تبیان، دستیار زندگی

بسم الله الرحمن الرحیم

گرچه تفکیک خواص از عوام از جهاتی امکان پذیر نیست ولی در اصطلاح خواص سیاسی به کسانی گفته میشود که از قدرت و اختیارات سیاسی برخوردارند و رفتارشان در جامعه تأثیر گذار است اما عوام سیاسی به عامه مردم که فاقد قدرت و تأثیرگذاری هستند اطلاق میشود

اطلاعات : خواص سیاسی از اطلاعات جامع و کاملی برخوردارند بطوریکه علاوه بر اطلاعات عمومی که در دسترس همه قرار دارد از مسائل پشت صحنه سیاست هم آگاه هستند و همچنین خبرهای محرمانه و اطلاعات طبقه‌بندی شده هم در اختیار آنها قرار میگیرد

تجربه : خواص سیاسی از پشتوانه‌ای از تجارب حاصل از اتفاقات گوناگون سیاسی، امنیتی، اجتماعی و ... برخوردارند

تأثیرگذاری : مردم به دین حاکمانشان هستند، یعنی سیاستمداران یک جامعه با صحبتها و رفتار و سیاستگذاریهایشان در شکل‌گیری اعتقادات و فرهنگ مردم نقش دارند و به آنها جهت میدهند

با توجه به این موارد است که اهمیت صحبتها و رفتار خواص سیاسی بیشتر است چون هم پشتوانه اطلاعاتی و تجربی دارد و هم از تأثیر گذاری برخوردار است گرچه همه افراد به اندازه خود میتوانند تأثیر گذار باشند اما رفتار عموم مردم بر مبنای تجربه و اطلاعات کامل نیست و احتمال تأثیر پذیری بیشتری وجود دارد

معرفت و ایمان : گام نهادن در این عرصه بسیار دشوار است و باید محتاطانه صورت گیرد برای حرکت در این مسیر شناخت وسیع و برای ادامه این راه تحمل و استقامت لازم است که همه اینها فقط با معرفت کامل به اسلام و ایمان قلبی راسخ به این آموزه‌ها بدست می‌اید

کسی که برای خدا بندگی نداشته باشد مطمئنا برای مردم خدمتی نخواهد داشت و اصولا کسی که به ارزشهای اسلامی اعتقادی نداشته باشد قدرتش مشروعیت ندارد

خیرخواهی و دلسوزی : قدرتمندترین افراد باید خیرخواه‌ترین آنان باشند چون فلسفه اعطای قدرت به برخی افراد استفاده از آن برای خدمت به دیگران است پس باید این انگیزه در شخص وجود داشته باشد تا از این امکان به نفع مصالح عموم مردم بهره گیرد

کسی که بصورت جدی دغدغه دیگران را ندارد حق ندارد مسئولیتی را بپذیرد که بر دیگران تأثیر دارد و اگر فقط دغدغه خودش را دارد نباید مسئولیتی بپذیرد که ابعادی فراتر از شخص خودش را در بر میگرد

خودساختگی و بزرگ‌منشی : شخصیت فرد صاحب منصب در نحوه انجام آن مسئولیت بسیار موثر است و برای انجام مسئولیت به نحو احسن ویژگیهای برجسته اخلاقی و شخصیتی لازم است بطور مثال برای درک درست نقاط قوت و ضعف و راهیابی درست و استفاده از منابع و نیروها برای رسیدن به اهداف و از این مهمتر فهم و بکارگیری نظر کارشناسان و نصایح خیرخواهان قدرت اندیشه و فکر لازم است همچنین اگر فرد خودرأی و خودپسند باشد از مشورت و کمک دیگران استفاده نمیکند و حتی این کمک را دشمنی تلقی مینماید و بجای فضای تعامل و همکاری فضای یکطرفه و دستوری حاکم میشود یا نگاه بسته و سختگیری که باعث میشود انگیزه رشد و فرصت شکوفایی استعدادها از بین برود در هر صورت باید فرد آنقدر خودساخته و باتقوا و بااخلاق باشد تا شخصیت حقیقی او در مرتبه بالاتری از شخصیت حقوقیش قرار داشته باشد

