تبیان، دستیار زندگی

 به نام خدا

همزمان با فرا رسیدن شهادت استاد مطهری رحمة الله علیه این ویژه نامه کاری از انجمن حوزه علمیه تقدیم به همه آنهایی

که در مسیر فکر وقلم آن استادشهید گام برمی دارند. 

 سوالات مسابقه یادنامه استاد در انجمن حوزه علمیه

 کادوی معلم در انجمن آموزش وتحقیقات

معارف مطهردر انجمن معارف 

 اشعاری در وصف شهید مطهری (ره)انجمن ادبیات

  ویژه نامه ی روز استاد-انجمن دانشجویی

زندگی نامۀ استاد شهید آیت الله مرتضی مطهری

استاد شهید آیت الله مطهری در ۱۳ بهمن ۱۲۹۸ هجری شمسی در فریمان واقع در ۷۵ کیلومتری شهر مقدس مشهد در یک خانواده اصیل روحانی چشم به جهان می‌گشاید. پس از طی دوران طفولیت به مکتبخانه رفته و به فراگیری دروس ابتدایی می‌پردازد. در سن دوازده سالگی به حوزه علمیه مشهد عزیمت نموده و به تحصیل مقدمات علوم اسلامی اشتغال می‌ورزد. در سال ۱۳۱۶ علیرغم مبارزه شدید رضاخان با روحانیت و علیرغم مخالفت دوستان و نزدیکان، برای تکمیل تحصیلات خود عازم حوزه علمیه قم می‌شود در حالی که به تازگی موسس گرانقدر آن آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی دیده از جهان فروبسته و ریاست حوزه را سه تن از مدرسان بزرگ آن آیات عظام سید محمد حجت، سید صدرالدین صدر و سید محمد تقی خوانساری به عهد گرفته‌اند. در دوره اقامت پانزده ساله خود در قم از محضر مرحوم آیت الله العظمی بروجردی (در فقه و اصول) و حضرت امام خمینی (به مدت ۱۲ سال در فلسفه ملاصدرا و عرفان و اخلاق و اصول) و مرحوم علامه سید محمد حسین طباطبائی (در فلسفه: الهیات شفای بوعلی و دروس دیگر) بهره می‌گیرد. قبل از هجرت آیت الله العظمی بروجردی به قم نیز استاد شهید گاهی به بروجرد می‌رفته و از محضر ایشان استفاده می‌کرده است.

مولف شهید مدتی نیز از محضر مرحوم آیت الله حاج میرزا علی آقا شیرازی در اخلاق و عرفان بهره‌های معنوی فراوان برده است. از اساتید دیگر استاد مطهری می‌توان از مرحوم آیت الله سید محمد حجت (در اصول) و مرحوم آیت الله سید محمد محقق داماد (در فقه) نام برد. وی در مدت اقامت خود در قم علاوه بر تحصیل علم، در امور اجتماعی و سیاسی نیز مشارکت داشته و از جمله با فدائیان اسلام در ارتباط بوده است. در سال ۱۳۳۱ در حالی که از مدرسین معروف و از امیدهای آینده حوزه به شمار می‌رود به تهران مهاجرت می‌کند. در تهران به تدریس در مدرسه مروی و تألیف و سخنرانیهای تحقیقی می‌پردازد. در سال ۱۳۳۴ اولین جلسه تفسیر انجمن اسلامی دانشجویان توسط استاد مطهری تشکیل می‌گردد. در‌‌ همان سال تدریس خود در دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران را آغاز می‌کند. در سالهای ۱۳۳۷ و ۱۳۳۸ که انجمن اسلامی پزشکان تشکیل می‌شود. استاد مطهری از سخنرانان اصلی این انجمن است و در طول سالهای ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۰ سخنران منحصر به فرد این انجمن می‌باشد که بحثهای مهمی از ایشان به یادگار مانده است. کنار امام بوده است به طوری که می‌توان سازماندهی قیام پانزده خرداد در تهران و هماهنگی آن با رهبری امام را مرهون تلاشهای او و یارانش دانست. در ساعت ۱ بعد از نیمه شب روز چهارشنبه پانزده خرداد ۱۳۴۲ به دنبال یک سخنرانی مهیج علیه شخص شاه به وسیله پلیس دستگیر شده و به زندان موقت شهربانی منتقل می‌شود و به همراه تعدادی از روحانیون تهران زندانی می‌گردد. پس از ۴۳ روز به دنبال مهاجرت علمای شهرستان‌ها به تهران و فشار مردم، به همراه سایر روحانیون از زندان آزاد می‌شود. پس از تشکیل هیئتهای موتلفه اسلامی، استاد مطهری از سوی امام خمینی همراه چند تن دیگر از شخصیتهای روحانی عهده دار رهبری این هیئت‌ها می‌گردد.

