تبیان، دستیار زندگی

جهان امروز، جهان شک و تردید است. هیچ چیز قطعی نیست. در علوم تجربی که مبتنی بر آزمایش است؛ گفته می‌شود احتمال خطا باید داد چه رسد به علوم انسانی و موضوعاتی چون حریم خصوصی که می‌تواند در هر فرهنگی معنای خاصی داشته باشد و در هر زمان و مکانی به شکل خاصی تفسیر شود؛ اما با این حال علوم انسانی هم محیطی بی در و پیکر نیست و می‌توان قواعدی برای مشخص کردن موضوعات آن پیدا کرد. در این گزارش تلاش داریم به برخی موارد اختلافی در مصادیق حریم خصوصی اشاره کنیم.

* فضای عمومی، حریم خصوصی؟

فضاهای عمومی یکی از پر رفت و آمدترین مکان‌ها در دنیای امروز ماست. انسان‌های مختلفی با اهداف گوناگون به پارک، سینما، تئاتر، فروشگاه، خیابان و بیمارستان می‌روند تا اموری چون تفریح، خرید و درمان را انجام دهند. با این وصف آیا می‌توان ادعا کرد که در این فضاهای عمومی فرد حریم خصوصی دارد؟ گرچه به نظر می‌رسد پاسخ این پرسش منفی باشد، اما تحت شرایطی انسان در این فضاها هم حریم خصوصی دارد. مثلا تصور کنید که فردی در پارک کنار شما بنشیند به قصد این‌که از صحبت شما با همراهتان (هر کس که می‌خواهد باشد از همسر گرفته تا شریک تجاری) سر در بیاورد. در این هنگام شما می‌توانید ادعا کنید که حریم خصوصیتان نقض شده است. یا اگر در کشوری به قصد نظارت خیابانی بر رفتار مردم، در همه معابر دوربین مداربسته نصب شود و به این ترتیب دولت از همه مبدأها و مقاصد شهروندان آگاه شود. در این صورت هم ادعای نقض حریم خصوصی ولو در مکان عمومی پذیرفته است.

* خودرو، حریم شخصی است؟

تا حرف از خیابان است، بهتر است درباره خودرو هم سخن بگوییم. در سال‌های اخیر درباره مساله حجاب یا روزه‌خواری در خودرو حرف و حدیث‌های زیادی گفته شده است. برخی می‌گویند خودرو جزو حریم شخصی است و نباید به بهانه ارتکاب جرم وارد آن شد یا فردی را مواخذه کرد. برخی اما معتقدند که خودرو جزو حریم خصوصی نیست، مادامی که در فضاهای عمومی چون خیابان در حال حرکت است. رویه قضایی و انتظامی کشور، نظر دوم را تایید می‌کند و به نظر می‌رسد این نظر صحیح هم باشد؛ زیرا همان‌طور که بیان شد فرد با استقرار در اتومبیلی که نمای به بیرون دارد، توقع حریم خصوصی کمتری از منزل شخصی خود دارد. البته این به آن معنا نیست که سوار شدن یک فرد به عنف هم نقض حریم خصوصی نباشد.

* آیا حریم خصوصی، خصوصی است؟

حال سراغ فضای خصوصی ساختمان می‌رویم. این روزها با استفاده بیشتر ساختمان‌ها از شیشه‌های موسوم به رفلکس، گرچه در روز بدون هیچ پوششی محیط خانه مصون از دید بیرونی است؛ اما در هنگام روشن شدن چراغ در داخل اتاق یا ساختمان، محیط خانه بوضوح از بیرون روشن است. حال پرسش این است که در صورتی که فردی با اراده شخصی خود به نمایاندن درون خانه شخصی خود اقدام کند، آیا می‌تواند مدعی حریم خصوصی شود؟

گرچه گفته می‌شود بین مالکیت محل با حریم خصوصی بودن آن رابطه مستقیمی برقرار است؛ اما واقعیت این است که در صورت در معرض عموم گذاشتن یک صحنه (از خانه شخصی گرفته تا باغ خصوصی) نمی‌توان مدعی حریم خصوصی شد. البته این را هم باید گفت که به هر حال نظر کردن به حریم شخصی یک نفر اقدامی غیراخلاقی است بویژه این‌که با قصد نقض حریم او باشد.

