(21) فَخَرَجَ مِنْهَا خَآئِفاً یَتَرَقَّبُ قَالَ رَبِّ نَجِّنِى مِنَ الْقَوْمِ الظَّلِمِینَ
ترجمه:
پس (موسى) از شهر خارج شد در حالى كه نگران و ترسان بود. گفت: پروردگارا! مرا از (دست) این گروه ستمگر نجات ده.
نكته ها:
مراد از كلمه ى «رَجُل» در این آیه، همان «مؤمن آل فرعون» است كه سوره ى «مؤمن» (غافر) به نام اوست. او ایمان خود را كتمان و در لباس تقیّه به موسى كمك مىكرد.
پیام ها:
1- حضرت موسى در دربار فرعون، عامل نفوذى و طرفدار داشت. جاء رجل
2- كمك به ظالم در هر شكلى حرام است، ولى ورود و نفوذ در دستگاه براى كمك به اهل ایمان كارى پسندیده است. جاء رجل (حضور علىّ ابن یَقطین یكى از یاران امام كاظم علیه السلام در دستگاه ظلم بنى عبّاس نیز از همین باب بود.)
3- طاغوت ها براى امنیّت و آسایش بیشتر خود، در میان مردم و مركز شهر زندگى نمى كنند. اَقصَى المدینة
4- در حفظ جان مردم، نهایت تلاش خود را بكار ببریم. یَسعى
5 - گاه، خبررسانى به موقع وسوز و سرعت در كار، سرنوشت یك ملّت را عوض مىكند. یسعى (چه بسا كه اگر این مرد، اخبار را به موسى علیه السلام نمى رساند و آن حضرت از شهر بیرون نمى رفت، بدست ماءموران فرعون كشته مىشد.)
6- یك انسان انقلابى مثل موسى، جبهه ى كفر و مهره هاى آن را به اضطراب و تكاپو مىاندازد. اِنّ المَلاء یَاءتَمِرون
7- اطرافیان طاغوت ها نیز در جرم آنها شریك هستند. یَاءتَمِرون بك
8 افشاى توطئه ها وطرحهاى خائنانه واجب است. یَاءتمِرون بك
9- مصلحان جامعه باید همواره آمادگى هجرت و آوارگى را داشته باشند. فَخَرج
10- به هشدارهاى دلسوزانه بها دهیم و نصیحت دیگران را بپذیریم. فَاخرُج فَخَرَج
11- شجاعت، به معناى در دسترسِ دشمن قرار گرفتن نیست. فخَرَج
12- زندگى انبیا غالبا با آوارگى واضطراب همراه بوده است. فخَرَج
13- سعى و همّت خود را بكار بریم، ولى نتیجه را از خداوند بخواهیم. فخَرَج قال رَبّ نَجّنى
14- دعا باید با تلاش و حركت همراه باشد. فخَرَج منها قال رَبّ نَجّنى
15- رهبران الهى، در همه حالات از خداوند استمداد مىكنند. ربّ نَجّنى من القوم الظالمین، ربّ اِنّى ظَلمتُ نفسى فاغفرلى (19)، ربّ بما اءنعمتَ علّى فلن اءكونَ ظهیرا للمجرمین (20) وربّ انّى لمااءنزلتَالىّ من خیرفَقیر(21)

(22) وَلَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقَآءَ مَدْیَنَ قَالَ عَسَى رَبِّىَّ اءَن یَهْدِیَنِى سَوَآءَ السَّبِیلِ
ترجمه:
و چون (موسى) به سوى مدین روى نهاد، گفت: امید است كه پروردگارم مرا به راه راست هدایت فرماید.
نكته ها:
«مَدیَن» شهرى در جنوب شام وشمال حجاز، ونزدیك تبوك است كه در آن زمان از قلمرو حكومت فرعون، بیرون بوده است.
