توشه سفر

بدانید که با پرهیزکاری می توان رشته خطاها را برید و با یقین به نهایت درجه بلند توان رسید.

بندگان خدا! خدا را، خدا را واپایید! در حقّ نفسی که از همه چیز نزد شما گرامی تر است و دوست داشتنی تر. همانا خدا راهِ حق را برای شما آشکار کرده و جاده های آن را پدیدار. پس یا بدبختی است گریبانگیر و یا خوشبختی پایان ناپذیر.

پس توشه گیرید در روزهای سپری شدنی برای روزهای ماندنی. توشه را به شما نشان دادند و کوچ کردن را فرمان دادند و به رفتنتان برانگیختند. همانا شما همچون کاروانی هستید که بر جای مانده اند و نمی دانند کسی آنان را به رفتن فرمان می دهند.

هان! با دنیا چه کند کسی که برای آخرتش آفریده اند و با مال چه کند آن که به زودی آن مال از وی ربوده است و وبال و حساب آن بر گردن او مانده.

بندگان خدا! خیری را که خدا وعده داده واگذاشتنی نیست و شرّی را که از آن نهی فرموده رغبت کردنی نه.

روزِ حساب

بندگان خدا! از روزی بترسید که کرده ها را روز وارسی و حساب است. روزی که پر از تشویش و اضطراب است. کودکان در آن پیر گردند و مردم در بندِ کرده خود اسیر.

بندگان خدا! بدانید که از شما بر شما نگاهبانانی است و از اندام هاتان مراقبانی و حافظانی که کرده های شما را به درستی در حساب می آرند و نفس هاتان را می شمارند. نه شبی سیاه شما را از آنان می پوشاند و نه دری استوار پنهان کردنتان تواند.

فردا به امروز نزدیک است. امروز با آنچه در آن است می رود و فردا می آید و بدان می رسد. گویی هر یک از شما در دل زمین به خانه ای که خاصّ اوست رسیده و در گودالی که برای او کنده اند آرمیده. وه! که چه خانه تنهایی و چه منزل وحشتزایی و چه غریبِ از همگان جدایی، گویی بانگ برایتان دمیده است و قیامت بر شما رسیده و برای ختم داوری برون شده اید و پندارهای باطل از شما دور گردیده.

بهانه ها از میان بر خاسته، حقیقت ها برایتان آشکار شده و سرنوشت شما را بدان جا که باید کشانیده. پس از آنچه مایه عبرت است پند گیرید و از گردشِ روزگار عبرت پذیرید و از بیم دهندگان - پیامبران - سود برگیرید.

الف: هزینه های مربوط به آمر و ناهی

1- پذیرفتن احتمال خطر

شخصی که اقدام به اجرای امر به معروف یا نهی از منکر می کند، باید به فکر بروز عواقب خطرناک آن هم باشد و خود را برای وقوع آن آماده سازد. این آمادگی باعث خواهد شد که آمر و ناهی در پی کم خطرترین راه ها باشد و براساس رعایت احتیاط به خواسته الهی خود برسد.

نمونه ای از نهی از منکر عملی پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام گویای این آمادگی و پذیرش خطرهای احتمالی است. علامه مجلسی می نویسد: یک شب که پیامبر علی را خواست، او نزد رسول خدا شتافت. پیامبر به علی فرمود: از پی من بیا. علی نیز پشت سر او به راه افتاد. وقتی به کعبه رسیدند، پیامبر به آرامی به علی فرمود: بر دوش من برو. او بالا رفت و به امر رسول خدا بت ها را پایین ریخت و آرام و بی صدا و در کمال احتیاط به خانه بازگشتند. در بازگشت، پیامبر به علی فرمود: «اولین کسی که بت ها را شکست جد تو ابراهیم و آخرین نفر تو هستی.» این عمل با چنان ظرافت، دقت و احتیاطی انجام شد که قریش با این که می دانستند تنها محمد و علی ممکن است این کار را بکنند، هیچ سندی برای آسیب رساندن به آن دو نیافتند. ⁽³⁾

2- تحمل سختی

در کنار پیش بینی عواقب، چنان که مشکلی نیز پیش آمد، باید آمران و ناهیان، سختی ها را تحمل و پیش آمدها و هزینه ها را به جان بخرند.

ابن شهر آشوب می نویسد: امیرمؤمنان علی علیه السلام وارد خانه شد. لحظه ای بعد بانویی آمد و از شوهرش شکایت داشت. حضرت فرمود: اندکی صبر کن تا از گرمای هوا کاسته شود. آن زن گفت: در این صورت خشم شوهرم بیشتر می شود. حضرت سر خود را پایین انداخت و لحظه ای بعد فرمود: به خدا قسم! نباید رسیدگی به دادخواهی مظلوم را به تاخیر انداخت. حق مظلوم را باید از ظالم گرفت و رعب او را از دل مظلوم بیرون کرد تا با کمال شهامت در مقابل ستمگر بایستد و حق خود را بخواهد. آن گاه به آن زن گفت: برویم.

حضرت با زن همراه شد تا به در خانه زن رسید، آن گاه صدا زد: درود بر شما! جوانی از خانه بیرون آمد. حضرت بعد از احوال پرسی فرمود: «یا عبدالله اتق الله فانک قد اخفتها و اخرجتها; ای بنده خدا! از خدا پروا کن، چرا که همسرت را ترسانده و از خانه بیرون رانده ای.»