فردی که مسئولیتی دارد باید به اندازه وسعت محدوده مسئولیتیش ابعاد وجودی بزرگ و وسیعی هم داشته باشد فکر و اندیشه شگرفی برای سنجش همه شرایط، سعه صدری به اندازه همدردی با همه افرادی که مسئولیتشان را بر عهده دارد و قلب بزرگی که محبت همه آنها را در خود جای دهد

نامه امیر المومنین علی (علیه السلام) به مالك اشتر، در سال 38 هجرى هنگامى كه او را به فرماندارى مصر برگزید، و از طولانى‏ترین نامه‏هاست كه زیبایى‏هاى تمام نامه‏ها را دارد {ترجمه نامه 53 نهج البلاغة}

بنام خداوند بخشنده و مهربان، این فرمان بنده خدا على امیر مؤمنان، به مالك اشتر پسر حارث‏ است، در عهدى كه با او دارد، هنگامى كه او را به فرماندارى مصر بر مى‏گزیند تا خراج آن دیار را جمع آورد، و با دشمنانش نبرد كند، كار مردم را اصلاح، و شهرهاى مصر را آباد سازد

1- ضرورت خود سازى‏

او را به ترس از خدا فرمان مى‏دهد، و اینكه اطاعت خدا را بر دیگر كارها مقدّم دارد، و آنچه در كتاب خدا آمده، از واجبات و سنّت‏ها را پیروى كند، دستوراتى كه جز با پیروى آن رستگار نخواهد شد، و جز با نشناختن و ضایع كردن آن جنایتكار نخواهد گردید

به او فرمان مى‏دهد كه خدا را با دل و دست و زبان یارى كند، زیرا خداوند پیروزى كسى را تضمین كند كه او را یارى دهد، و بزرگ دارد آن كس را كه او را بزرگ شمارد

و به او فرمان مى‏دهد تا نفس خود را از پیروى آرزوها باز دارد، و به هنگام سركشى رامش كند، كه: «همانا نفس همواره به بدى وا مى‏دارد جز آن كه خدا رحمت آورد»

پس اى مالك بدان! من تو را به سوى شهرهایى فرستادم كه پیش از تو دولت‏هاى عادل یا ستمگرى بر آن حكم راندند، و مردم در كارهاى تو چنان مى‏نگرند كه تو در كارهاى حاكمان پیش از خود مى‏نگرى، و در باره تو آن مى‏گویند كه تو نسبت به زمامداران گذشته مى‏گویى و همانا نیكوكاران را به نام نیكى توان شناخت كه خدا از آنان بر زبان بندگانش جارى ساخت.

پس نیكوترین اندوخته تو باید اعمال صالح و درست باشد، هواى نفس را در اختیار گیر، و از آنچه حلال نیست خویشتن دارى كن، زیرا بخل ورزیدن به نفس خویش، آن است كه در آنچه دوست دارد، یا براى او ناخوشایند است، راه انصاف پیمایى.

2- اخلاق رهبرى (روش برخورد با مردم)

مهربانى با مردم را پوشش دل خویش قرار ده، و با همه دوست و مهربان باش مبادا هرگز، چونان حیوان شكارى باشى كه خوردن آنان را غنیمت دانى، زیرا مردم دو دسته‏اند، دسته‏اى برادر دینى تو، و دسته دیگر همانند تو در آفرینش مى‏باشند.