پیام ها:
1- تحرّك، هجرت و بكارگیرى تاكتیك هاى متفاوت از لوازم یك انقلاب است. و لمّا توجّه
2- اوّل حركت كنیم، سپس دعا كنیم و امیدوار باشیم. و لمّا توجّه... قال عسى ربّى اءن یهدین
3- همواره در صدد انتخاب نزدیك ترین وبهترین راه ها باشیم. سواء السبیل
4- امیدوارى، در همه ى حالات پسندیده است. عسى ربّى
5- فراز ونشیب ها، یك سنّت الهى در راه تربیت انسان هاست. ولمّا توجّه... قال عسى ربّى
6- كار خود را با استمداد از پروردگار آغاز كنیم. و لمّا تَوجّه... قال عسى ربّى ان یَهدیَنى
7- در محیطهاى طاغوت زده كه زمینه ى انحراف و تصمیمات نابخردانه فراهم است، از خداوند، هدایت بجوییم. یَهدِیَنى سواء السبیل

(23) وَلَمَّا وَرَدَ مَآءَ مَدْیَنَ وَجَدَ عَلَیْهِ اءُمَّةً مِّنَ النَّاسِ یَسْقُونَ وَوَجَدَ مِنْ دُونِهِمُ امْرَاءَتَیْنِ تَذُودَانِ قَالَ مَا خَطْبُكُمَا قَالَتَا لاَ نَسْقِى حَتَّى یُصْدِرَ الرِّعَآءُ وَ اءَبُونَا شَیْخٌ كَبِیرٌ
ترجمه:
و چون موسى به (چاه) آب مدین رسید، گروهى از مردم را در اطراف آن دید كه به سیراب كردن (چهار پایان خویش) مشغولند و در كنار آنان به دو زن برخورد كه مراقب بودند (تا گوسفندانشان با گوسفندان دیگر مخلوط نشوند. پس موسى جلو رفته و به آنان) گفت: منظور شما (از این كناره گیرى) چیست؟ گفتند: ما (براى پرهیز از اختلاط با مردان، گوسفندان خود را) آب نمى دهیم تا اینكه همه ى چوپانان خارج شوند و (حضور ما در اینجا براى آن است كه) پدر ما پیرمردى كهنسال است.

(24) فَسَقَى لَهُمَا ثُمَّ تَوَلَّىَّ إِلَى الظِّلِّ فَقَالَ رَبِّ إِنِّى لِمَآ اءَنزَلْتَ إِلَىَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ
ترجمه:
پس (موسى گوسفندانشان را) براى آنان آب داد، سپس رو به سوى سایه آورد وگفت: پروردگارا! همانا من به هر خیرى كه برایم بفرستى نیازمندم.
نكته ها:
«تذودان» از مادّه «ذود» به معناى منع كردن و جلوگیرى كردن است.
در این آیه، كلمه «وَجَدَ» دو مرتبه تكرار شده كه نشانه ى دو نگاه جداگانه است، در حالى كه اگر مردان و زنان در كنار هم بودند با یك نگاه دیده مىشدند.
پیام ها:
1- آبها از منابع ملّى هستند، نه اموال شخصى. ماء مدین... النّاس یسقون
2- از حیا و ضعف زنان، سوء استفاده نكنیم. اگر قانون و حمایتى در كار نباشد، بسیارى از مردان، حقوق زنان را نادیده مىگیرند. اُمّة... یَسقون و وَجد من دونهم امراءتین
3- حریم میان زن و مرد یك ارزش است كه دختران شعیب آن را مراعات مىكردند. و وجَدَ من دونهم امراءتین
4- از موقعیّت خود سوء استفاده نكنیم. وجد من دونهم امراءتین (این دو زن، دختران شعیبِ پیامبر بودند، ولى از مردم نخواستند تا بخاطر پدرشان، راه را براى آنان باز كنند.)
5- دختران پیامبر خدا چوپانى مىكنند، ولى هرگز تن به ذلّت وگدایى نمى دهند. امراءتین تذودان
6- چوپانى، شغل بسیارى از انبیاى الهى بوده است. و اءبونا شیخ كبیر اگر پدر ما پیر نبود، خودش چوپانى مىكرد.
7- مشكلات شخصى ما را از حمایت دیگران باز ندارد. ماخَطبُكما (موسى كه جانش در خطر و در حال فرار بود، از كمك و حمایت دیگران دست برنداشت.)
8 حمایت از زنان یك ارزش انسانى است. ما خَطبُكما
9- گفتگوى مرد با زن در صورت لزوم مانعى ندارد. ما خَطبُكما
10- سعى كنیم در حرف زدن با نامحرم، خلاصه سخن بگوییم. ما خَطبُكما
11- نسبت به آنچه در اطراف ما مىگذرد، بى تفاوت نباشیم. ما خطبكما
12- كار زن در خارج از منزل اشكالى ندارد، به شرط آنكه:
الف: زن در محیط كار، تنها نباشد. امراءتین
ب: با مردان اختلاطى نداشته باشد. من دونهم لانسقى حتّى یصدر الرّعاء
ج: مردى كه توان كار داشته باشد، در خانواده نباشد. اءبونا شیخ كبیر
13- اگر در موضعى غیر عادّى قرار داریم، از خود دفع شبهه كنیم. اءبونا شیخ كبیر
14- وقتى پدر و نان آور خانواده از كار مىافتد، همه ى فرزندان حتّى دختران نیز مسئول هستند. اءبونا شیخ كبیر
15- در كمك به دیگران، شرطى قرار ندهیم و سریع اقدام كنیم. فسقى لهما
حضرت موسى همین كه دلیل منطقى آن دو زن را شنید، بدون هیچ گونه پرسش و درخواستى، بى درنگ به رفع خواسته آنان پرداخت.
