تبیان، دستیار زندگی

۵۱ سال پیش در چنین روزی یکی از بزرگترین و بی همتا ترین هنرمندان

 

 

 

این مرز پر گوهر جان به جان آفرین تسلیم کرد.از آنجایی که مرگ زود هنگام

استاد معظم ابولحسن خان صبا فاجعه ای هولناک برای جامعه هنری بود

و همچنین بنده بسیار زیاد تحت تاثیر این مرد شریف هستم بر آن شدم که

در ۵۱ امین سالگرد خزان این استاد عالیقدر مطلبی بنویسم تا همه با این هنرمند

گرانبها آشنا بشن.

این مطالب همه از زبان شاگردان استاد و همچنین خانم منتخب صبا،همسر استاد

هست.

سالشمار زندگی استاد ابولحسن صبا:

۱۴ فروردین ۱۲۸۲شمسی سه ساعت مانده به غروب:

تولد در خانه پدری(تهران-خیابان ظهیر الاسلام)با ثبت خانوادگی:

ابولحسن ابن ابولقاسم ابن محمد جعفر ابن محمود ابن حسین ابن فتحعلی خان

صبای کاشانی.

پدر:ابولقاسم کمال السلطنه(پزشک دربار قاجار)

مادر:آمنه خانم رئیس/پدر از خاندان فتحعلی خان صبای کاشانی است و مادر که از

طرف پدرش به خاندان صبا منسوب است.

۱۲۸۵-۱۲۸۷شمسی:نزد ربابه خانم ندیمه عمه اش با تنبک نوازی و

تصنیف خوانی آشنا میشود.نزد آقا میرزا عبدالله فراهانی میرود و مدت

سه سال به فراگیری سه تار میپردازد.

۱۲۸۸-۱۲۸۹ شمسی:تحصیلات ابتدایی را در مدرسه علمیه آغاز میکند.

۱۲۹۰شمسی:بار یایدگیری سه تار به کلاس درویش خان میرود.

۱۲۹۱شمسی:کمانچه را نزد حسین خان اسماعیل زاده یاد میگیرد.

۱۲۹۲شمسی:یادگیری ویلن را نزد حسین خان هنگ آفرین آغاز میکند،

نت خوانی و نت نویسی را نزد یک استاد روسی فرا میگیرد.

۱۲۹۳شمسی:تقدیر نامه مخصوص و مدال تبرزین طلا را از درویش خان

دریافت میکند.یک دوره تصنیفها و ضربی ها را نزد حاجی خان ضزب گیر می آموزد.

۱۲۹۴شمسی:برای یادگیری سنتور به محضر درس علی اکبر خان شاهی میرود.

۱۲۹۵شمسی:برای ادامه تحصیل به کالج آمریکاییها میرود.

دکتر جردن و همسرش-گردانندگان کالج به او پیانو و سلفژ(سرایش می آموزند)

۱۲۹۶شمسی:نزد استاد عباس زرگر و استاد ضیاء رموز کارهای نجاری و

منبت کاری را می آموزد و اولین تجربیاتش در ساز سازی را آغاز میکند.

۱۲۹۷شمسی:صبای جوان با استاد بزرک نی،نایب اسدالله اصفهانی آشنا میشود

و تحت تاثیر نوازندگی او نزد خود با نواختن نی آشنایی میابد.

زیر نظر سرژخوتسیف نوازنده ویلن،مدتی قصعات موسیقی کلاسیک اروپایی را با

ویلن می آموزد و مینوازد.

۱۲۹۸-۱۳۰۱شمسی:نواختن پیانو،فلوت و کلارینت را فرا میگیرد.علی رغم

مخالفتهای پدرش تحصیل در کالج را نیمه تمام رها میکند و تمام زدگیش را

اختصاص به موسیقی میدهد.