جوان از این سخن برآشفت و گفت: به تو چه ربطی دارد! به خدا سوگند! به خاطر همین حرف تو، او را آتش خواهم زد. امیر مومنان هم فرمود: من تو را امر به معروف و نهی از منکر می کنم، تو در برابر من منکر دیگری مرتکب می شوی و معروف را کنار می نهی!

در همین لحظات مرد جوان متوجه شد افرادی که از کوچه عبور می کنند به آن مرد با عنوان امیر مومنان سلام می دهند. به همین خاطر امام را شناخت و هراسان گفت: ای امیر مومنان! اشتباه مرا ببخشید. به خدا سوگند در مقابل همسرم مانند زمینی آرام خواهم بود تا پا بر روی من بگذارد. حضرت نیز رو به آن زن کرد و فرمود: به منزل برو و همسرت را به این کارها مجبور نساز! ⁽⁴⁾

3- تحمل شکنجه و سختی های شدید

آنچه از رفتار علوی خواندیم، مربوط به تحمل اموری است که در مسیر اجرای امر به معروف و نهی از منکر، معمولا پیش می آید و به عبارت دیگر لازمه طبیعی آن است. اما گاه هزینه های بسیار سنگین در انتظار اصلاحگران و آمران است که امیر مؤمنان می کوشید شهروندان جامعه دینی را متوجه آن سازد و در این زمینه خصوصا به مشقاتی که پیشگامان اصلاحات و امر به معروف ; یعنی پیامبران الهی متحمل شده اند اشاره می کرد و می فرمود: «ان نبی الله زکریا قد نشر بالمنشار و یحیی زبح و قتله قومه و هو یدعوهم الی الله عز و جل و ذالک لهوان الدنیا علی الله. ان اولیاء الشیطان قد حاربوا اولیاء الرحمان. قال الله: «ان الذین تکفرون بایات الله و یقتلون النبیین بغیر حق و یقتلون الذین یامرون بالقسط من الناس فبشرهم بعذاب الیم » ⁽⁵⁾ ; پیامبر خدا، زکریا با اره قطعه قطعه شد و یحیی را قومش کشتند، با این که او آن ها را به خدا دعوت می کرد. این به خاطر خواری دنیا بر خداوند است. اولیای شیطان با اولیای رحمان همواره در نبردند و خداوند در کتابش فرموده است: کسانی که به آیات خدا کافر شدند و پیامبران را به ناحق کشتند و از مردم (نیز) کسانی را که امر به قسط می کردند کشتند، پس به عذاب دردناک بشارتشان ده.»

4- اعتراض قدرتمندان و آزار آن ها

هرچند امیر مؤمنان در دوران خلفا نیز از جایگاه والایی برخوردار بود و موقعیت اجتماعی و سیاسی ویژه ای داشت، اما در عین حال در برابر دستگاه حاکمه یک شهروند بود. با این همه در چنین موقعیتی نسبت به بروز ضد ارزش ها ساکت نمی ماند و علیه آن اعتراض می نمود. امام خود می فرمود: روزی خلیفه سوم هنگام ظهر مرا به خانه اش احضار کرد. وقتی وارد شدم دیدم بر مسند نشسته است و اموال زیادی از طلا و نقره در برابرش چیده اند. خلیفه به من گفت: «خذ من هذا حتی تملا بطنک فقد احرقتنی; هر چه از این می خواهی بردار که دل مرا به آتش کشیده ای!»

گفتم: اگر این اموال از راه ارث، صدقه، بخشش یا کسب و تجارت به دست تو رسیده است، من اختیار دارم احسان تو را بپذیرم یا رد کنم، اما اگر از بیت المال است نه تو حق بخشش داری، نه من حق پذیرش. خلیفه با شنیدن این پاسخ بر آشفت «ثم قام الی بالقضیب فضربنی. والله ما ارد یده حتی قضی حاجته. فتقنعت بثوبی و رجعت الی منزلی و قلت: الله بینی و بینک ان کنت امرتک بمعروف او نهیت عن منکر; با تازیانه به سوی من برخاست و مرا مضروب کرد. به خدا! دست برنداشت تا آن که به خاسته اش رسید. آن گاه خود را با لباسم پوشاندم و به خانه برگشتم و گفتم: خدا بین من و تو حکم کند که من تو را امر به معروف و نهی از منکر کردم.»⁽⁶⁾

5- فروش جان

زمانی که یک شهروند در جامعه دینی با وقوع منکر یا ترک واجب روبرو می شود، دو موضوع ذهن او را به خود مشغول می سازد:

1. حفظ خود از ضررهای جانی، مالی، آبرویی و ... واجب است. چون به ضرر انداختن خود حرام است.

2. اجرای امر به معروف و نهی از منکر به دلیل اهمیت آن واجب است و اگر به بهانه ضرر، ترک شود، به خاطر طبیعت امر و نهی (مخالف با منافع مخاطب و ایجاد تنش و احتمال عکس العمل و ضربه زدن) هرگز امر و نهی صورت نخواهد گرفت. پس لازم ست حتی به قیمت تحمل ضرر، این فریضه احیا شود.

آمر و ناهی در برابر این تزاحم باید ببیند ضرر ترک کدامیک بیشتر است و به آن عمل کند.

به این ترتیب هرگاه اصل دین در معرض نابودی قرار گیرد، یا عقاید مسلمانان در آستانه تزلزل واقع شود، او وظیفه خواهد اشت حتی به قیمت از دست دادن جان، امر و نهی کند. بر همین اساس امیر مؤمنان می فرمود: منظور از آیه «و من الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله » ، مردی است که در راه امر به معروف و نهی از منکر کشته شود.» ⁽⁷⁾