اگر گناهى از آنان سر مى‏زند یا علّت‏هایى بر آنان عارض مى‏شود، یا خواسته و ناخواسته، اشتباهى مرتكب مى‏گردند آنان را ببخشاى و بر آنان آسان گیر، آن گونه كه دوست دارى خدا تو را ببخشاید و بر تو آسان گیرد. همانا تو از آنان برتر، و امام تو از تو برتر، و خدا بر آن كس كه تو را فرماندارى مصر داد والاتر است، كه انجام امور مردم مصر را به تو واگذارده، و آنان را وسیله آزمودن تو قرار داده است هرگز با خدا مستیز، كه تو را از كیفر او نجاتى نیست، و از بخشش و رحمت او بى‏نیاز نخواهى بود. بر بخشش دیگران پشیمان مباش، و از كیفر كردن شادى مكن و از خشمى كه توانى از آن رها گردى شتاب نداشته باش. به مردم نگو، به من فرمان دادند و من نیز فرمان مى‏دهم، پس باید اطاعت شود، كه این گونه خود بزرگ بینى دل را فاسد، و دین را پژمرده، و موجب زوال نعمت‏هاست و اگر با مقام و قدرتى كه دارى، دچار تكبّر یا خود بزرگ بینى شدى به بزرگى حكومت پروردگار كه برتر از تو است بنگر كه تو را از آن سركشى نجات مى‏دهد، و تند روى تو را فرو مى‏نشاند، و عقل و اندیشه‏ات را به جایگاه اصلى باز مى‏گرداند

3- پرهیز از غرور و خود پسندى‏

بپرهیز كه خود را در بزرگى همانند خداوند پندارى، و در شكوه خداوندى همانند او دانى، زیرا خداوند هر سركشى را خوار مى‏سازد، و هر خود پسندى را بى‏ارزش مى‏كند با خدا و با مردم، و با خویشاوندان نزدیك، و با افرادى از رعیّت خود كه آنان را دوست دارى، انصاف را رعایت كن، كه اگر چنین نكنى ستم روا داشتى و كسى كه به بندگان خدا ستم روا دارد خدا به جاى بندگانش دشمن او خواهد بود، و آن را كه خدا دشمن شود، دلیل او را نپذیرد، كه با خدا سر جنگ دارد، تا آنگاه كه باز گردد، یا توبه كند و چیزى چون ستمكارى نعمت خدا را دگرگون نمى‏كند، و كیفر او را نزدیك نمى‏سازد، كه خدا دعاى ستمدیدگان را مى‏شنود و در كمین ستمكاران است

4- مردم گرایى، حق گرایى‏

دوست داشتنى‏ترین چیزها در نزد تو، در حق میانه‏ترین، و در عدل فراگیرترین، و در جلب خشنودى مردم گسترده‏ترین باشد، كه همانا خشم عمومى مردم، خشنودى خواص (نزدیكان) را از بین مى‏برد، امّا خشم خواص را خشنودى همگان بى‏أثر مى‏كند

خواصّ جامعه، همواره بار سنگینى را بر حكومت تحمیل مى‏كنند زیرا در روزگار سختى یاریشان كمتر، و در اجراى عدالت از همه ناراضى‏تر، و در خواسته‏هایشان پافشارتر، و در عطا و بخشش‏ها كم سپاس‏تر، و به هنگام منع خواسته‏ها دیر عذر پذیرتر، و در برابر مشكلات كم استقامت‏تر مى‏باشند در صورتى كه ستون‏هاى استوار دین، و اجتماعات پرشور مسلمین، و نیروهاى ذخیره دفاعى، عموم مردم مى‏باشند، پس به آنها گرایش داشته و اشتیاق تو با آنان باشد

5- ضرورت راز دارى‏

از رعیّت، آنان را كه عیب جوترند از خود دور كن‏ زیرا مردم عیوبى دارند كه رهبر امّت در پنهان داشتن آن از همه سزاوارتر است، پس مبادا آنچه بر تو پنهان است آشكار گردانى، و آنچه كه هویداست بپوشانى كه داورى در آنچه از تو پنهان است با خداى جهان مى‏باشد، پس چندان كه مى‏توانى زشتى‏ها را بپوشان، تا آن را كه دوست دارى بر رعیّت پوشیده ماند خدا بر تو بپوشاند،

گره هر كینه‏اى را در مردم بگشاى، و رشته هر نوع دشمنى را قطع كن، و از آنچه كه در نظر روشن نیست كناره گیر. در تصدیق سخن چین شتاب مكن، زیرا سخن چین گرچه در لباس اندرز دهنده ظاهر مى‏شود امّا خیانتكار است

