تبیان، دستیار زندگی

بسم الله الرحمن الرحیم

با دعایی از امام سجاد (ع) در اظهار تواضع و فروتنی ایشان به درگاه حضرت حق، كلاس را شروع می كنیم، پس همگی باهم دستانمان را به نشانه دعا بلند می كنیم و می گوییم ...

خداوندا، گناهانم مرا از گفتار بازداشته، و رشته سخنم از هم گسیخته، پس براى زشتیم حجّتى ندارم،
به این جهت اسیر بلیّت خود، و گروگان عمل خویش، و سرگردان در خطا،
و سرگشته از مقصد، و با تمام وجود درمانده‏ام، خود را
در جایگاه ذلیلان گنهكار، و موقف تیره‏بختانى كه بر تو جرأت
كرده‏اند، و وعده‏ات را سبك شمرده‏اند نگاه داشته‏ام، پاكى تو، با چه جرأت به
نافرمانیت برخاستم! و چگونه خود را به ورطه هلاكت افكندم! آقاى من،
بر من كه به رو درافتاده‏ام و بر لغزش من رحمت آور، و در برابر
نادانیم با بردبارى، و در مقابل بدكرداریم با احسان رفتار كن، زیرا به گناه خود اقرار دارم،
و به خطایم اعتراف مى‏كنم، این دست و سر من است كه براى قصاص از نفس خود آن را
به زارى تسلیم كرده‏ام، به پیرى و سپرى شدن عمر، و نزدیك
شدن مرگ، و ضعف و ناتوانى و بینوایى و بیچارگیم رحمت آور. مولاى من، آنگاه كه  
از من در این دنیا نشان و اثر قطع گردد، و از میان آفریدگان
یادم محو شود، و همچون فراموش شدگان فراموش گردم بر من رحم كن. مولاى من
و وقتى كه صورت و حالم دگرگون شود آنگاه كه بدنم بپوسد،
و اعضایم از هم‏بپاشند، و پیوندهایم بگسلد بر من ترحم فرما، دریغا بر بى‏خبرى من از آنچه مرا در  
پیش است! مولاى من، به وقت بیرون آمدنم از گور و برانگیخته شدنم به من - رحم كن، و در آن
روز جایگاهم را با اولیائت، و حركتم را با عاشقانت،
و مأوایم را در جوارت قرار بده،

اى پروردگار جهانیان.

صحیفه سجادیه

دعای 53

باسلام خدمت دوستان عرض شود كه درمورد فروتنی میتوانیم درختی را در نظر بگیریم كه چون پر بار وپراز میوه میشود سر تعظیم فرود می آوردوانسانها هم باید همینطور باشند كه هر چه از نظر مقام وثروت به جای رفیعی رسیدندباید فروتنی كنند وبه علم ویا عبادت ویا ثروت خود مغرور نشوند.

فواره چون بلند شود سرنگون شود

به نام آرام قلب ها ...

سلام به همگی 

خداقوت میگم به استاد گرامی و همه اعضای حاضر در كلاس . واقعا كه كلاس پر باری است . ممنونم. 

پیامبر (ص ) : ما الخشوع ؟ قال : التواضع فی الصلاة و ان یقبل العبد بقلبه کله علی  ربه ...

از پیامبر اکرم (ص ) سؤال شد: خشوع چیست ؟ فرمود:فروتنی و خاکساری  در نماز و این که بنده با تمام قلبش به سوی خدا برود...

( بحار الانوار، ج ,84 ص 264 )

با سلام

خوب در ادامه كلاس vahedmeladi گرامی سؤالی را مطرح كردند و botanist گرامی به خوبی به این سوال پاسخ دادند، از هر دو بزرگواران ممنونم.

ممنونم از goolha گرامی كه دو لینك بسیار مفید رو ارائه دادند كه به فهم بهتر تواضع كمك كرد.

yazdanjo گرامی به تعبیر جالبی اشاره كردید، فواره چون بلند شود سرنگون شود، ممنون؛

در نهایت هم ممنونم از mary320960 گرامی كه به حدیثی بسیار زیبا از پیامبر اكرم (ص) اشاره كردند.

روز هفتم فرا رسید و كلاس ما هم رو به پایان هست. امروز جلسه آخر ما در كلاس اخلاق 1 خواهد بود كه به دو مطلب عوامل ایجاد تواضع و آثار آن خواهیم پرداخت.

