تحقیق و پژوهش، زیربنای بسیاری از کارهای علمی است. تحقیق و پژوهش عامل مهمی در رسیدن به مدارج علمی، پیشرفت، توسعه و دستیابی به موفقیت است. تحقیق و پژوهش نقطه آغاز رسیدن به جاده توسعه علمی کشور است. مقاله های حاصل از تحقیقات پژوهشی ملاکی برای ارزیابی های علمی جوامع مختلف و مقدمه ای برای دستیابی به صنعت و فناوری است.
بسیاری از کشورهای دنیا و بسیاری از دانشگاه ها و مراکز علمی و آموزشی دنیا با ارزیابی تعداد و کیفیت پژوهش های علمی خود، در رتبه بندی های علم و فناوری قرار می گیرند. حتما به یاد داریم که یکی از ایرادهای عمده ای که به نظام آموزش و پرورش کشور گرفته می شد ـ و البته هنوز نیز کم و بیش شنیده می شود ـ بحث تئوری محوری و تکیه بر حفظ کردن دروس و دور بودن از درس ها و بحث هایی است که ذهن دانش آموزان را به سمت کارهای پژوهشی، تحقیق و کارهای علمی مبتنی بر آزمایش و کنش و واکنش علمی ببرد.
حتما به یاد داریم که در طول چند دهه گذشته نظام آموزش و پرورش کشور به دلیل و به بهانه نزدیک شدن به روش های علمی مبتنی بر تحقیق و کشاندن دانش آموزان به سمت کارهای تحقیق و دوری از حفظیات بارها و بارها تغییر کرده است.
در سال های نه چندان دور به خاطر داریم ایرادی عمده به نظام آموزش و پرورش ایران وارد می کردند و آن مدرک گرایی به دور از هرگونه کار علمی تحقیقی و به دور از کشاندن ذهن دانش آموزان به سوی آزمون و خطا بر مبنای کارهای پژوهشی بود. شاید هنوز یادمان هست و شاید خودمان به عنوان معلم، دانش آموز و پدر و مادر دانش آموزان می بینیم و به خاطر داریم که کلاس درس آزمایشگاه چگونه است و چطور غریب و ساکت و تنها و بدون امکانات اولیه آزمایشگاهی است.
● تغییر با هدف تحقیق
با این حال در سال های اخیر و با تغییر برخی ذهنیات مدیران و مسوولان آموزشی کشور اهتمام بیشتری به انجام کارهای تحقیقاتی دانش آموزان شده است. انجام کارهای عملی در حین تحصیل دروس حفظی در رشته های مختلف، همواره کشش و جذابیتی مضاعف به تحصیل دانش آموزان داده است. بسیاری از افرادی که سال هاست دوران تحصیلی خود را تمام کرده اند هنوز به یاد دارند که در روزهای تحصیل در آزمایشگاه های فیزیک، شیمی، زیست شناسی و سایر درس ها چقدر به آنها خوش می گذشته و هنوز مزه آن آزمایش ها زیر زبانشان است! علیرضا سعیدی یکی از همین افراد است که خودش با یادآوری آن سال ها می گوید: همین که نوبت درس آزمایشگاهی ما می شد و از محیط کلاس درس خارج می شدیم و در کلاسی بزرگ تر و با تجهیزات غیر از کتاب و دفتر و مداد و خودکار قرار می گرفتیم، شور و شوقی فراوان می یافتیم. سر و کله زدن مان با وسایل آزمایشگاهی ساده و ابتدایی مانند لوله آزمایشگاه، دماسنج، اسکلت های آدم و دیگر وسایل تجربی بسیار جالب بود.
با این حال، فضای رایج و غالب تحصیل و تدریس در نظام آموزش و پرورش ما و حتی نظام آموزش عالی و دانشگاهی مبتنی بر کتاب و دفتر و جزوه و حفظ کردن بوده و هست و در این میان تحقیق و پژوهش و تحلیل های مبتنی بر آن کمتر جایگاهی در این نظام دارد. اما در سال های بعد و سال هایی که در آن قرار داریم نیز گرچه بنابر توصیه ها و تجربه های اثبات شده به سمت گسترش فرهنگ، تحقیق و پژوهش رفته اند اما هنوز جای کار بسیاری وجود دارد. در سالیان اخیر متولیان آموزش و پرورش به این نتیجه رسیده اند که باید ذهن و فضای کاری کلاس های درس و دانش آموزان را با کارهای تحقیقی آشنا کنند. تا از این طریق هم از زیر بار این انگ خارج شوند که آموزش و پرورش فارغ التحصیلانی به دور از هر نوع خلاقیت و مهارت و ذهن تحلیلی و پژوهشی تربیت می کند و هم به نظام دانشگاهی کشور نزدیک کنند؛ نظامی که انتظار می رود تحقیق و پژوهش در آن حرف اول و آخر را بزند.
