بحث رویت پذیری هلال ماه مبارک رمضان، به خاطر اهمیت مذهبی که برای مسلمانان سراسر جهان دارد همه ساله در چنین مواقعی به یکی از اخبار مهم مورد توجه مردم تبدیل می شود. به همین مناسبت به سراغ جناب آقای حسن زاده، کارشناس ارشد مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران رفتیم تا از ایشان درباره هلال این ماه و مبحث رویت هلال گفتگو کنیم.
تبیان: وضعیت رویت هلال ماه رمضان امسال را با توجه به معیارهای نجومی چگونه پیش بینی می کنید؟ آیا این هلال در شامگاه روز یک شنبه قابل رویت است؟
** وقتی صحبت از پیش بینی می شود ما باید بر اساس محاسبات، مدل ها و معیارهای موجود، این کار را انجام دهیم. این موضوع یک کار تجربی و تحلیلی است بدین معنی که با کمک یک سری داده رصدی و با تحلیلی که بر روی آن ها انجام می شود پیش بینی صورت می گیرد. در مورد هلال ماه مبارک رمضان، (مانند هر ماه دیگری) محاسبات لازم برای وضعیت ماه در روز 29 ام ماه شعبان انجام می شود. داده های به دست آمده از محاسبات انجام گرفته در یک جدول مرتب می شوند تا با معیارهای موجود مقایسه شوند. منظور از معیار الگویی است که ما بتوانیم وضعیت هلال ماه را پیش بینی کنیم. این معیارها ما را در پیش بینی رویت هلال ماه بسیار کمک خواهند کرد.
برای رویت هلال ماه می توانیم حالت های مختلفی نظیر رویت با چشم غیر مسلح، رویت با چشم مسلح و ... را که مبنای فقهی دارند ملاک قرار دهیم. بنابراین ما باید ملاک خودمان را برای پیش بینی رویت پذیری هلال ماه مشخص کنیم. در حال حاضر از ملاک فقهی مقام معظم رهبری برای تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران استفاده می شود.
محاسبات انجام گرفته برای هلال ماه مبارک رمضان امسال نشان می دهد که در شامگاه روز یکشنبه 9 امرداد، هلال ماه با چشم غیر مسلح قابل رویت نیست. اما از آنجایی که مقام معظم رهبری اعتقاد دارند رویت با چشم مسلح هم مورد قبول است، این سوال پیش می آید که آیا این هلال با دوربین یا تلسکوپ هم قابل مشاهده است یا خیر؟
پیش بینی می شود که در شامگاه 29 شعبان، هلال ماه مبارک رمضان بعد از غروب خورشید در قسمتی از ایران با ابزارهای مجهز رویت خواهد شد. در واقع در نواحی جنوبی کشور هلال ماه، با ابزارهای مجهز قابل رویت است اما این امر در نواحی شمالی ایران محقق نمی شود. البته باید توجه داشته باشید که ممکن است در نواحی مرکزی یا حتی شمالی ایران، هلال ماه اندکی قبل از غروب خورشید با توجه به ارتفاع بالاتری که از افق دارد با استفاده ابزارآلات پیشرفته قابل رویت باشد که در اصطلاح به آن رویت هلال در روز گفته می شود.
هلال ماه در مناطقی که در زیر خط کشیده قرار دارند بعد از غروب خورشید با چشم مسلح قابل رویت است
تبیان: با توجه به توصیفاتی که فرمودید به نظر می رسد هلال امسال هلالی بحرانی باشد. اصطلاح "هلال بحرانی" به چه معنی است؟
**همان طور که گفته شد برای پیش بینی رویت هلال ماه معیارهایی وجود دارد. این معیارها بر اساس رکورد های موجود تعریف می شوند. رکوردها در واقع دشوارترین حد مشخصات نجومی هلال ماه را برای رویت مشخص می کنند.
زمانی که گفته می شود یک هلال بحرانی است یعنی وضعیت پارامترهای نجومی هلال ماه بسیار نزدیک به پارامترهایی است که در رکوردها به ثبت رسیده اند. پس در واقع پیش بینی و رویت آن کار ساده ای به نظر نمی رسد.
رویت پذیری هلال ماه می تواند وضعیت های مختلفی داشته باشد. در برخی موارد ممکن است هلال در تمام کشور با چشم غیر مسلح دیده شود که رویت آن آسان است. در مواقع دیگر ممکن است هلال با چشم مسلح در کشور قابل رویت باشد که رویت آن اندکی سخت تر از مورد قبل می شود. اما در مواقعی هلال در قسمتی از کشور آن هم تنها با ابزار پیشرفته قابل رویت است که رویت آن به مراتب دشوارتر از بقیه حالات است. هلال ماه مبارک رمضان از نوع آخر است که موجب شده آن را یک هلال بحرانی بنامیم.