 پس از ترور حسنعلی منصور نخست وزیر وقت توسط شهید محمد بخارایی کادر رهبری هیئتهای موتلفه شناسایی و دستگیر می‌شود ولی از آنجا که قاضی یی که پرونده این گروه تحت نظر او بود مدتی در قم نزد استاد تحصیل کرده بود به ایشان پیغام می‌فرستد که حق استادی را به جا آوردم و بدین ترتیب استاد شهید از مهلکه جان سالم بدر می‌برد. سنگین‌تر می‌شود. در این زمان وی به تألیف کتاب در موضوعات مورد نیاز جامعه و ایراد سخنرانی در دانشگاه‌ها، انجمن اسلامی کردن محتوای نهضت اسلامی پزشکان، مسجد هدایت، مسجد جامع نارمک و غیره ادامه می‌دهد. به طور کلی استاد شهید که به یک نهضت اسلامی معتقد بود نه به هر نهضتی، برای اسلامی کردن محتوای نهضت تلاشهای ایدئولوژیک بسیاری نمود و با اقدام به تأسیس حسینیه ارشاد نمود و با کجروی‌ها و انحرافات مبارزه سرسختانه کرد. در سال ۱۳۴۶ به کمک چند تن از دوستان اقدام به تأسیس حسینیه ارشاد نمود به طوری که می‌توان او را بنیانگذار آن موسسه دانست. ولی پس از مدتی به علت تکروی و کارهای خودسرانه و بدون مشورت یکی از اعضای هیئت مدیره و ممانعت او از اجرای طرحهای استاد و از جمله ایجاد یک شورای روحانی که کارهای علمی و تبلیغی حسینیه زیر نظر آن شورا باشد سرانجام در سال ۱۳۴۹ علیرغم زحمات زیادی که برای آن موسسه کشیده بود و علیرغم امید زیادی که به آینده آن بسته بود در حالی که در آن چند سال خون دل زیادی خورده بود از عضویت هیئت مدیره آن موسسه استعفا داد و آن را ترک گفت. در سال ۱۳۴۸ به خاطر صدور اعلامیه‌ای با امضای ایشان و حضرت علامه طباطبایی و آِیت الله حاج سید ابوالفضل مجتهد زنجانی مبنی بر جمع اعانه برای کمک به آوارگان فلسطینی و اعلام آن طی یک سخنرانی در حسینیه ارشاد دستگیر شد و مدت کوتاهی در زندان تک سلولی به سربرد. از سال ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۱ برنامه‌های تبلیغی مسجدالجواد را زیر نظر داشت و غالباً خود سخنران اصلی بود تا اینکه آن مسجد و به دنبال آن حسینیه ارشاد تعطیل گردید و بار دیگر استاد مطهری دستگیر و مدتی در بازداشت قرار گرفت. پس از آن استاد شهید سخنرانیهای خود را در مسجد جاوید و مسجد ارک و غیره ایراد می‌کرد. بعد از مدتی مسجد جاوید نیز تعطیل گردید. در حدود سال ۱۳۵۳ ممنوع المنبر گردید و این ممنوعیت تا پیروزی انقلاب اسلامی ادامه داشت. اما مهم‌ترین خدمات استاد مطهری در طول حیات پر برکتش ارائه ایدئولوژی اصیل اسلامی از طریق درس و سخنرانی و تألیف کتاب است. این امر خصوصاً در سالهای ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۷ به خاطر افزایش تبلیغات گروههای چپ و پدید آمدن گروههای مسلمان چپ زده و ظهور پدیده التقاط به اوج خود می‌رسد. گذشته از حضرت امام، استاد مطهری اولین شخصیتی است که به خطر سران سازمان موسوم به «مجاهدین خلق ایران» پی می‌برد و دیگران را از همکاری با این سازمان باز می‌دارد و حتی تغییر ایدئولوژی آن‌ها را پیش بینی می‌نماید. در این سال‌ها استاد شهید به توصیه حضرت امام مبنی بر تدریس در حوزه علمی قم هفته‌ای دو روز به قم عزیمت نموده و درسهای مهمی در آن حوزه القا می‌نماید و همزمان در تهران نیز درسهایی در منزل و غیره تدریس می‌کند. در سال ۱۳۵۵ به دنبال یک درگیری با یک استاد کمونیست دانشکده الهیات! زود‌تر از موعد مقرر بازنشسته می‌شود. همچنین در این سال‌ها استاد شهید با همکاری تنی چند از شخصیتهای روحانی، «جامعه روحانیت مبارز تهران» را بنیان می‌گذارد بدان امید که روحانیت شهرستان‌ها نیز به تدریج چنین سازمانی پیدا کند. گرچه ارتباط استاد مطهری با امام خمینی پس از تبعید ایشان از ایران به وسیله نامه و غیره استمرار داشته است ولی در سال ۱۳۵۵ موفق گردید مسافرتی به نجف اشرف نموده و ضمن دیدار با امام خمینی درباره مسائل مهم نهضت و حوزه‌های علمیه با ایشان مشورت نماید. پس از شهادت آیت الله سید مصطفی خمینی و آغاز دوره جدید نهضت اسلامی، استاد مطهری به طور تمام وقت درخدمت نهضت قرار می‌گیرد و در تمام مراحل آن نقشی اساسی ایفا می‌نماید. در دوران اقامت حضرت امام در پاریس، سفری به آن دیار نموده و در مورد مسائل مهم انقلاب با ایشان گفتگو می‌کند و در همین سفر امام خمینی ایشان را مسؤول تشکیل شورای انقلاب اسلامی می‌نماید. هنگام بازگشت امام خمینی به ایران مسؤولیت کمیته استقبال از امام را شخصاً به عهده می‌گیرد و تا پیروزی انقلاب اسلامی و پس از آن همواره در کنار رهبر عظیم الشأن انقلاب اسلامی و مشاوری دلسوز و مورد اعتماد برای ایشان بود تا اینکه در ساعت بیست و دو و بیست دقیقه سه شنبه یازدهم اردیبهشت ماه سال ۱۳۵۸ در تاریکی شب در حالی که از یکی از جلسات فکری سیاسی بیرون آمده بود یا گلوله گروه نادان و جنایتکار فرقان که به مغزش اصابت نمود به شهادت می‌رسد و امام و امت اسلام در حالی که امید‌ها به آن بزرگمرد بسته بودند در ماتمی عظیم فرو می‌روند.