16- خدمت به مردم را خالصانه انجام دهیم و حل مشكلات خود را از خداوند بخواهیم. فسقى لهما ربّ انّى (موسى گوسفندان آن دو دختر را سیراب كرد، ولى براى رفع گرسنگى خود به جاى استمداد از آنان، از خدا كمك طلبید.)
17- همه چیز را از خداوند درخواست نماییم. ربّ انّى لما انزلت الىّ من خیر فقیر
18- در دعا، براى خداوند تكلیف ومصداق معیّن نكنیم. لما انزلت الىّ من خیر فقیر(حضرت موسى با اینكه گرسنه بود، ولى از خدا، نان و غذا طلب نكرد.)

(25) فَجَآءَتْهُ إِحْدَیهُمَا تَمْشِى عَلَى اسْتِحْیَآءٍ قَالَتْ إِنَّ اءَبِى یَدْعُوكَ لِیَجْزِیَكَ اءَجْرَ مَاسَقَیْتَ لَنَا فَلَمَّا جَآءَهُ وَ قَصَّ عَلَیْهِ الْقَصَصَ قَالَ لاَتَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّلِمِینَ
ترجمه:
پس (چیزى نگذشت كه) یكى از آن دو (زن) در حالى كه با حیا و عفّت راه مىرفت به نزد او آمد و گفت: همانا پدرم از شما دعوت مىكند تا مزد اینكه براى ما آب دادى به تو بپردازد. پس همین كه موسى به نزد آن پدر پیر (حضرت شعیب) آمد و سرگذشت خود را براى او بازگو كرد، او گفت: نترس، تو از (دست) گروه ستمگران نجات یافتى.
پیام ها:
1- رفت وآمد زن در بیرون خانه باید براساس حیا و عفّت باشد. تمشى على استحیاء(حیا، از برجسته ترین كمالات زن در قرآن مىباشد.
2- در دعوت، مرد از مرد و زن از زن دعوت كند. اِنّ اءبى یَدعوك
3- بدون دعوت، خود را میهمان نكنیم. اِنّاءبى یدعوك
4- كسى كه از دامن طاغوت بگریزد، به خانه پیامبر خدا میهمان مىشود. اِنّ اءبى یدعوك
5- پدر، باید از رفتار فرزندان خود آگاه باشد و در مقابل حركات آنان عكس العمل مناسب نشان دهد. اِنّ اءبى یدعوك (شعیب كه دید دخترانش زودتر از روزهاى دیگر آمده اند، علّت را پرسید و تصمیم به تشكّر از موسى گرفت.)
6- غریب نوازى، از صفات بارز پیامبران الهى است. یدعوك
7- براى خدمات مردم، ارزش قائل شویم. لیجزیك
8 قصد قربت، با قدردانى دیگران منافاتى ندارد. اءجر ما سقیت (حضرت موسى كار را براى رضاى خدا انجام داد، ولى حضرت شعیب با پرداخت مزد از زحمات او تقدیر كرد.)
9- حوادث را براى خبرگان و اهل تفسیر و تحلیل بازگو نماییم. قصّ علیه القصص
10- عاقبت اهل ایمان، نجات و رستگارى است. نَجوتَ
11- در كنار اولیاى خدا بودن، خود یك نوع ایمنى و احساس امنیّت است. نَجَوتَ
12- دعاى انبیا، مستجاب است. نجوتَحضرت موسى دیروز دعا كرد: ربّ نجّنى من القوم الظالمین (22)، امروز مىشنود: لاتخف نجوت من القوم الظالمین

(26) قَالَتْ إِحْدَیهُمَا یََّاءَبَتِ اسْتَئْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَئْجَرْتَ الْقَوِىُّ الاَْمِینُ
ترجمه:
یكى از آن دو (دختر، خطاب به پدر) گفت: اى پدر! او را استخدام كن، زیرا بهترین كسى كه (مى توانى) استخدام كنى، شخصِ توانا و امین است.
نكته ها:
امام رضا علیه السلام فرمود: حضرت شعیب از دخترش پرسید: چگونه امانت دارى این جوان را فهمیدى كه او را امین مىخوانى؟ گفت: وقتى دعوت شما را به او ابلاغ كردم، به من گفت: از پشت سر من، مرا راهنمایى كن.(23) تا مبادا به قامت من چشم بدوزد.