با توجه به شرایط سخت رصد این هلال، قطعا افرادی که دارای تجربه، مهارت و ابزار مناسب هستند قادر به رویت آن می باشند. بنابراین به نظر می رسد در کل کشور گروه های اندکی قادر به رویت هلال باشند.
تبیان: در چند وقت اخیر بحث رویت هلال ماه با چشم مسلح بسیار مورد توجه قرار گرفته است و شما هم در صحبت هایتان به آن اشاره کردید. تقویم ایران بر اساس رویت هلال با چشم غیر مسلح نوشته شده است یا چشم مسلح؟
**بله همان طور که اشاره کردم تقویم ایران بر اساس رویت با چشم مسلح نوشته شده است و حتی بحث رویت هلال در روز نیز در چند سال اخیر مورد توجه قرار گرفته است.
تبیان: سوالی که برای خیلی از مردم پیش می آید این است که چرا کشورهای عربی معمولا در اعلام زمان ماه رمضان و عید فطر با ما اختلاف دارند؟
**
این موضوع را می توان از سه دیدگاه بررسی کرد:
دیدگاه نجومی: وقتی دو کشور موقعیت جغرافیایی متفاوتی دارند به طور طبیعی رویت هلال ماه در آن دو منطقه متفاوت است. برای مثال کشورهایی که در غرب قرار دارند غروب خورشید در آن ها دیرتر اتفاق می افتد. دیرتر غروب کردن خورشید وضعیت هلال ماه را در موقعیت مناسب تری قرار می دهد و رصدگران آن کشور فرصت بیشتری برای رویت هلال ماه دارند. بنابراین کشوری مانند عربستان که در غرب ما قرار دارد ممکن است هلال ماه را یک روز زودتر از ایران مشاهده کند. البته این یک حکم قطعی نیست که همیشه هلال ماه در عربستان زودتر از ایران رویت می شود بلکه در بعضی مواقع ممکن است هر دو کشور هلال را در یک روز مشاهده کنند.
دیدگاه فقهی: در بعضی از کشورها بر اساس حکم فقهایشان ، رویت هلال با چشم مسلح مورد تایید نیست و حتما هلال ماه باید با چشم غیر مسلح دیده شود. همین موضوع باعث بروز اختلاف میان کشورهای یک منطقه خواهد شد بدین ترتیب که برای مثال ممکن است هلال در کشوری با چشم غیرمسلح رویت نشود اما در کشور دیگری همان هلال با چشم مسلح دیده شود.
گزارش های نادرست: در دهه های اخیر در بعضی از کشورهای اسلامی به دفعات دیده شده است که برخی افراد عادی، ادعای رویت هلال کرده اند در صورتی که اکثر کارشناسان داخل و خارج آن کشور با قاطعییت حکم بر عدم امکان رویت آن هلال صادر کرده بودند. حتی ممکن است شخص گزارش دهنده فرد صادق و عادلی باشد اما تجربه نشان داده است که در برخی موارد افراد ناآشنا با مبحث رویت هلال دچار توهم رویت هلال می شوند و به اشتباه تصور می کنند که هلال را دیده اند.
این موضوع زمانی مورد توجه قرار می گیرد که بدانید در برخی کشورها مانند عربستان افراد برای شهادت دادن دیده شدن هلال به مراجع قضایی مراجعه می کنند. چون افراد مستقر در مرجع قضایی به لحاظ علمی اشرافی بر موضوع ندارند و صرف عادل و معتمد بود فرد گزارش دهنده برای آن ها کفایت می کند به اشتباه گزارش آن فرد را مبنایی برای دیده شدن هلال ماه قرار می دهند و بر اساس گزارش او اعلام اول ماه می کنند. اتفاقی که بارها شاهد و ناظر آن بوده ایم.
اما بعضی مواقع برای مردم این سوال هم پیش می آید که چگونه کشورهای عربستان و افغانستان اعلام اول ماه کرده اند اما ایران که در میان این دو قرار دارد اعلام اول ماه نکرده است.
بسیاری از کشورهای عربی و همسایه ما، عربستان را ملاک خود برای اعلام اول ماه می دانند و به نوعی از آن تبعیت می کنند. حال ممکن است یک هلال که از نظر نجومی غیر قابل رویت است توسط گزارش غلط کشوری مانند عربستان رویت شده عنوان شود و کشوری مانند افغانستان که در شرق ما قرار دارد بر اساس گزارش عربستان، اعلام اول ماه کند. می بینید که یک گزارش نادرست تا چه اندازه می تواند اختلاف ایجاد کند.
