك دارند.

درمان: در این جا چند مورد را به عنوان درمان و راهكار عملى اشاره مى كنیم:

الف. براى مبارزه با آن تلاش كنید، بر اعصاب خود مسلط باشید. نگذارید كه اتفاقات و حوادث شما را تحت تأثیر قرار دهد.

ب. براى بررسى نقاط قوت و ضعف و حدود آن، ضوابطى را در نظر بگیرید تا بتوانید درجه قوت و ضعف و جایگاه هركدام و اشتباهاتتان را بشناسید.

ج. چون ما مسلمان هستیم، بنابراین عقل و شرع مى تواند دو میزان خوبى براى اصلاح رفتار فردى و اجتماعى ما باشد.

د. تلاش كنید از رفتار كسى كه به نظر شما كامل است، تقلید كنید. براى یك انسان مسلمان، بهترین و برترین الگو، حضرت خاتم الانبیاء(صلى الله علیه وآله)است.

در قرآن آمده است: «و لقد كان لكم فى رسول الله اسوة حسنه»; بهترین الگو براى شما رسول خداست. در عصر حاضر، آشنایان به سیره و روش معصومان(علیهم السلام)، علما و عرفاى والامقام مى توانند برترین الگوى زندگى باشند. قدرى مطالعه در زندگى بزرگانى مانند، آیة الله بهجت، امام خمینى(قدس سره)، علامه طباطبائى(رحمه الله)، آیة الله سیدعلى قاضى طباطبائى، میرزاى شیرازى، مرحوم محمد بهارى، مرحوم میرزا جواد آقا ملكى تبریزى، مرحوم سیداحمد كربلایى، مرحوم ملا حسینقلى همدانى و...، كه هركدام مردان علم و تقوا بوده اند، مى تواند الگوى مناسبى براى اخلاق، رفتار و كردار صحیح ما باشد.

حتى در زندگى اجتماعى نظر به سیره نبوى  در برخورد با دیگران، به موقع به خود رسیدن، شانه كردن موها، خود را در آیینه دیدن، دست دادن، تقدم در سلام كردن، احوال پرسى كردن، ارتباط برقرار كردن، همنشینى، همدردى، عیادت، تشییع جنازه، حضور درجمع مردم، شركت در غم و شادى آنان و... راهكار مناسبى است.

پس از قدرى نشست و برخاست با افراد صالح و صادق و كسانى كه تنها رضایت خداوند براى آنان ملاك قابل قبول است، مطمئن باشید كه شما هم این گونه خواهید شد. كم تر به قضاوت مردم و دیگران كه هر كدام راه و چاهى را نشان مى دهند نظر خواهید كرد; بلكه بیش از هر چیز به دنبال كسب كمال و جلب رضاى حضرت دوست خواهید بود كه از ویژگى هاى امام على(علیه السلام)است: «و لاتأخذه فى الله لومة لائم... ملامت ملامت كنندگان هرگز او را از مسیر خود باز نمى داشت. البته، این تلاش عاقبت به چنین مرتبه اى ختم مى شود: « رضى الله عنهم و رضوا عنه » (توبه: 100); خدا از آنان راضى و آنان از خدا راضى اند.