* پشت‌بام چه وضعی دارد؟

پشت‌بام از منظری محیطی روباز و بدون محافظ است و از سوی دیگر بخشی از ملک فرد است. این پرسش از آن روز مطرح شد که نیروی انتظامی با ورود به پشت بام خانه‌ها قصد جمع‌آوری ماهواره با هدف رعایت قانون ممنوعیت استفاده از تجهیزات ماهواره‌ای را داشت. نیروی انتظامی معتقد بود اگر به پشت‌بام مجتمعی مسکونی بدون مجوز ورود پیدا کند کار خلافی نکرده؛ زیرا این مکان مشاع است. نکته صحیح البته این است که پشت‌بام در صورت مشاع بودن هم، بین ساکنان مشاع و در واقع حریم خصوصی آنان است.

* آسانسور، جزئی از ساختمان است

تا درون ساختمان هستیم، بهتر است درباره آسانسور هم صحبت کنیم. انتشار فیلمی غیراخلاقی باعث شد این پرسش پیش آید که آیا آسانسور هم می‌تواند جزو حریم خصوصی افراد باشد؟ در این باره باید گفت که آسانسور مجتمعی عمومی هم مثل آن مجتمع در حریم عمومی است بویژه این‌که اعلان وجود دوربین در آن نصب شده باشد. همین مساله درباره مجتمع مسکونی هم وجود دارد. در عین حال درباره مجتمع شخصی نمی‌توان گفت که آسانسور حریم خصوصی نیست، زیرا همان‌طور که گفته شد بین مالکیت و حریم خصوصی نسبت مستقیم وجود دارد.

* رسانه‌ها و حریم خصوصی افراد مشهور

با بررسی دو پرسش جدید این نوشته را پایان می‌بریم. در این روزها سرک کشیدن رسانه‌ها در زندگی شخصی افراد مشهور امری طبیعی است. از تولد گرفته تا مرگ و از ازدواج گرفته تا طلاق برای رسانه‌ها اهمیت دارد و آنها با تبدیل این رویدادها به «خبر» مخاطبان خود را جذب می‌کنند. اما آیا می‌توان مدعی این بود که این رسانه‌ها در حال نقض حریم خصوصی افراد مشهور هستند. گرچه در نگاه عادی نباید بین شهروندان در صیانت از حریم خصوصی آنها تفاوتی باشد، اما واقعیت‌های اجتماعی نشانگر این است که بین شهرت با حریم خصوصی رابطه معکوسی وجود دارد.

بالا رفتن شهرت مساوی است با افزایش کنجکاوی افکار عمومی و افراد شهیر هم با دانستن ضمنی این موضوع به سمت شهرت می‌روند. پس این افراد نمی‌توانند مدعی باشند که می‌خواهند چون افراد عادی حریم شخصی داشته باشند. این موضوع درباره افرادی که علاوه بر عنصر شهرت، عنصر مسئولیت را هم دارند و در بخش‌های عمومی مشغول به فعالیت هستند؛ بیشتر دیده می‌شود. سرانجام باید درباره داده‌های رایانه‌ای و ارتباطی صحبت کرد. اگرچه این داده‌ها از طریق خطوط ارتباطی عمومی منتقل می‌شوند؛ اما به دلیل انتظاری که کاربران از این شبکه دارند (خصوصی بودن) جزو حریم شخصی افراد است و نفوذ به این شبکه‌ها بدون رعایت شرایط قانونی مجاز نیست.

به طور کلی می‌توان گفت مواردی چون عمومی یا خصوصی بودن مکان نقض حریم خصوصی، عادی یا حساس بودن موضوع، استفاده احتمالی از اطلاعات حاصل از نقض حریم خصوصی، وسایل و روش‌های نقض، موقعیت اجتماعی مدعی نقض و رضایت یا نبود رضایت او معیارهای تشخیص حریم خصوصی از حریم عمومی است.