سلام و درود خدا بر روح پاک و مطهرش.

خواب مادر

مادر استاد درباره ی عنایت الهی قبل از تولد او گفته است، «دو ماه قبل از تولد مرتضی شبی در خواب دیدم محفلی نورانی است و تمام زنان محل در مسجد اجتماع کرده‌اند، ناگاه بانویی محترم وارد شد و دو زن نیز همراه او بودند که بر اهل مجلس گلاب می‌پاشیدند، چون نوبت به من رسید،‌ به آنان فرمود:«سه بار گلاب بپاشید»،‌ از او دلیل آن را جویا شدم، با خوشرویی پاسخ دادند:«به خاطر آن جنینی که در رحم داری، چنین کاری لازم بود زیرا او آینده ای درخشان خواهد داشت و به جامعه ی اسلامی خدمات عظیم و گسترده‌ای خواهد کرد».

تصویری از پدر

یکی از توفیق‏های بزرگ استاد مطهری، برخورداری از نعمت پدر بزرگ‏واری است که از کمالات علمی و معنوی، بهره‏ای فراوان داشت. وی، سال‏ها در حوزه ی نجف اشرف، به فراگیری دانش‏های اسلامی و تزکیه ی نفس پرداخته بود و آن گاه که در زادگاه خویش ـ فریمان ـ مقیم شد، روز و شب خود را وقف تبلیغ و ترویج اسلام کرد. پدر استاد، به جهت برخورداری از تقوا و اخلاق شایسته، مورد احترام خاص و عام بود. خودِ استاد در این باره می‏گوید: «اوّلین بار، ایمان و تقوا و عمل و راستی معظّم له، مرا به راه راست آشنا ساخت.» در جایی دیگر، پدر را چنین وصف می‏کند: «از وقتی یادم می‏آید ـ حداقل چهل سال پیش ـ من می‏دیدم این مرد بزرگ و شریف، هیچ وقت نمی‏گذاشت و نمی‏گذارد که وقت خوابش، از سه ساعت از شب گذشته تأخیر بیفتد... حداقل دو ساعت به طلوع صبح مانده و شب‏های جمعه، از سه ساعت به طلوع صبح مانده بیدار می‏شود. حداقل قرآنی که تلاوت می‏کند، یک جزء است و با چه فراغت و آرامشی نماز شب می‏خواند...»