طاعات و عباداتتون قبول درگاه حق

عوامل ایجاد تواضع

آنچه تاكنون گفتیم درباره حقیقت و بیان مصادیق تواضع بود، نكته دیگرى كه لازم است به آن توجه شود این كه چه كنیم و چه راهى را پیش گیریم تا بتوانیم به این فضیلت مهم دست یابیم و روحیه تواضع و فروتنى را در خود ایجاد و یا تقویت نماییم. عالمان اخلاق براى رهایى انسان از تكبر و رسیدن به خصلت تواضع عواملى را برشمرده اند كه در این جا به برخى از آنها اشاره مى كنیم:

1- توجه به عظمت خدا و ضعف خویش

نخستین و روشن ترین راه براى ایجاد روحیّه تواضع شناخت نقصها و ضعفها، توجه به عظمت خداوند و حیطه قدرت اوست. و این كه انسان دریابد و ایمان بیاورد كه قدرتهاى مادى و معنوى مقهور اراده اوست و آدمى در پهنه فضل و بخشایش خداوند مى خرامد و در سایه لطف و احسانش مى آرامد و حتى لحظه اى بدون عنایت و تفضل الهى نمى تواند زندگى كند. عزّت عظمت، بزرگى و اقتدار، مخصوص ذات اقدس ربوبى است.

بى گمان چنین معرفتى، انسان را به تواضع وا مى دارد و اندیشه تكبر و خود بزرگ خویشتنى را از ذهنش مى زداید. در دستورالعملهاى اخلاقى مى خوانیم:

هر كه روحیه فروتنى خواهد، باید خویش را متوجه و عظمت خدا گرداند؛ زیرا توجه بدان، ریشه تكبر را در انسان مى خشكاند و اندیشه او را پالایش مى كند. آن كه اقتدار خدا را مى بیند، خود را ناچیز و ناتوان مى یابد، زیرا همه نفوس در برابر هیبت و اقتدارش ناچیز و محتاجند.

(فرهنگ معارف اسلامی)، ج۲/۱۴۱، دكتر سید جعفر سجاد

-------------------------------------------------------------------------------------

2- شناخت فلسفه آفرینش

هدف عالى و غرض نهایى از خلقت انسان، عبودیت یا همان رسیدن به كمال و قرب الى اللّه است:

وما خلقت الجنّ والأنس الاّ لیعبدون

(سوره الذاریات)، آیه ۵۶.

انسانها همه با هم مساوى اند و هیچ امتیازى بر یكدیگر ندارند. تنها در پرتو تحصیل غرض و پیمودن درجات كمال و ترقى كه با قیام به وظایف عبادى و تحصیل دانش و تقوى و جهاد در راه خدا به دست مى آید، برترى و امتیاز برخى بر برخى دیگر رخ مى نماید. هر كه در این عرصه ها پیشگام تر است از كرامت و ارزش والاترى برخوردار است.

امتیازهاى ظاهرى و اعتبارى، همچون: مال، قدرت، مقام و منصب ملاك برترى و بزرگى نمى تواند باشد.

یا ایها الناس انّا خلقناكم من ذكر وانثى وجعلناكم شعوباً و قبائلاً لتعارفوا انّ اكرمكم عند اللّه اتقیكم

اى مردم، ما شما را از ماده اى بیافریدیم و شما را ملتها و قبیله ها كردیم تا یكدیگر را بشناسید. قطعاً گرامى ترین شما نزد خدا با تقوى ترین شماست.

(سوره حجرات)، آیه 13.

بدینسان، شناخت فلسفه آفرینش و توجه به این حقیقت كه ثروت و جاه و مقام و... نمى تواند اسباب برترى و بزرگى گردد، مى تواند عامل مهمى در ایجاد روحیه تواضع باشد و انگیزه هاى تكبر را در درون انسان به كلى از بین ببرد.

3- شناخت زشتى تكبر و زیبایى تواضع

تكبر ریشه و اساس هر بدبختى است. بدیها و مفاسد از آن سرچشمه مى گیرد. دنیاى انسان را با پیامدهاى ناگوار تلخ مى كند و آخرت را با محروم ماندن از رضوان بهشت و عقوبت در آتش، تباه مى سازد.