۱۳۰۲-۱۳۰۵شمسی:لیتقی وزیری از سفر اروپا باز میگردد و مدرسه عالی

موسیقی را دایر میکند.صبا و موسی معروفی،دو تن از نخبه ترین شاگردان

درویش خان به او میپیوندند.وزیری در یادداشتهای این دوره مینویسد:

((ابوالحسن خان صبا صنعتی است {یعنی در کار موسیقی استعدادی ذاتی دارد}

ویلن خوب خواهد زد،باید با پدرش مذاکره شود تا از این خرافات که ساز بد است،

خارجشان کنم....))صبای جوان بر صندلی تکنوازی ویلن در ارکستر مدرسه عالی

موسیقی مینشیند.در مدسه کمال الملک نقاشی می آموزد و یک دوره نزد

هادی خان تجویدی هنر آموزی میکند.

۱۳۱۰شمسی:کلاس تعلیم موسیقی را در منزل خود بر پا میکند.

۱۳۱۱شمسی:از طریق حاج علی اکبر خان شهنازی به منتخب الملوک اسفندیاری

آشنا میشود و با او ازدواج میکند.

۱۳۱۵شمسی:برای ظبط صفحه به حلب و بیروت میرود.

اولین شاگردان صبا در راهند:مهدی مفتاح،مهدی خالدی،علی تجویدی،

لطف الله مفخم پایان و .... .

۱۳۱۸شمسی:نخستین ایستگاه رادیو تهران افتتاح میشود.بزرگترین هنرمندان

موسیقی رسمی کشور در رادیو برنامه اجرا میکنند.صبا از اولین هنرمندان همکار

با رادیو است.

۱۳۲۱-۱۳۲۲شمسی:صبا در کار نوشتن اولین دوره آموزش ردیف خود برای ویلن

و سنتور است.

۱۳۲۷شمسی:فیلم ((طوفان زندگی)) به کارگردانی علی دریا بیگی و بازیگری

غلامحسین بنان تهیه میشود.موسیقی متن آن را روح الله خالقی مینویسد

و با ارکستر انجمن موسیقی ملی اجرا میشود.ابولحسن صبا،مرتضی محجوبی

و حسین تهرانی در صحنه هایی از این فیلم ظاهر میشوند و قطعاتی مینوازند.

۱۳۳۲شمسی:صبا کلام سرود سی ام تیر(ساخته شاگردش حسین ملک)

را می سراید.حسین ملک به دست نیروهای حکومتی می افتد و استاد وشاگرد

مدتی گرفتار میشوند.مادرش آمنه خانم در سوم اسفند ماه از دنیا میرود.

صبا آبان ماه را در کسالت شدید روحی و جسمی به سر میبرد.

۱۳۳۳شمسی:در روز جمعه ۲۹ بهمن،جمشید و پرویز تناولی از چهره او ماسک

بر میدارند.سید حسن کسایی نزد او آموختن سه تار رو دنبال میکند.

پنجشنبه ۲۹ آذر ۱۳۳۶ شمسی:مرک در خانه پدری،بر اثر ناراحتی کهنه

قلب و عروق.حسین تهرانی تا آخرین لحظه کنارش میماند.......شب یلداست.

و پرونده زندگی این یکتا هنرمند دوران برای همیشه بسته میشود.هولناک است هولناک..... .

 

و اما ذکر خصوصیتهای صبا از زبان شاگردان استاد:

استاد همایون خرم:کلاس صبا فقط کلاس یادگیری ویلن نبود.او با رفتار و بیان و

نگاه همیشه مهربان خود،علاوه بر تعلیم موسیقی،بذز محبت را نیز در دل شاگردان

میکاشت.

استاد ابراهیم قنبری مهر:رابطه منو استاد صبا رابطه شاگرد و استادی نبود بلکه

رابطه پدر فرزندی بود.رابطه مرید و مراد بود.من صبا را خیلی دوست داشتم.

او یک دریا بود.نمیدانم او را به چه چیز تشبیه کنم.

استاد حسین ملک:مقام صبا خیلی بالاتر از حد تصور ماست.به همین دلیل است

که به نظر من تاکنون مطلب و مقاله ای در خور شخصیت او نگاشته نشده.