پیام ها:
1- دختران نیز در خانواده بر اساس منطق و حكمت، حقّ پیشنهاد دارند و فرقى با دیگران ندارند. قالت احداهما یا ابت استاءجره
2- روابط حسنه میان والدین و فرزندان و آزادى بیان در خانواده، یك ارزش است. یا اءبت استاءجره
3- همه ى اعضاى خانه پیشنهاد بدهند، ولى تصمیم نهایى با سرپرست خانواده است. اِستاءجره
4- زنان عفیفه بدنبال آنند تا كمتر از منزل خارج شوند. استاءجره (براى كارهاى سخت خارج از منزل، از مرد استفاده شود.)
5- كار، عار نیست، اولیاى خدا نیز كار مىكرده اند. استاءجرت
6- در گزینش ها، به بهترین ها توجّه كنیم. خیر من استاءجرت
7- براى استخدام، دو عنصر توانایى (تخصّص) و امانتدارى (تعهّد)، لازم است. القوىّ الامین
8 توانایى ها و امانتدارى ها را باید در شرایط عادّى و بدون توجّه طرف، شناسایى و احراز كرد. القوى الامین (غالب افراد با تصنّع، تملّق و ریاكارى، واقعیّت خود را مىپوشانند. امّا حضرت موسى در یك صحنه طبیعى، با یك كار حمایتى و برخورد عفیفانه، خود را نشان داد.)

كار و كارگرى
خداوند از مردم، عمران و آبادى زمین را خواسته كه بدون كار و تلاش محقّق نمى شود.(24)
در سراسر قرآن بر عمل صالح كه داراى معناى بسیار گسترده اى است، تكیه شده است.
انبیاى الهى، كشاورز، چوپان، خیّاط و نجّار بوده اند.
كار در اسلام عبادت و به منزله ى جهاد است.(25)

دعاى بیكار مستجاب نمى شود.
كار وسیله ى تربیت جسم و روح، پركردن ایّام فراغت، مانع فساد و فتنه، عامل رشد و نبوغ و ابتكار، توسعه ى اقتصادى، عزّت و خودكفائى و كمك به دیگران مىباشد.
قرآن مىفرماید: ما زمین را براى شما رام قرار دادیم پس از پشت آن بالا روید و از رزق آن بخورید.(26)
اسلام براى كار بازویى احترام ویژه اى قائل شده است و مراعات حقّ كارگر و تحصیل رضاى او و پرداخت سریع مزد او و اضافه پرداخت بر مقدار تعیین شده و احترام به او همه و همه مورد سفارش اسلام است. همان گونه كه براى كشاورزى سفارش نموده تا آنجا كه سیراب كردن درخت، پاداش سیراب كردن مؤمن دارد.
حضرت على علیه السلام به استاندارش سفارش مىكند كه كشاورزان مورد ستم قرار نگیرند و در گرفتن مالیات مراعات آنان را بكن.
كارهاى فكرى نیز از ارزش بالایى برخوردار است تا آنجا كه یك ساعت فكر مفید از ساعت ها عبادت بهتر است.
كم كارى و سهل انگارى در كار، مورد انتقاد است تا آنجا كه رسول خدا صلّى الله علیه وآله فرمود: خداوند دوست دارد هر كس كارى انجام مىدهد آن را به نحو اءحسن انجام دهد.
قرآن مىفرماید: هرگاه از كار مهمى فارغ شدى به كار مهم دیگرى بپرداز. فاذا فَرَغتَ فَانصَب (27) بنابراین بیكارى، ممنوع.
آرى، بیكارى مایه ى خستگى، تنبلى، فرسودگى، فرصتى براى نفوذ شیطان، ایجاد فتنه و گسترش گناه مىباشد.
البتّه اسلام براى كار، ساعت و مرز قرار داده و به كسانى كه در ایّام تعطیل كار مىكنند، لقب متجاوز داده است.(28)
امام رضا علیه السلام فرمود: مؤمن باید ساعات خود را بر چهار بخش تقسیم كند: ساعتى براى كار، ساعتى براى عبادت، ساعتى براى لذّت و ساعتى براى دوستان و رسیدگى به امور اجتماعى كه در غیر این صورت انسان به صورت عنصرى حریص در آمده و مورد تمام انتقادهایى كه درباره حرص است قرار مىگیرد.