تبیان: شما فرمودید در عربستان دستگاه قضایی این کشور دیده شدن هلال را تایید می کند. تایید رویت هلال ماه در ایران بر عهده چه سازمان یا نهادیست؟ در واقع چگونه گزارش یک فرد مورد تایید قرار می گیرد؟
**
در ایران ستادی به نام ستاد استهلال در دفتر مقام معظم رهبری وجود دارد. گزارشات محلی به دفتر این ستاد در شهرهای مختلف کشور که معمولا دفاتر ائمه جمعه هر شهر است فرستاده می شود و آن ها این گزارشات را به دفتر مرکزی ستاد استهلال رهبری ارسال می کنند. البته ممکن است برخی از افراد به صورت مستقل گزارش های خود را به دفتر مرکزی ارسال کنند.
در نهایت، گزارشات مختلف جمع آوری می شوند و کارشناسان رویت هلال که در دفتر ستاد مستقر شده اند به بررسی گزارش های مختلف می پردازند. آن ها به طور مستقیم با افراد گزارش دهنده صحبت می کنند و سوالات مختلفی را در این باره از آن ها می پرسند. بعد از بررسی، مستند سازی و تدوین گزارشات ارسالی، تمامی آن ها به دفتر مقام معظم رهبری فرستاده می شود تا بر اساس نظر ایشان اول ماه اعلام شود.
تبیان: آیا برای اعلام اول ماه ملاحظات سیاسی نیز درنظر گرفته می شود؟
**شاید بتوان به نوعی تبعیت برخی کشورها از عربستان را سیاسی دانست اما این قضیه در ایران به صورت کامل منتفی است.
تبیان: چرا با وجود نرم افزارهای پیشرفته و محاسبات دقیق همچنان نمی توانیم با قطعیت رویت یا عدم رویت هلال ماه را پیش بینی کنیم؟
** این سوال، سوال بسیار متداولی است. عده ای می پرسند چگونه است که لحظه تحویل سال، زمان خسوف و کسوف، زمان یک رویداد رصدی و ... با دقت بسیار زیاد پیش بینی می شود اما رویت یا عدم رویت هلال ماه به طور قطعی قابل پیش بینی نیست.
ما به راحتی و با دقت بسیار بالا می توانیم موقعیت هلال ماه را به دست آوریم و در هر لحظه تعیین کنیم که ماه در چه وضعیتی قرار دارد . اما این سوال بیشتر به جنبه مذهبی رویت هلال مربوط می شود. به پشتوانه عقاید مذهبی که وجود دارد ما معتقدیم هلال ماه حتما باید دیده شود و صرف پیش بینی رویت پذیری آن برای اعلام اول ماه کفایت نمی کند.
در برخی موارد ما به طور دقیق می دانیم هلال ماه در کجا قرار گرفته است اما با توجه به شرایطی که وجود دارد قادر به دیدن آن نیستیم. این همان موضوعی است که باعث می شود در پیش بینی رویت هلال ماه با پیش بینی خسوف و کسوف تفاوت ایجاد شود. البته با توجه به معیارهایی که وجود دارد پیش بینی های اعلام شده بسیار به واقعیت نزدیک هستند.
تبیان:
وضعیت رویت هلال کشورمان را در چند سال اخیر چگونه ارزیابی می کنید؟ ** به نظر من در اواخر دهه هفتاد و اوائل دهه هشتاد علاقه مندان بسیاری به سمت این حوزه کشیده شدند که این امر به پشتوانه تلاش برخی صاحب نظران رویت هلال صورت گرفت. در دهه هشتاد تعدادی رکورد جهانی توسط ایرانیان به ثبت رسید و در مجامع بین المللی بازتاب یافت. این موضوع نقش ایران را در آن سال ها بسیار پررنگتر از گذشته کرد و باعث شد جو علمی مناسبی به وجود آید. از نطر کاربردی نیز این موضوع به قوی تر شدن ستاد و گروه های استهلال هم کمک شایانی کرد و باعث شد گروه های رصدی رویت هلال بسیار متبحرتر از گذشته عمل کنند.
از طرف دیگر این جو ایجاد شده باعث ترویج بحث رویت هلال در میان مردم شد تا آن ها نیز با این موضوع آشنا شوند و به طور عادی با این مساله برخورد کنند.
البته به نظر من چند سالیست که آن تب و تاب گذشته فروکش کرده است اما باز هم در همین چند سال فعالیت های بسیار مناسبی صورت گرفته است.
م. ح. اربابی فر
بخش دانش و زندگی تبیان