چهره معصوم او همیشه به ویژه سر کلاس جلوی نظرم هست.او با شاگردانش

مثل یک پدر رفتار میکرد.اما نه هر پدری،یک پدر مسئولیت پذیر و دلسوز،رقابت

غلط نداشت.به کسی حسادت نمیکرد،کسی را زیر پا نمی گذاشت تا خودش را

بالا ببرد.

استاد اسدالله ملک:صبا یک مکتب کامل است.او با همه ویژگی هی اخلاقی و

 هنری راهی را آغاز کرد که بی تردید قابل اعتماد ترین مکتب موسیقی ایران است.

متاسفانه فقط گفته های همین چند شاگرد استاد رو داشتم،اما در کل از هر کسی

که به نحوی با استاد رابطه داشت بپرسید حدافل میگوید:((صبا خوب بود)).

قسمتی از مصاحبه خانم منتخب صبا در مورد استاد:

استاد به عنوان پدر چه نقشی در خانه و خانواده داشت؟

اصلا در کارهای خانه دخالت نمیکرد.همه امور بچه ها با من بود.حتی کارهای کلاس

درس او از قبیل ثبت نام شاگردان،دریافت شهریه،حضور و غیاب و .... با من بود.

صبا عاشق شاگردانش بود.هرچه داشت به آنها می آموخت.اگر کسی برای ثبت نام

می آمد،از او میپرسید:((شغل تو چیست؟درآمدت چقدر است))؟

آنقدر مناعت طبع داشت که از شاگردان کم درآمدش پول نمیگرفت.

رابطه استاد با سینما وتئاتر چگونه بود؟

او عاشق چارلی چاپلین بود.از دیدن فیلم دزد دوچرخه هم خیلی لذت میبرد.

چند باری برای دیدن آن به سینما رفت.

اوقات فراغت او چگونه سپری میشد؟

اوفات فراغتی به آن صورت نداشت.همیشه مشغول کار موسیقی بود،

ولی اگر فرصتی داشت،شطرنج بازی میکرد و اغلب هم بنده میشد.

استاد چند سال زندگی کرد و علت فوتش چه بود؟

۵۴ سال زندگی کرد.برای مردن خیلی جوان بود.علت مرگش بیماری قند،

مشکل قلب و تنگی عروق بود.

از آخرین روزهای زندگی او بگویید؟

دو ماه قبل از مرگ،به من گفت:((منتی(او مرا به این نام صدا میکرد)،من به زودی

از دنیا میروم.باید خانه ام رو بنام تو کنم)).حرفش را جدی نگرفتم اما حال او

روز به روز بدتر میشد.اواخر عمرش زیاد از خونه بیرون میرفت.سر کوچه یک مغازه

کفاشی بود،ساعتها در مغازه مینشست و به کار کفاش نگاه میکرد بدون آنکه

حرفی بزند.یک سه تار قشنگ ساخته بود که طول آن نیم متر بود.روزهای آخر

عمرش سه تار را در آغوش میگرفت و به من خیره میشد و میخواند:

((شیشه عمرم شب یلدا،شب یلدا شکست))

روز ۲۹ آذر،حالش خیلی بد شده بود.دکتر شیخ به منزلمان آمد.آن شب آفای پایور

و خانم آذر عظیما(همسر مرتضی حنانه)آنجا بودند.دکتر گفت که صبا امشب میمیرد.

ولی صبا که عشق عجیبی به تدریس داشت خیلی آسوده و در کمال آرامش به

خانم عظیما درس داد و به پایور سفارشاتی کرد.دوستانش را خبر کردم.

بعد از اینکه درس دادنش تمام شد روی تخت دراز کشید.شهریار و امیر جاهد

سراسیمه به بالینش حاضر شدند.صبا،که مرا بسیار منقلب بودم،دلداری میداد.

دخترانش را بوسید.نگاهی به سازش انداخت.دو قطره اشک از چشمانش

سرازیر شد.دست مرا گرفت.رکسانا را صدا کرد و از او خواست تا پیانو بزند.