اسلام توجّه خاصّى به كیفیت كار دارد، نه به مقدار و كمّیت آن.(29)
به هر حال اسلام به كار اهمّیت داده تا آنجا كه در حدیث مىخوانیم: خداوند بنده پرخواب و انسان بیكار را دشمن دارد.(30) امام باقر علیه السلام فرمود: كسى كه در كار دنیایش تنبل باشد، در كار آخرتش تنبل تر است.(31)
در حدیث مىخوانیم: شخص فقیر و بیكارى نزد پیامبر آمد و تقاضاى كمك كرد. حضرت فرمود: آیا كسى در منزلش تبرى دارد؟ یك نفر گفت: بله، او تبر را آورد و پیامبر چوبى كه در كنارش بود دسته ى آن تبر قرار داد و به آن شخص بیكار تحویل داد و فرمود: این ابزار كار، امّا تلاش با خودت.
از این حركت چند نكته استفاده مىشود:
1- انبیا در فكر زندگى مردم نیز هستند.
2- ضعیف ترین فرد جامعه مىتواند با شخص اوّل جامعه ملاقات كند.
3- جامعه نیاز به تعاون و همكارى دارد. تبر از یك نفر و چوب آن از دیگرى، هماهنگى و سازندگى و تبر سازى از شخص پیامبر.
4- براى مبارزه با فقر، باید ابزار تولید را در اختیار نیروهاى فعّال جامعه قرار داد.

(27) قَالَ إِنِّىَّ اءُرِیدُ اءَنْ اءُنكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَىَّ هَتَیْنِ عَلَىَّ اءَن تَاءْجُرَنِى ثَمَنِىَ حِجَجٍ فَإِنْ اءَتْمَمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِندِكَ وَ مَآ اءُرِیدُ اءَنْ اءَشُقَّ عَلَیْكَ سَتَجِدُنِىَّ إِن شَآءَ اللّهُ مِنَ الصَّلِحِینَ
ترجمه:
(حضرت شعیب به موسى) گفت: من قصد دارم تا یكى از این دو دخترم را به همسرى تو درآورم بر این (شرط) كه هشت سال براى من كار كنى و اگر (این مدّت را) به ده سال تمام كردى، پس (بسته به خواست و محبّت) از ناحیه توست و من نمى خواهم كه بر تو سخت گیرم، بزودى به خواست خداوند، مرا از صالحان خواهى یافت.
نكته ها:
ما مىتوانیم تمام كارهاى خود را رنگ الهى دهیم، چنانكه قرآن مىفرماید: صبغة اللّه و مَن اءحسن من اللّه صبغة (32) مثلا هرگاه صورت خود را مىشوییم، قصد وضو نماییم، هرگاه مىنشینیم مثل پیامبر صلّى الله علیه وآله روبه قبله نشینیم، به جاى مدرك و مقام، براى رضاى خداوند درس بخوانیم، لباسى كه براى همسر مىخریم، به مناسبت اعیاد مذهبى همچون عید غدیر یا تولّد حضرت زهرا علیها السلام باشد، هدیه اى كه براى فرزند خود مىخریم به مناسبت كسب یك كمال معنوى باشد، همان گونه كه در این آیه به جاى هشت سال فرمود: به اندازه ى هشت حج.
پیام ها:
1- اگر كارى بر اساس جوانمردى و ضعیف نوازى انجام شود، علاوه بر اجر معنوى، پاداش دنیوى نیز بدنبال دارد. قال اِنّى اُرید اءن اُنكِحُك (حضرت موسى كه تا ساعاتى پیش حتّى بر جان خود ایمن نبود، اینك علاوه بر امنیّت جانى، صاحب زن و زندگى و كار مىشود.)
2- سنّت هاى خوب ازدواج (همچون حضور در منزل دختر و گفتگو با حضور پدرش) را از انبیا بیاموزیم. اِنّ اءبى یَدعوك - اِنّى اُرید اءن اُنكحك
3- شناخت داماد پیش از اقدام به ازدواج، امرى ضرورى است. فلما قَصّ علیه القصص قال اِنّى اُرید اءن اُنكحك (موسى سرگذشت خود را صادقانه به شعیب گفت و او به موسى اطمینان پیدا كرد، آنگاه پیشنهاد دامادى او را براى دخترش مطرح نمود.)
4- اگر از امین بودن و توانایى و علاقمندى به كار جوان مطمئن شدیم، القوىّ الامین نداشتن امكانات و مسكن را مانع ازدواج قرار ندهیم. اِنّى اُرید اءن اُنكحك
5- پیشنهاد ازدواج از جانب پدر دختر مانعى ندارد. اِنّى اُرید اءن اُنكحك
6- رعایت نوبت میان دختران، و ازدواج دختر بزرگتر قبل از كوچكتر همه جا ضرورى نیست. احدى ابنتىّ(حضرت شعیب به موسى گفت: مىخواهم یكى از این دو دخترم را به ازدواج تو درآورم وشرط نكرد كه دخترِ اوّل باشد یا دوّم.)