6 جایگاه صحیح مشورت‏

بخیل را در مشورت كردن دخالت نده، كه تو را از نیكوكارى باز مى‏دارد، و از تنگدستى مى‏ترساند. ترسو را در مشورت كردن دخالت نده، كه در انجام كارها روحیّه تو را سست مى‏كند. حریص را در مشورت كردن دخالت نده، كه حرص را با ستمكارى در نظرت زینت مى‏دهد. همانا بخل و ترس و حرص، غرائز گوناگونى هستند كه ریشه آنها بدگمانى به خداى بزرگ است

بدترین وزیران تو، كسى است كه پیش از تو وزیر بدكاران بوده، و در گناهان آنان شركت داشته، پس مبادا چنین افرادى محرم راز تو باشند، زیرا كه آنان یاوران گناهكاران، و یارى دهندگان ستمكارانند تو باید جانشینانى بهتر از آنان داشته باشى كه قدرت فكرى امثال آنها را داشته، امّا گناهان و كردار زشت آنها را نداشته باشند: كسانى كه ستمكارى را بر ستمى یارى نكرده، و گناه كارى را در گناهى كمك نرسانده باشند هزینه این گونه از افراد بر تو سبك‏تر، و یاریشان بهتر، و مهربانیشان بیشتر، و دوستى آنان با غیر تو كمتر است. آنان را از خواص، و دوستان نزدیك، و راز داران خود قرار ده

سپس از میان آنان افرادى را كه در حق گویى از همه صریح‏ترند، و در آنچه را كه خدا براى دوستانش نمى‏پسندد تو را مدد كار نباشند، انتخاب كن، چه خوشایند تو باشد یا ناخوشایند

7- اصول روابط اجتماعى رهبران‏

تا مى‏توانى با پرهیزكاران و راستگویان بپیوند، و آنان را چنان پرورش ده كه تو را فراوان نستایند، و تو را براى اعمال زشتى كه انجام نداده‏اى تشویق نكنند، كه ستایش بى‏اندازه، خود پسندى مى‏آورد، و انسان را به سركشى وا مى‏دارد

هرگز نیكو كار و بدكار در نظرت یكسان نباشند، زیرا نیكوكاران در نیكوكارى بى‏رغبت، و بدكاران در بد كارى تشویق مى‏گردند، پس هر كدام از آنان را بر أساس كردارشان پاداش ده

بدان اى مالك! هیچ وسیله‏اى براى جلب اعتماد والى به رعیّت بهتر از نیكوكارى به مردم، و تخفیف مالیات، و عدم اجبار مردم به كارى كه دوست ندارند، نمى‏باشد پس در این راه آنقدر بكوش تا به وفادارى رعیّت، خوشبین شوى، كه این خوشبینى رنج طولانى مشكلات را از تو بر مى‏دارد پس به آنان كه بیشتر احسان كردى بیشتر خوشبین باش، و به آنان كه بد رفتارى كردى بد گمان‏تر باش و آداب پسندیده‏اى را كه بزرگان این امّت به آن عمل كردند، و ملّت اسلام با آن پیوند خورده، و رعیّت با آن اصلاح شدند، بر هم مزن، و آدابى كه به سنّت‏هاى خوب گذشته زیان وارد مى‏كند، پدید نیاور، كه پاداش براى آورنده سنّت، و كیفر آن براى تو باشد كه آنها را در هم شكستى

با دانشمندان، فراوان گفتگو كن، و با حكیمان فراوان بحث كن، كه مایه آبادانى و اصلاح شهرها، و برقرارى نظم و قانونى است كه در گذشته نیز وجود داشت