زیر لب شعر نیما را زمزمه میکرد:((به کجای این شب تیره بیاویزم قبای ژنده خود را))

تا به راحتی در سپیده دم جان به حق تسلیم کرد.

خانم صبا،از مراسم خاک سپاری برایمان بگویید؟

ساعت ۱۲ شب به گورستان ظهیرالدوله رفتم.۸ متر زمین در نظر گرفتم و چهار کارگر

خبر کردم.میدانستم بعد ها مردم برایش مقبره میسازند.فردای آن روز مرحوم

صبحی مهتدی افسانه گوی معروف،خبر مرگ صبا را ۲۶ دفعه از رادیو اعلام کرد.

همه مردم به میدان بهارستان هجوم آوردند.جسد استاد را شستند و به مسجد

امام سجاد-چهار راه سید علی در خیابان سعدی بردند.

خدا میداند چند تاج گل مردم و هنرمندان آوردند.هنرجویان هنرستان جلوی

تابوت حامل جنازه مارش عزا میزدند.جاده قدیم شمیران را بستند.

رانندگان که همیشه از بسته شدن خیابانها خشمگین میشدند تا فهمیدند

تشییع جنازه صبا است،از اتومبیل پیاده شدند و سینه زنان و اشک ریزان دنبال

جنازه آمدند.جنازه استاد را بعد از طی مسافت طولانی به گورستان ظهیرالدوله

رسانیدند.شور عجیبی همه را فرا گرفته بود.رهی معیری وحشت زده شده بود.

مرتضی خان محجوبی میلرزید.تجویدی بیهوش شده بود.ناگهان حسین تهرانی را

کشان کشان بر سر خاک آوردند.او مشتی خاک برداشت و بر سرش ریخت و گفت:

((ای صبا راحت بخواب که دیگر کسی تو را به خاطر یک لحظه تأخیر در رادیو توبیخ

نمیکند.))

در آخر هر خاطره ای که از صبا دارید برایمان تعریف کنید.

یکی از روزها،صبا مرد فقیری را به خانه آورد که دچار بیماری چشم شده بود.

صبا او را به حمام برد،لباسش را عوض کرد.خیلی به او محبت کرد.آن مرد نی لبک

میزد.صبا آن مرد را تعلیم داد.او را به رادیو برد و حقوق برایش در نظر گرفت.

آثار چاپی و صوتی صبا:

از استاد صبا یک جلد کتاب برای سه تار،۳ جلد برای ویلن،۴ جلد برای سنتور و

یک جلد برای نی به چاپ رسیده است و ردیف دوره عالی که ۴ امین ردیف

استاد برای ویلن میباشد در دست چاپ توسط استاد رحمت الله بدیعی است.

   

و همچنین چند نوار از آثار صوتی صبا هم اکنون در بازار موجود است.

اکنون که سالها از مرگ صبا میگذرد اما هنوز وجود او در موسیقی ایرانی حس میشود.

امیدوارم این مطلب مورد قبول خوانندگان گرامی واقع شده باشد.

نکته مهمی رو که باید عرض کنم این است که:

در نوشتن این مطلب از کتاب چهره های ماندگار ترانه و موسیقی تالیف

فروغ بهمن پور استفاده شده و هیچ گونه کپی برداری صورت نگرفته است.

علی نگهدار شما.

سلام

ممنون از مطلب به جا و خوبی که وارد کردید. استاد صبا به موسیقی ایران خدمتهای زیادی کردند. یکی از شاگردان خوبی که ایشون تربیت کردند ، خداوند سنتور نوازی ، استاد پایور هستن که خیلی مورد علاقه من هستند و ارادت خاصی نسبت به ایشون دارم.

چند نمونه از آثار استاد صبا:

زنگ شتر -کاروان -درقفس- رقص چوبی قاسم آبادی- به یاد گذشته –زردملیجه- و چندین چهار مضراب که در تاریخ نوازندگی ایران جاودان است

ای صبا با تو چه گفتند كه خاموش شدی؟

چه شرابی به تو دادند كه مدهوش شدی؟

...               

               استاد شهریار