7- پدر نباید در امر ازدواج میان دختران، تفاوت بگذارد. اِحدى ابنتىّ هاتین
8 دختر و پسر مىتوانند در هنگام خواستگارى در برابر یكدیگر قرار بگیرند. هاتین
9- غریزه ى جنسى را جدّى بگیریم. حتّى در خانه ى نبوّت، براى سلامت محیط خانه و كار، ابتدا به امر ازدواج اقدام و سپس به استخدام توجّه مىشود. اُرید اءن اُنكِحَك على اءن تاءجرنى
10- ازدواج، با مهریه همراه است. على اءن تاءجرنى
11- لازم نیست مهریه مال وثروت باشد. حضرت شعیب به موسى گفت: دخترم را به ازدواج تو درمى آورم به شرط آن كه هشت سال براى من كار كنى. تاءجرنى (البتّه در شریعت اسلام مىبایست به فتاواى مراجع تقلید مراجعه كنیم.)
12- زمان بندى قراردادها را بر اساس زمان عبادات و امور معنوى قرار دهیم. ثمانِىَ حجج (به جاى هشت سال، فرمود: هشت حج)
13- یكى از راه هاى ترویج معروف، بزرگداشت اوقات معنوى و «ایّام اللّه» است. ثمانِىَ حجج
14- مقام نبوّت مانع از صحبت پیرامون مقدار مهریه و مال الاجاره نیست. ثمانِىَ حجج
15- مراسم حج، در ادیان گذشته نیز سابقه داشته است. حِجَج
16- در هنگام صحبت براى مهریه، پدر عروس، حدّاقل مورد قبول را انتخاب كند و پذیرش بیشتر را به اختیار داماد بگذارد. فاِن اءتمَمت عَشرا فمن عندك حضرت شعیب به موسى گفت: اگر هشت سال را به ده سال برسانى اختیار با شماست.
17- در میزان مهریه، داماد را در تنگنا قرار ندهید. فمن عندك
18- پدر عروس در امر ازدواج سخت گیرى نكند. وما اُرید اءن اءشقّ علیك
19- در پرداخت مهریه، توان داماد را در نظر بگیریم. اَشُقّ علیك
20- كسانى كه به كارگران و زیردستان خود سخت گیرى مىكنند، انسان هایى ناصالح هستند. ستَجدُنى اِن شاء اللّه من الصالحین
21- داماد باید از ناحیه بستگان جدید، آرامش خاطر داشته باشد. ستجدنى اِن شاء اللّه من الصالحین
22- بدون استمداد از خدا وگفتن انشاء اللّه، براى آینده وعده اى ندهیم. اِن شاء اللّه من الصالحین
23- اعتمادِ متقابلِ داماد و خانواده ى عروس لازم است. ستَجدُنى اِن شاءاللّه من الصالحین

اهمّیت ازدواج
در روایات مىخوانیم: ازدواج سبب حفظ نیمى از دین است. دو ركعت نماز كسى كه همسر دارد از هفتاد ركعت نماز افراد غیر متاءهّل بهتر است. خواب افراد متاءهّل از روزه ى بیداران غیر متاءهّل بهتر است.(33)
آرى بر خلاف كسانى كه ازدواج را عامل فقر مىپندارند، رسول خدا صلّى الله علیه وآله فرمودند: ازدواج روزى را بیشتر مىكند.
همچنین فرمودند: كسى كه از ترس تنگدستى ازدواج را ترك كند، از ما نیست و به خدا سوءظن برده است.(34)
در روایات مىخوانیم: كسى كه براى ازدواجِ برادران دینى خود اقدامى كند، در روز قیامت مورد لطف خاص خداوند قرار مىگیرد.(35)
قرآن نسبت به تشكیل خانواده واقدام براى ازدواج، دستور اءكید داده است.(36) و سفارش كرده كه از فقر نترسید، اگر تنگ دست باشند، خداوند از فضل و كرم خود، شما را بى نیاز خواهد كرد.(37)
ازدواج وسیله ى آرامش است.(38) در ازدواج فامیل ها به هم نزدیك شده و دلها مهربان مىشود و زمینه ى تربیت نسل پاك و روحیه تعاون فراهم مىشود.(39)
در روایات مىخوانیم: براى ازدواج عجله كنید و دخترى كه وقت ازدواج او فرا رسیده، مثل میوه اى رسیده است كه اگر از درخت جدا نشود فاسد مىشود.(40)

انتخاب همسر
معیار انتخاب همسر در نزد مردم معمولا چند چیز است: ثروت، زیبایى، حَسب و نَسب.