8- شناخت اقشار گوناگون اجتماعى‏

اى مالك بدان! مردم از گروه‏هاى گوناگونى مى‏باشند كه اصلاح هر یك جز با دیگرى امكان ندارد، و هیچ یك از گروه‏ها از گروه دیگر بى‏نیاز نیست. از آن قشرها، لشكریان خدا، و نویسندگان عمومى و خصوصى، قضات دادگستر، كارگزاران عدل و نظم اجتماعى، جزیه دهندگان، پرداخت كنندگان مالیات، تجّار و بازرگانان، صاحبان صنعت و پیشه‏وران، و نیز طبقه پایین جامعه، یعنى نیازمندان و مستمندان مى‏باشند، كه براى هر یك خداوند سهمى مقرّر داشته، و مقدار واجب آن را در قرآن یا سنّت پیامبر (صلّى اللّه علیه و آله و سلّم) تعیین كرده كه پیمانى از طرف خداست و نگهدارى آن بر ما لازم است پس سپاهیان به فرمان خدا، پناهگاه استوار رعیّت، و زینت و وقار زمامداران، شكوه دین، و راههاى تحقّق امنیّت كشورند. امور مردم جز با سپاهیان استوار نگردد، و پایدارى سپاهیان جز به خراج و مالیات رعیّت انجام نمى‏شود كه با آن براى جهاد با دشمن تقویت گردند، و براى اصلاح امور خویش به آن تكیّه كنند، و نیازمندى‏هاى خود را برطرف سازند سپس سپاهیان و مردم، جز با گروه سوم نمى‏توانند پایدار باشند، و آن قضات، و كارگزاران دولت، و نویسندگان حكومتند، كه قراردادها و معاملات را استوار مى‏كنند، و آنچه به سود مسلمانان است فراهم مى‏آورند، و در كارهاى عمومى و خصوصى مورد اعتمادند و گروه‏هاى یاد شده بدون بازرگانان، و صاحبان صنایع نمى‏توانند دوام بیاورند، زیرا آنان وسائل زندگى را فراهم مى‏آورند، و در بازارها عرضه مى‏كنند، و بسیارى از وسایل زندگى را با دست مى‏سازند كه از توان دیگران خارج است قشر دیگر، طبقه پایین از نیازمندان و مستمندانند كه باید به آنها بخشش و یارى كرد

براى تمام اقشار گوناگون یاد شده، در پیشگاه خدا گشایشى است، و همه آنان به مقدارى‏ كه امورشان اصلاح شود بر زمامدار، حقّى مشخصّ دارند، و زمامدار از انجام آنچه خدا بر او واجب كرده است نمى‏تواند موفّق باشد جز آن كه تلاش فراوان نماید، و از خدا یارى بطلبد، و خود را براى انجام حق آماده سازد، و در همه كارها، آسان باشد یا دشوار، شكیبایى ورزد

اوّل سیماى نظامیان‏

براى فرماندهى سپاه كسى را برگزین كه خیرخواهى او براى خدا و پیامبر (صلّى اللّه علیه و آله و سلّم) و امام تو بیشتر، و دامن او پاك‏تر، شكیبایى او برتر باشد، از كسانى كه دیر به خشم آید، و عذر پذیرتر باشد، و بر ناتوان رحمت آورد، و با قدرتمندان، با قدرت برخورد كند، درشتى او را به تجاوز نكشاند، و ناتوانى او را از حركت باز ندارد

سپس در نظامیان با خانواده‏هاى ریشه‏دار، داراى شخصیّت حساب شده، خاندانى پارسا، داراى سوابقى نیكو و درخشان، كه دلاور و سلحشور و بخشنده و بلند نظرند، روابط نزدیك بر قرار كن، آنان همه بزرگوارى را در خود جمع كرده، و نیكى‏ها را در خود گرد آورده‏اند پس در كارهاى آنان به گونه‏اى بیندیش كه پدرى مهربان در باره فرزندش مى‏اندیشد، و مبادا آنچه را كه آنان را بدان نیرومند مى‏كنى در نظرت بزرگ جلوه كند، و نیكوكارى تو نسبت به آنان- هر چند اندك باشد- خوار مپندار، زیرا نیكى، آنان را به خیرخواهى تو خواند، و گمانشان را نسبت به تو نیكو گرداند و رسیدگى به امور كوچك آنان را به خاطر رسیدگى به كارهاى بزرگشان وامگذار، زیرا از نیكى اندك تو سود مى‏برند، و به نیكى‏هاى بزرگ تو بى‏نیاز نیستند