عزیمت به حوزه ی مشهد مقدس

پس از پشت سر گذاردن دوران کودکی و فراگیری مقدمات علوم در فریمان، روح تشنه ی شهید مطهری رحمه‏الله ، او را به حوزه ی مشهد مقدس کشاند. بدین ترتیب، وی در سن دوازده سالگی، وارد حوزه ی علمیّه ی مشهد می‏شود و حدود دو سال که در این حوزه، به فراگیری دانش می‏پردازد، شرایط سیاسی روز، به او اجازه ی اقامت و ادامه ی تحصیل در حوزه ی مشهد را نمی‏دهد. به دنبال ویران شدن خانه ی پدرش در فریمان، به دست کارگزاران رضاخان، استاد، وادار به ترک مشهد و بازگشت به وطن می‏شود. ایشان در اشاره به شرایط بد سیاسی آن دوره می‏نویسند: «من که بچه بودم، در حدود سال‏های 1314 و 1315 در خراسان زندگی می‏کردم... در تمام خراسان، دو یا سه معمّم بیش‏تر پیدا نمی‏شود. پیرمردهای هشتاد ساله و ملاّهای شصت و هفتاد ساله، مجتهدها و مدرّس‏ها کلاهی شده بودند، درِ مدرسه‏ها همه بسته شده بود ... دوباره به محل خودمان برگشتم. در آن جا هم وضع سخت‏تر از جاهای دیگر بود. پدرم که روحانی و پیرمرد هفتاد و هشتاد ساله بود، او را به زور کشیدند و بردند، مکلاّیش کردند...»

خاطره‏ای از مشهد

در دورانی که استاد مطهری در مشهد اقامت داشت و سرگرم فراگیری دانش بود، دگرگونی در روحش پدید آمد که مسیرش را به سوی معارف بلند الهی سوق داد و در نهایت، او را به وادی حکمت و فلسفه کشاند. خود در این باره نوشته است: « تا آن جا که من از تحوّلات روحی خودم به یاد دارم، از سن سیزده سالگی، این دغدغه در من پیدا شد و حساسیّت عجیبی نسبت به مسایل مربوط به خدا پیدا کرده بودم. پرسش‏ها البته متناسب با سطح فکری آن دوره، یکی پس از دیگری بر اندیشه‏ام هجوم می‏آورد... به یاد دارم که از همان آغاز طلبگی در مشهد... فیلسوفان و عارفان و متکلمان، هر چند با اندیشه‏هایشان آشنا نبودم از سایر علما و دانشمندان... در نظرم عظیم‏تر و فخیم‏تر می‏نمودند؛ تنها به این دلیل که آن‏ها را قهرمانان صحنه ی این اندیشه‏ها می‏دانستم. دقیقا یاد دارم که در آن سنین که میان 13 تا 15 سالگی بودم، در میان آن همه علما و فضلا و مدرّسین حوزه ی علمیّه ی مشهد، فردی که بیش از همه در نظرم بزرگ جلوه می‏نمود و دوست می‏داشتم به چهره‏اش بنگرم و در مجلسش بنشینم... و آرزو می‏کردم که روزی به پای درسش بنشینم، مرحوم آقا میرزا مهدی شهیدی رضوی، مدرّس فلسفه الهی در آن حوزه بود...»