ولى در حدیث مىخوانیم: «علیك بذات الدّین» تو در انتخاب همسر، محور را عقیده وتفكّر وبینش او قرار ده.(41)
در حدیث دیگر مىخوانیم: چه بسا زیبایى كه سبب هلاكت و ثروت كه سبب طغیان باشد.(42)
رسول خدا صلّى الله علیه وآله فرمود: هرگاه كسى به خواستگارى دختر شما آمد كه دین و امانت دارى او را پسندید، جواب ردّ ندهید و گرنه به فتنه و فساد بزرگى مبتلا مىشوید.(43)
امام حسن علیه السلام به كسى كه براى ازدواج دخترش مشورت مىكرد فرمود: دامادِ با تقوا انتخاب كن كه اگر دخترت را دوست داشته باشد گرامیش مىدارد و اگر دوستش نداشته باشد، به خاطر تقوایى كه دارد به او ظلم نمى كند.(44)
در روایات مىخوانیم: به افرادى كه اهل مشروبات الكلى هستند و افراد بداخلاق وكسانى كه خط فكرى سالمى ندارند وآنان كه در خانوادهاى فاسد رشد كرده اند، دختر ندهید.(45)
ناگفته نماند كه ازدواج دو نوع است: دائم و موقّت كه براى هر دو در قرآن و روایات اسلامى توصیه ها و دستورات خاصّى آمده است، متاءسّفانه ازدواج دائم، بخاطر برخى آداب و رسوم بى منطق و بهانه گیرى بعضى بستگان و توقّعات خانواده عروس و داماد و آرزوهاى دور و دراز، به صورت یك معمّا و گردنه ى صعب العبور در آمده است و ازدواج موقّت نیز آن گونه زشت و ناپسند شمرده شده كه فحشا جاى آن را گرفته است.

(28) قَالَ ذَلِكَ بَیْنِى وَبَیْنَكَ اءَیَّمَا الاَْجَلَیْنِ قَضَیْتُ فَلاَ عُدْوَنَ عَلَىَّ وَاللّهُ عَلَى مَانَقُولُ وَكِیلٌ
ترجمه:
(موسى پیشنهاد شعیب را پذیرفت و) گفت: این (قرارداد) بین من و تو (برقرار شد، البتّه) هر كدام از دو مدّت را كه به انجام رساندم، پس ستمى بر من نخواهد بود، و خداوند بر آنچه ما مىگوییم (گواه و) وكیل است.
نكته ها:
عبارت «اَیّما الاَجلَینِ قَضیتُ فلاعُدوان عَلىَّ» دو گونه معنا شده است؛ یكى اینكه مهریّه دختر خواه هشت سال باشد و خواه ده سال، هیچ یك بر من ستم نیست و معناى دیگر این كه بعد از پایان هر یك از این دو مدّت، اگر خواستم از نزد شما بروم نباید مانعى در كار باشد. من همین مدّت قرارداد را مىمانم و بعد از آن اختیار با خودم مىباشد.
پیام ها:
1- در عقد ازدواج (به خلاف طلاق)، حضور شهود لازم نیست. بَینى و بَینك
2- در قراردادها براى خود، اختیاراتى در نظر بگیریم ودست خودرا در محورهایى بازبگذاریم. ایّما الاَجلَین قَضیتُ فلاعدوان علىّ
3- ایمان به خداوند، سلامت قراردادها را بیمه و تضمین مىكند. واللّه على ما نَقول وَكیل

(29) فَلَمَّا قَضَى مُوسَى الاَْجَلَ وَسَارَ بِاءَهْلِهِ ءَانَسَ مِن جَانِبِ الطُّورِ نَاراً قَالَ لاَِهْلِهِ امْكُثُوَّاْ إِنِّىَّ ءَانَسْتُ نَاراً لَّعَلِّىَّ ءَاتِیكُم مِّنْهَا بِخَبَرٍاءَوْ جَذْوَةٍ مِّنَ النَّارِ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ
ترجمه:
پس چون موسى، مدّت (قرارداد خود با شعیب) را به پایان رساند و با خانواده اش رهسپار گردید، از سوى (كوه) طور آتشى را دید. به خانواده اش گفت: (همین جا) بمانید، همانا من آتشى دیده ام، (مى روم تا) شاید از آن خبرى بیابم یا مقدارى آتش برایتان بیاورم تا (با آن) گرم شوید.
نكته ها:
كلمه ى «آنَستُ» به معناى مشاهده كردنى است كه در آن اُنس و آرامش باشد. كلمه «جَذوَة» به معناى قطعه و كلمه ى «تَصطَلون» از ریشه «صَلَى» به معناى گرم شدن با آتش است.