برگزیده‏ترین فرماندهان سپاه تو، كسى باشد كه از همه بیشتر به سربازان كمك رساند، و از امكانات مالى خود بیشتر در اختیارشان گذارد، به اندازه‏اى كه خانواده‏هایشان در پشت جبهه، و خودشان در آسایش كامل باشند، تا در نبرد با دشمن، سربازان اسلام تنها به یك چیز بیندیشند

همانا مهربانى تو نسبت به سربازان، دل‏هایشان را به تو مى‏كشاند و همانا برترین روشنى چشم زمامداران، برقرارى عدل در شهرها و آشكار شدن محبّت مردم نسبت به رهبر است، كه محبّت دلهاى رعیّت جز با پاكى قلب‏ها پدید نمى‏آید، و خیرخواهى آنان زمانى است كه با رغبت و شوق پیرامون رهبر را گرفته، و حكومت بار سنگینى را بر دوش رعیّت نگذاشته باشد، و طولانى شدن مدت زمامدارى بر ملّت ناگوار نباشد

پس آرزوهاى سپاهیان را بر آور، و همواره از آنان ستایش كن، و كارهاى مهمّى كه انجام داده‏اند بر شمار، زیرا یادآورى كارهاى ارزشمند آنان، شجاعان را بر مى‏انگیزاند، و ترسوها را به تلاش وامى‏دارد، انشاء اللّه و در یك ارزشیابى دقیق، رنج و زحمات هر یك از آنان را شناسایى كن، و هرگز تلاش و رنج كسى را به حساب دیگرى نگذاشته، و ارزش خدمت او را ناچیز مشمار، تا شرافت و بزرگى كسى موجب نگردد كه كار كوچكش را بزرگ بشمارى، یا گمنامى كسى باعث شود كه كار بزرگ او را ناچیز بدانى

مشكلاتى كه در احكام نظامیان براى تو پدید مى‏آید، و امورى كه براى تو شبهه ناكند، به خدا، و رسول خدا (صلّى اللّه علیه و آله و سلّم) باز گردان زیرا خدا براى مردمى كه علاقه داشته هدایتشان كند فرموده است:

«اى كسانى كه ایمان آوردید، از خدا و رسول و امامانى كه از شما هستند اطاعت كنید، و اگر در چیزى نزاع دارید، آن را به خدا و رسولش باز گردانید» پس باز گرداندن چیزى به خدا، یعنى عمل كردن به قرآن، و باز گرداندن به پیامبر (صلّى اللّه علیه و آله و سلّم) یعنى عمل كردن به سنّت او كه وحدت بخش است، نه عامل پراكندگى

دوّم سیماى قضات و داوران‏

سپس از میان مردم، برترین فرد نزد خود را براى قضاوت انتخاب كن، كسانى كه مراجعه فراوان، آنها را به ستوه نیاورد، و برخورد مخالفان با یكدیگر او را خشمناك نسازد، در اشتباهاتش پافشارى نكند، و بازگشت به حق پس از آگاهى براى او دشوار نباشد، طمع را از دل ریشه كن كند، و در شناخت مطالب با تحقیقى اندك رضایت و در شبهات از همه با احتیاطتر عمل كند، و در یافتن دلیل اصرار او از همه بیشتر باشد، و در مراجعه پیاپى شاكیان خسته نشود، در كشف امور از همه شكیباتر، و پس از آشكار شدن حقیقت، در فصل خصومت از همه برنده‏تر باشد، كسى كه ستایش فراوان او را فریب ندهد، و چرب زبانى او را منحرف نسازد و چنین كسانى بسیار اندكند

پس از انتخاب قاضى، هر چه بیشتر در قضاوت‏هاى او بیندیش، و آنقدر به او ببخش كه نیازهاى او بر طرف گردد، و به مردم نیازمند نباشد، و از نظر مقام و منزلت آنقدر او را گرامى دار كه نزدیكان تو، به نفوذ در او طمع نكنند، تا از توطئه آنان در نزد تو در أمان باشد

در دستوراتى كه دادم نیك بنگر كه همانا این دین در دست بدكاران اسیر گشته بود، كه با نام دین به هوا پرستى پرداخته، و دنیاى خود را به دست مى‏آوردند