آگاهى بر زشتى تكبر و این كه از این رهگذر چه مصیبتهایى بر سر انسان آمده است، ما را از آلوده شدن به آن باز مى دارد و بر ایجاد و تقویت روحیه تواضع ترغیب مى كند. ازاین روى، حضرت امیر(ع) در جاى جاى نهج البلاغة مفاسد و زشتیهاى تكبر را بر مى شمارد و نمونه هاى عینى از اقوام گذشته ارائه مى فرماید از جمله:

پس خدا را! خدارا! بپرهیزید از... سرانجام ناخوشایند تكبر و خودپسندى كه كمینگاه بزرگ ابلیس و مركز كید و نیرنگ اوست. كید و نیرنگى كه با قلب هاى مردان، همچون زهر كشنده مى آمیزد و هرگز از تأثیر فرو نمى ماند و كسى از هلاكتش جان به در نمى برد، نه دانشمند به خاطر دانشش و نه فقیر به سبب لباس كهنه اش.

نهج البلاغه، خطبه 192

-------------------------------------------------------------------------------------

4- دانش و آگاهى

تكبر ثمره جهل و نادانى است. بر اثر جهل، آدمى از خود، كیش شخصیت مى سازد و خود را با باورهاى خیالى بزرگ و مهم مى شمارد و بر دیگران تكبر مى ورزد. هر چه آگاهى و دانایى اش افزون شود، واقعیات را بهتر از اوهام باز مى شناسد و موجبات تكبر را كه همان ارزشهاى خیالى و پوچ است از خویش مى زداید.

امام على(ع) فرمود:

التواضع ثمرة العلم

میوه دانش فروتنى است.

(شرح غرر و درر)، چاپ دانشگاه، ج۱/۸1.

این همه، علم همچون بسیارى از ارزشهاى دیگر به خودى خود در حوزه ارزشى اسلام قرار نمى گیرد، بلكه عمل چونان قطرات صاف و زلال بارانى است كه از آسمان بر زمین مى بارد، جاهاى مساعد و زمینهاى حاصلخیز و آبگیر را شكوفا و آبادان مى سازد و لیكن بر زمینهاى كویر و شوره راز چیزى جز شورى و تلخى نمى افزاید.

-------------------------------------------------------------------------------------

5- انجام فرایض دینى

عبادت و انجام فرایض دینى نیز، مانند علم اگر با آلودگیهاى نفسانى همراه نگردد مى تواند از عوامل ایجاد و یا تقویت فروتنى در انسان باشد. عبادت و پرستش خداوند و عمل به تكالیف و فرایض دینى، به فضایل و ملكات اخلاقى و ارزشهاى الهى عینیت مى بخشد.

6- سختیها و مشكلات

مشكلات و سختیها در رشد و تعالى انسان بسیار موٌثر است. در كوران حوادث و شدائد، فولاد وجود آدمى صیقل مى خورد و جوهره ارزشى او رخ مى نماید.

از جمله آثارى كه شدائد و سختیها براى انسان به ارمغان مى آورد، تواضع و فروتنى است. خداوند انسانها را با سختیها مى آزماید، تا به خود آیند، و از تكبر و گردنكشى دست بردارند:

ولكن الله یختبر عباده بانواع الشدائد ویتعبّدهم بأنواع المجاهد ویبتلیهم بضروب المكاره، اخراجاً للتكبر من قلوبهم و اسكاناً للتذلّل فى نفوسهم

لكن خداوند بندگانش را به انواع سختیها مى آزماید و با مجاهدتها به بندگى شان وامى دارد و به اقسام گرفتاریها آزمایششان مى كند، تا تكبر را از قلبهایشان خارج سازد و و فروتنى و آرامش را در دل آنان جایگزین نماید.

(نهج البلاغة)، خطبه ۱۹۲.

