ماهیت و هویت هنر اسلامیهنر اسلامی در واقع هنری است که حاصل تفکر و بینش دینی مسلمانان در مواجهه آن با آثارهنری بیگانگانی است که هنر آنها در ضمن فتوحات اسلامی تسخیر و تصرف شده و به تدریج در حکم مواد در صورت و روح هنری اسلامی هضم و جذب شده اند. قرآن و روایات معصومین(ع) ، نخستین راه های چگونگی تخیل و تفکر در باب عالم وجود و تمثل معنویت اسلامی را در عرصه خیال به آدمی آموخت. البته در این میان بودند هنرهایی که در آغاز جذب عالم اسلامی نمی شدند مانند آنچه در نقاشی و هنرهای تجسمی یونانی و مسیحی ، هندو- بودایی می بینیم.در حالی که تجسم الوهیت در این هنرها امری مقدس و اصیل تلقی می شد، در تعلیمات اسلامی چنین تصویری حرام و غیرمباح شمرده می شد. درحقیقت ، نقاشی و تصویر امور غیبی و جاندار در عالم اسلامی به واسطه تعبیرات معصومانه و دینی حرمت یافته و ممنوع بود.اما این هنرها و فنون شرقی و غربی به مسلمانان تازه تشرف پیدا کرده به اسلام ، به ارث رسیده بود. اسلام از مسلمانان می خواست که از تقلید طبیعت جاندار چونان بتان پرهیز کنند. مسلمانان نه تنها از هنرهای نگارگری دست نکشیدند، بلکه کوشیدند با ابداع گونه ای زیبایی شناسی اسلامی از تصور طبیعت انگارانه یونانی - بیزانسی وار اجتناب کرده ، راه های نویی را برای تجربه هنری بیازمایند. این زیبایی شناسی با اقتباس دایمی مواد تجسمی از بیگانگان با روح و بینشی اسلامی ، ابداعات بی سابقه ای در هنر جهانی پدید آورد که سرزمین های مجاور نیز از شیوه های آن اقتباس کردند، چنانکه آن را در گوتیک بین المللی معماری و نقاشی مسیحی می بینیم.متفکران مسلمان بویژه حکمای انسی و عارفان که اهل طریق در سیر به سوی معبود و در قرب وجود بوده اند، هنر اسلامی را در همین حقیقت و حکمت دیده اند. بنا بر این ، حقیقت و حکمت هنر اسلامی در گذشتن از ظواهر کثرت و رسوخ به باطن امور و شهود فقر ذاتی و عدم ماهوی آنان در قبال حق است که این خود عین شهود ماهیات در عرصه علمی و اعیان ثابته است. تفکر حقیقی از این منظر، گذشتن از حجاب کثرت و شهود حق در تمامی موجودات است.پیداست که این شهود حقایق بی حضور و بدون دل آگاهی تحقق نمی پذیرد و طوری ورای طور عقل و ادراکات حصولی و ذهنی است. از این معناست که می توان دریافت که عارفان و حکیمان انسی در مقام شناخت هنر، هم متعهد به بینش وحیانی و هم معتقد به مفتوح بودن آن از طریق شهود قلبی و حضور دل و رویت و دیدار حضوری اند. به بیان دیگر، می توان گفت شهود و حضور در این نحوه حکمت، عین انس به حق و از آنجا انس به کلام الله و وحی است. در این نحوه از تفکر، حقیقت را باطن دیانت می دانند و شریعت را ظاهر آن و طریقت را راه و رسم وصول به حقیقت ، چرا که جز با طریقت از ظاهر به باطن رسوخ نتوان نمود و به حقیقت که باطن دین است ، دست نتوان یافت. این طریقت ، امری است که راه و رسم آن بر هر کس آشکار نیست.با توجه به مراتب فوق ، حکمت و هنر انسی جز در تعلق و وصول بحق و حقیقت نیست و صورت های خیالی و کشف معنوی و صوری جز در این راه به کار نیاید. برای هنرمند در مقام هنر انسی و قدسی اسلام ، هر نقش و خیالی که در نظر می آید، حسنی و جمالی و جلالی از حق می نماید و یا هر دم از روی حق ، نقشی در خیال هنرمند می افتد.البته راه هنر انسی فراتر از این می رود و از راه خیال نیز می گذرد و صورت خیالی را چونان بت و صنم می بیند. بدین معنی ، هنرمندان حقیقی که در مقام حکیم انسی و لاقی شاهد غیبی اند تا آنجا پیش می روند که صورت خیالی را در مرتبه اعلی ، حجاب نورانی می دانند. از همین رو، عارفان آن را آیینه اوهام خوانده اند و دیگران ، آن را پرده خیال یا عالم خیال هم نامیده اند و این به دلیل انعکاس صور خیال در آن است. در این مرتبه ، معشوق صورتگری است که به قول مولوی هر لحظه بتی می سازد و سالک را اصطلاحا بت پرست می گویند، چون معشوق را به لحاظ صورت هایی که از او در پرده خیال تجلی کرده است ، می پرستد؛ اگرچه اینها هم صور علمی اند و این مرتبه ای از مراتب شناسایی است و مرتبه ای است که معدودی از اهل الله بدان می رسند و بسیاری طالب آنند و در آرزوی رسیدن به آن در سفر روحانی و عرشی خویشند. ولی این مرتبه از نظر اولیا و کاملان طریق حق ، مرتبه ای است ناقص و به همین دلیل است که حافظ در مقایسه با مراتب بالاتر، شناسایی عرفانی آن را آیینه اوهام می خواند. او کمال شناسایی و معرفت را مرتبه ای دانسته است که حتی علم صورت هم به آنجا راه ندارد، چون در این مرتبه صورتی نیست.
با وجود اینکه برای هنرمندانی صورت خیالی، مشاهده و مکاشفه شاهد غیبی است و صورت منعکس در آیینه خیال و چشم اولیا و نمایش آن حقیقت و دیدار الهی است ، سعی هنرمند در گذشت از این مرتبه است. معتقد است باید از دو عالم فانی و باقی و صور محسوس و نامحسوس دو عالم و سلطانی دو عالم بگذرد و حضور و تعلقی خاص بحق پیدا کند.
منبع روزنامه رسالت