تمام خطاب هاى حضرت موسى به همسرش، با ضمیر جمع آمده است. «اُمكُثوا آتِیكم لَعلّكم تَصطَلون» شاید بخاطر آن كه حضرت در آن ده سالى كه با همسرش زندگى مىكرده، صاحب فرزند یا فرزندانى شده است.
از جملات «سارَ باَهله»، «آتیكم بخَبَر» و «لعلّكم تَصطلون» در این آیه و از جمله ى اَجِدُ على النّار هدىً(46) در سوره طه استفاده مىشود كه حضرت موسى در شب حركت كرده است، شبى سرد و ظلمانى كه در این میان راه را نیز گم كرده بود.
پیام ها:
1- مؤمن، به شرط و قرارداد خود، وفادار است. قضى موسى الاجل
2- زن و فرزند نباید مانع حركت، هجرت و انجام مسئولیّت ها شوند، چنانكه مرد هم نباید آنها را رها كند، بلكه باید در كنار هم وهمراه یكدیگر باشند. سارَ باهله
3- در جایى كه اطمینان خاطر نداریم، خانواده خود را نبریم. اُمكُثوا دیدن آتش، به قرینه جمله ى «اِنّى آنَستُ نارا»، مخصوص حضرت موسى بوده و براى آن حضرت مبهم بوده است، لذا از خانواده اش خواست كه در همانجا منتظر بمانند تا خود تنها به نزد آتش رود و برگردد.
4- هر كجا كه به تحقّق قول خود مطمئن نیستیم، وعده ى قطعى ندهیم. لعلّى آتیكم لعلّكم تَصطلون (كلمه ى «لعلّ» به معناى شاید است، یعنى شاید خبرى بیاورم یا شاید قطعه آتشى براى گرم شدن بیاورم.)
5- مرد، مسئول رفع نیازمندى هاى همسر وخانواده خود است. لعلّكم تَصطلون
6- براى رسیدن به مقامات عالى عرفان، لازم نیست با زن وفرزند متاركه كنیم، بلكه مىتوان بطور عادّى وطبیعى و ساده زندگى كرد و به بالاترین درجات عرفان نیز رسید. سار باهله... قال لاهله... لعلّكم تصطلون

(30) فَلَمَّآ اءَتَهَا نُودِىَ مِن شَطِئِ الْوَادِ الاَْیْمَنِ فِى الْبُقْعَةِ الْمُبَرَكَةِمِنَ الشَّجَرَةِ اءَنیَ مُوسَىَّ إِنِّىَّ اءَنَا اللّهُ رَبُّ الْعَلَمِینَ
ترجمه:
پس همین كه (موسى) به نزد آن (آتش) آمد، (ناگهان) از جانب راست آن درّه، در آن منطقه مبارك و خجسته از (میان) یك درخت، ندا داده شد كه اى موسى! همانا من، اللّه، پروردگار جهانیان هستم.
نكته ها:
كلمه ى «شاطِى» به معناى جانب وساحل، و كلمه «وادى» به معناى رودخانه و درّه است. «بُقعة» به قطعه زمینى اطلاق مىشود كه با زمین هاى همجوارش تفاوت داشته باشد.(47)
دست خداوند در شیوه ى وحى باز است. خداوند مىتواند به دلها الهام كند، یا اینكه بر انسان ها فرشته نازل نماید و یا حتّى ازدرون درختى ایجاد صوت نموده با پیامبر برگزیده اش سخن بگوید. چنانكه در سوره شورى مىفرماید:
و ما كان لبشر اءن یكلّمه اللّه الاّ وحیا او من وراء حجاب او یرسل رسولا(48) خداوند با هیچ بشرى سخن نمى گوید مگر از طریق وحى یا از پشت حجاب یا اینكه فرشته اى بفرستد.
پیام ها:
1- بعضى مكان ها داراى قداست هستند. البقعة المباركة
2- در جایى كه زمینه ى تعجّب وجود دارد، باید تاءكید بیشترى كرد. (موسى كه برى اوّلین بار صدایى از درخت مىشنود، تعجّب مىكند و لذا كلام خداوند با «انّى و انَا» همراه تاءكید آمده است.) اِنّى اَنا
3- براى ناشناس، خود را معرّفى كنیم. اِنّى اَنا اللّه
4- خداوند براى اجراى اراده خود، فكرها ودیدها را در مسیر خاصّى قرار مىدهد. موسى در پى بدست آوردن آتشى براى پیدا كردن راه و گرم شدن خانواده اش، به آن سوى كشیده شد، ولى هدف خداوند چیز دیگرى بود. اِنّى آتیكم بخبر... اِنّى انَا اللّه