-------------------------------------------------------------------------------------

7- اشتغال به كارهاى خُرد

گاهى انسان چنان فریفته و مغرور مى گردد كه انجام بسیارى از كارهاى به ظاهر كوچك را براى خود دشوار مى یابد. در پایین مجلس نمى نشیند. با شاگردان و... هم سخن و هم بحث نمى شود. درسهاى ابتدایى و مقدماتى را تدریس نمى كند. اینها و دهها كار جزیى پیش پا افتاده را دون شأن خود مى داند. همواره در تكاپوى كارى مى رود كه به اصطلاح بر عظمت و شخصیت او بیفزاید و قدر و منزلت او را در نزد مردم بیشتر كند. چنین فردى بدون آن كه خود متوجه باشد، در آتش تكبر مى سوزد و زمینه رشد این صفت نكوهیده در وى فراهم شده است. در این هنگام، راه معالجه تكبر و ایجاد فروتنى در نفس، ملزم ساختن نفس بر انجام همان كارهاى پیش پاافتاده است كه با طبع و منش او سازگار نیست.

خریدن مایحتاج زندگى از بازار و حمل آن به منزل نیز از جمله این كارهاست. بسیارى از علما و بزرگان، خرید و حمل اسباب معیشت و لوازم زندگى را خود به عهده داشته و دارند و با كمال تواضع به كارهاى پیش پا افتاده و معمولى اقدام مى كنند.

آثار تواضع و فروتنی

بى شك، روحیه تواضع و فرهنگ فروتنى چه در برابر خداوند و چه در برابر بندگان او از زیباترین جلوه هاى آداب معاشرت است. هنگامى كه تمامى افراد جامعه روابط خود را بر اساس فروتنى بنا نهند، حیات طیّبه، رخ خواهد نمود و بهره هاى فراوانى نصیب افراد متواضع خواهد شد، از جمله:

1- بزرگى و ارجمندى

تواضع و فروتنى بر خلاف تصور متكبران، نه تنها سبب كوچك شدن انسان نمى شود، بلكه بر قدر و منزلت وى نیز مى افزاید و موجب رفعت و بلندى مقام وى مى گردد. انسان متواضع، همچون زمین فروافتاده اى است كه قطرات باران از هرسو بدان جا سرازیر مى شود و آن را حاصلخیز و پرثمر مى سازد. كسى كه از تواضع سرباز مى زند، به سان زمین مرتفع و بلندى است كه از دربرگرفتن بركات آب باران محروم است.

بروز و ظهور صفاتى مانند: تكبر، ریشه در شخصیت و زوایاى روحى و روانى انسانها دارد.كمبود شخصیت، عقده حقارت، عقب ماندگى، خود كم بینى، سرخوردگیهاى اجتماعى، شكست در عرصه هاى علمى و سیاسى و... به صورت خود بزرگ نمایى و رفتارهاى متكبرانه خود را نشان مى دهد. از این روى، توجه به جنبه هاى روانى و روحى، تكبر و ریشه یابى موجبات آن اهمیت ویژه اى دارد. زیرا انسان پرظرفیت و با شخصیت، نیازى به تظاهر، فخرفروشى و... ندارد و به طور طبیعى از این حالت متنفر است.

-------------------------------------------------------------------------------------

2- رشد و كمال

اسلام آیین دوستى و برادرى است. هنگامى این ویژگى به دست مى آید كه همه نسبت به یكدیگر احساس مسؤولیت كنند و به شخصیت یكدیگر احترام بگذارند و در مقابل خدا، قانون و مقررات الهى، متواضع و تسلیم باشند و از فخر و تكبر دورى گزینند.

در جامعه اى كه غرور و خود بزرگ بینى، رواج داشته باشد و در خانه، مدرسه، محیط كار و... هركسى خود را بزرگتر و بالاتر از دیگرى بداند و دیگران را حقیر و ناچیز بشمارد، جوّ بى اعتمادى، دروغ گویى، تملق و چاپلوسى، ریاكارى، فریبكارى مراعات نكردن قانون و مقررات، ظلم و تعدى و تجاوز به حقوق دیگران رواج خواهد یافت. بى شك، آثار سوءِ چنین حالتى، عرصه را بر همه فعالیتهاى سازنده تنگ كرده و عملاً چرخ تلاش و سازندگى كند مى شود.

آنان با پندارهاى موهوم و القاب و عناوین، خود را برتر و بالاتر از دیگران مى دانند، زمینه شكوفایى استعداد و بالندگى را در جامعه خویش نابود مى سازند و زمینه اصلاح و پیشرفت و رشد اجتماعى را ازبین مى برند. زیرا متكبر نقایص و عیوب خود را نمى بیند و خود را مافوق همه مى داند و از شنیدن هرمطلبى، به جز مدح و تملق مداحان، سرباز مى زند. چنین جامعه اى غیر ممكن است كه راه صلاح و سداد در پیش گیرد.