به گفته تحلیلگران و کارشناسان نظام آموزش و پرورش، ایجاد یک مقطع تحصیلی به عنوان پیش دانشگاهی نیز بیشتر با این نیت بود که درست قبل از خروج دانش آموزان از دوران تحصیلی در آموزش و پرورش و ورود به دانشگاه، با فضای کارهای تحقیقی و پژوهشی آشنا و آماده ورود به دانشگاه بشوند. گرچه به دلایل مختلف این تصمیم یعنی افزودن یک سال به عنوان پیش دانشگاهی به آموزش و پرورش چندان ثمربخش نبود.
● ضرورت کار پژوهشی
به گفته بسیاری از کارشناسان و اذعان مدیران، معلمان و والدین در سال های اخیر توجه بیشتری به کارهای پژوهشی در آموزش و پرورش شده است و می بینیم که در مقاطع مختلف تحصیلی با مقوله ای به نام تحقیق سر و کار دارند تا خارج از کلاس و خارج از محدوده کتاب های خود بسیاری از درس ها را با کارهای تحقیقی و مطالعاتی پیش ببرند. اما آیا این روش توانسته است بخوبی نتیجه دهد و دانش آموزان را با مقوله تحقیق و ضرورت آن آشنا کند؟
اظهار نظر بسیاری از معلمان و کارشناسان بر این نکته تصریح دارد که این روش و گرایش دادن دانش آموزان به انجام کارهای مطالعاتی خارج از محدوده کتاب های درسی می تواند آنان را با مقوله ای به نام پژوهش و تحقیق آشنا کند. اما جذاب نبودن روش های اجرای آن شاید این مساله را نیز به ورطه تکرار و باری به هر جهت بودن بکشاند.
● آفت اینترنت
در سال های اخیر همپای گرایش به امور مطالعاتی و تحقیقی در آموزش و پرورش و البته دانشگاه ها پدیده ای به نام اینترنت نیز رشد قابل توجهی یافته است. بودن اینترنت در فضای مطالعاتی کشور برخی را به این فکر انداخته است که از اینترنت به عنوان یک منبع تحقیقی استفاده کنند. گرچه این پدیده می تواند با توجه به جنبه های بسیار مثبتش کمک فراوانی به پیشبرد علم داشته باشد اما اتکای صرف به اینترنت در انجام کارهای پژوهشی قطعا چندان مناسب نیست.
در حال حاضر به بسیاری از کافی نت ها که مراجعه کنید خواهید دید روی شیشه در ورودی یا بر در و دیوار آنها نوشته است که تحقیق و مقاله اینترنتی پذیرفته می شود.به گفته مالک یکی از همین کافی نت ها در تهران، روزانه ۱۰ تا ۲۰ نفر از مراجعان آنها بیشتر دانش آموز و دانشجو هستند البته در مقطع لیسانس و خواهان گرفتن مقاله و به اصطلاح سرچ اینترنتی برای یافتن مطالبی در خصوص موضوعات مختلف هستند. به گفته محمد رضا معتمد، صاحب کافی نت امید در تهران، بارها مراجعانی داشته که خواهان گرفتن مقاله درباره ایران در دوران باستان، مقاله در مورد چگونگی زندگی مورچه ها، جنگ های صدر اسلام، زندگی ناصرالدین شاه، سرداران دفاع مقدس و سایر مقوله ها بوده اند.
طبیعی است وقتی موضوعی تحقیقی به دانش آموزان داده می شود، اینترنت به عنوان یکی از منابع می تواند مورد رجوع باشد، اما انجام صد در صد یک تحقیق مثلا با عنوان جنگ های صدر اسلام در مقطع متوسطه به این معناست که با محوریت این موضوع دانش آموزان مراحل و مراتب یک کار مطالعاتی و پژوهشی را بیاموزند و طی کنند، نه این که به کافی نت مراجعه کنند و از متصدی آن بخواهند درباره این موضوع سرچ کند و هر آنچه را که به دست می آورد پرینت بگیرد و بدهد تا آنها هم روز بعد آن را خوانده و نخوانده به معلم خود بدهند.
در حالی که با توجه به گستردگی فضای مجازی، در یک موضوع خاص و البته در هر موضوعی اطلاعات درست و نادرست زیادی وجود دارد که بررسی صحت و سقم آن خود نیازمند تحقیقاتی جداست و این طور نیست که هر چه در فضای اینترنت وجود دارد درست و مورد وثوق است. چرا که همه افراد به اینترنت دسترسی دارند و براحتی می توانند مطالب مورد نظر خود را فارغ از درست یا غلط بودن در فضای مجازی قرار دهند.
ضروری به نظر می رسد که مسوولان آموزش و پرورش و حتی دانشگاه ها در مورد تحقیقات سرچ شده از اینترنت دقت نظر بیشتری به خرج دهند تا این فضای ناامن موجب انحراف روش های تحقیق و همچنین آلوده شدن ذهن دانش آموزان به مطالب غیرواقعی نشود و بازار تحقیق و مقاله اینترنتی بیش از این رونق نگیرد.