اشتیاق به ادامه تحصیل

با این که استعمارگران، با روی کار آوردن رضاخان، انواع سخت‏گیری‏ها و کارشکنی‏ها را در فراگیری علوم دینی و فعالیّت روحانیون ایجاد می‏کردند؛ یک روز دستور می‏دادند که عمامه‏ها برداشته شود، روز دیگر دخالت روحانیّت در مسایل اجتماعی و سیاسی، عزاداری برای سیدالشهدا و دیگر شعایر اسلامی ممنوع می‏شد، امّا هیچ یک از این کارشکنی‏ها در نخستین روزهای طلبگی، در تصمیم استاد مطهری، ذرّه‏ای تزلزل ایجاد نکرد. استاد مطهری، در ضمن اشاره به مشکلاتی که برای روحانیون در زمان رضاخان ایجاد شده بود، چنین می‏نویسند: «امّا من پاهایم را در یک کفش کرده بودم که باید به قم بروم. در آن وقت، [قم] مختصر طلبه‏ای داشت که حدود چهارصد نفر بودند. مادرِ ما اصرار داشت که به قم نروم... به همین جهت دایی ما را که خود اهل علم بود... مأمور کرد تا مرا از رفتن منصرف سازد در سفری که با هم رفتیم، هر چه او می‏گفت، من جواب منفی می‏دادم...»

مهاجرت به قم

گر چه حوزه ی قدیمی مشهد، در آن دوره‏ای که استاد مطهری در آن جا مشغول تحصیل بوده‏اند، به جهت برخورداری از اساتید و مدرّسان متبحّر در رشته‏های ادبی، فقهی، فلسفی و...، از برتری و اهمیّت زیادی برخوردار بود، امّا ظلم و ستم و انواع فشارهای حکومت رضاخان، اوضاع را برای دانشمندان و روحانیون بسیار سخت کرده بود؛ لذا این حوزه، در آستانه ی فروپاشی قرار گرفته. از سوی دیگر، حوزه ی مقدسه ی قم، در نتیجه ی زحمت‏های آیة‏اللّه‏ العظمی عبدالکریم حائری یزدی از رونق خوبی برخوردار بود. استاد مطهری، به جهت اهتمامی که به فراگیری علوم اسلامی داشتند، به رغم مخالفت شدید اطرافیان، در سال 1316 شمسی، هنگامی که جوانی هجده ساله بود، وارد حوزه ی قم شد و به مدّت حدود پانزده سال، با جدیّت و اشتیاق کم‏نظیر، به فراگیری دانش‏های حوزوی، در سطوح مختلف پرداخت و طولی نکشید، خود، به یکی از چهره‏های مهمّ علمی و اخلاقی، که طلاب و فضلای حوزه ی قم، از برکت‏های وجودی وی در رشته‏های گوناگون، کسب فیض می‏کردند، تبدیل شد.

پی‏گیری تحصیلات در قم

از آن جا که وارد شدن به حوزه ی علمیه ی قم، یکی از آرزوی قلبی استاد مطهری بود، وقتی وی در سال 1316 شمسی به آرزوی خود رسید، بی‏درنگ، با عزمی جزم‏تر و تلاش و پشتکار بیش‏تر، براساس یک برنامه ی منظم، آموزش علوم اسلامی را پی‏گیری کرد. نخست، ادامه درس‏های سطح را تکمیل کرد. در این راستا، نخست در کلاس‏های درس شهید محراب، مرحوم صدوقی رحمه‏الله که مشغول تدریس «مطوّل» بود، معانی و بیان و بدیع را دنبال کرد و هم‏زمان، در درس «شرح لمعه» آیت ‏اللّه‏ مرعشی نجفی حاضر شد و در حدود سال 1320 شمسی، در درس «کفایة الاصول» آیت‏اللّه‏ محقق داماد شرکت کرد. سطح عالی را که به پایان رساند، در درس‏های خارج فقه و اصول اساتید برجسته حوزه، چون حضرت آیت‏ اللّه‏ العظمی سیّدمحمّد حجّت کوه‏کمری، آیت ‏اللّه‏ العظمی سیّدمحمّدتقی خوانساری، آیت ‏اللّه‏ العظمی بروجردی و... شرکت کرد. علاوه بر این، از درس‏های حکمت و فلسفه بزرگانی چون آیت‏ اللّه‏ میرزا مهدی آشتیانی، حضرت امام خمینی رحمه ‏الله و آیت ‏اللّه‏ علامه طباطبائی و... استفاده کامل برد. طولی نکشید که در نتیجه ی تلاش‏های تحسین برانگیز خود، در شمار یکی از اساتید برجسته حوزه علمیّه قم، به تربیت و آموزش طلاب پرداخت.