امام كاظم(ع)، خطاب به هشام بن حكم، مى فرماید:

زراعت، در زمینهاى نرم و افتاده مى روید نه بر سنگلاخها. همچنین، حكمت و دانش در دل انسان فروتن به شكوفایى و رشد مى نشیند و در دل متكبر ستمگر جاى نمى گیرد; زیرا فروتنى نشانه خردمندى و گردن فرازى علامت نادانى است.

(بحار الأنوار)، چاپ بیروت، مؤسسة الوفاء، ج۷۵/۳۱۲.

3- بهره ورى از مواهب زندگى

آراسته بودن به زیورهاى اخلاقى، همچون: تواضع، زمینه بهره مندى و استیفاى هرچه بیشتر و بهتر از مواهب و نعمتهاى الهى را فراهم مى آورد. فرد متواضع، به آسانى هرمطلبى را كه نمى داند، مى پرسد، در پاى درس استاد، زانو مى زند و از خرمن فیضش برخوردار مى گردد. در كارهاى روز مرّه همچون: خوراك، پوشاك، نشست و برخاست و... هیچ تكلفى ندارد و به سهولت از امكانات مادى و معنوى بهره مند مى گردد. برخلاف انسان متكبر كه حصارى از اوهام و خیالات و قید و بندهاى اسارت بار به گرد خویش كشیده است و با توجیه این كه خلاف شأن و دون شخصیت وى مى باشد، آزادى را از خود سلب كرده و از بسیارى مواهب و نعمتها محروم مى ماند. نكته اى را كه نمى داند، عار مى داند كه بپرسد و یا در پاى درس كسى بنشیند.

-------------------------------------------------------------------------------------

4- اصلاح و آرامش

تواضع، چه در زندگى فردى و چه اجتماعى، وسیله مهمى براى غلبه بر وسوسه هاى شیطانى و هواهاى نفسانى و ازبین بردن زمینه هاى انحراف و نزاعهاست. از این روى، على(ع)، در خطبه قاصعه، از تواضع به عنوان دژى تسخیرناپذیر در برابر ابلیس یاد كرده است:

فروتنى را سنگرى میان خود و دشمنتان، شیطان و سپاهیانش برگزینید؛ زیرا او را از هر گروهى، لشكرها و یاورانى است.

(نهج البلاغة)، خطبه ۱۹۲.

از این رهگذر، اظهار خضوع و تواضع، انسان را در اصلاح نفس و رهایى وى از مفاسد اجتماعى و اختلافها و نزاعها، یارى مى دهد. آرامش و سعادت وى را تأمین مى كند و در رسیدن به اهداف عالى انسانى به او كمك مى كند و چونان سدى آهنین، شخصیت و شرافت او را از شر دشمنان درونى و برونى محافظت مى نماید.

-------------------------------------------------------------------------------------

5- محبت و دوستى

تألیف قلوب و ایجاد محبت و دوستى، سبب جلب توجه مردم و تقویت علائق و پیوند هرچه مستحكمتر امت اسلامى با یكدیگر است. فروتنى دلهاى مردمان را نرم و نسبت به یكدیگر رئوف و مهربان مى سازد. از این رهگذر مى تواند عاملى مهم در جهت تألیف قلوب و ایجاد محبت و دوستى بین مردم به حساب آید. على(ع) مى فرماید:

ثمرة التواضع المحبّة وثمرة الكبر المسبّة

نتیجه فروتنى دوستى و محبت است و نتیجه تكبر، خوارى و دشنام است.

(غرر و درر) چاپ دانشگاه تهران, ج۳/۳۲۷.

مطمئناً با افزایش معلومات خود در مورد تواضع و فروتنی زندگی درس های بسیاری در موقعیت های مختلف به ما خواهد داد، چراكه یك هفته بر روی این فضیلت اخلاقی بسیار زیبا متمركز شدیم و من اعتقاد دارم كه با گفتن اینكه "می خواهم متواضع باشم" كائنات به خواسته ما جواب مثبت خواهد داد و هر روز، هر ساعت، هر دقیقه، هر ثانیه ما را به این خواسته مان نزدیكتر خواهد كرد.

به امید خدایی كه در همین نزدیك هاست ...

به نام هستی بخش عالم