تبیان، دستیار زندگی

از میان تمامی عوامل آموزشی و تربیتی، نقش معلم به‌عنوان مهمترین عامل نظام تعلیم و تربیت، جایگاه و اهمیت بسزایی دارد. معلم در رشد و پرورش دانش‌آموزان، نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند. تمامی فعالیت‌های معلم، مانند شناخت فرآیند رشد کودکان و نوجوانان، شیوه‌های تدریس و علاقه‌مندی به رشته تدریس خود، از عواملی هستند که در آموزش و پرورش دانش‌آموزان، دخالت زیادی دارند. معلمانی که در تدریس خود از شیوه‌های متعددی استفاده می‌کنند، بر محتوای رشته تدریس خود تسلط دارند و به کار خود عشق می‌ورزند،  اغلب دانش‌آموزانی توانا و خلاق پرورش می‌دهند. معلم برای کسب موفقیت در تدریس، باید از نظریه‌های نوین آموزشی و روانشناسی آگاهی و اطلاعات لازم و کافی داشته باشد. روش تدریس معلم باید با اصول و اهداف آموزش و پرورش و ویژگی‌های شخصیتی دانش‌آموزان هماهنگ باشد، تا بتواند ضمن جهت دادن به فعالیت‌های تربیتی و آموزشی خود، شاگردان را به سوی اهداف تعلیم و تربیت هدایت و راهنمایی کند. فراگیرندگان در هر یک از دوره‌های آموزشی نیازهای ویژه‌ای دارند. بنابراین آشنایی مربیان و معلمان با خصوصیات رشد و نیازهای دانش‌آموزان در هر یک دوره‌ها تحصیلی می‌تواند در پیشرفت یادگیری و رشد و تکامل شخصیت آنها مؤثر باشد.

1) الگو بودن معلم

تحقق اهداف تربیت با توجه به توصیفی که از آن به دست داده شد، به مقیاسی‏ وسیع در گرو رفتار و منش معلم است. در نظام تعلیم و تربیت متداول در سرزمین‏های‏ اسلامی، بر منزه بودن معلم و منصف بودن او به صفات اخلاقی تأکید فراوان شده است‏ و نظریه‏پردازان مسلمان نیز اهمیت این موضوع را متذکر شده‏اند. برای مثال، برهان الدین‏ زرنوجی، از متفکران مسلمان قرن ششم هجری قمری، در یک از آثار خود به نام‏ "تعلیم المتعلم‏"در مورد اخلاق و ویژگی‏های معلم می‏نویسد: معلم باید دارای آراستگی‏ باطن، عزت نفس و دوری از اخلاق و رفتار ناپسند باشد.

سایر نظریه‏پردازان مسلمان که در ادوار گذشته درباره تعلیم و تربیت نظریاتی ابراز داشته‏اند، مانند زرنوجی، نیز متصف بودن معلم به صفات اخلافی نیکو را از اصلی‏ترین ویژگی‏ها و صلاحیت‏های معلمی برشمرده‏اند؛ زیرا معلمی که شاگردان خود را از انجام دادن کارهای ناپسند باز می‏دارد و به کسب رفتارهای مطلوب تشویق می‏کند، باید خود عامل به رفتار شایسته و پسندیده باشد تا علاوه بر سخنانش، اعمالش نیز نافذ و مؤثر واقع شود.

2) تربیت معلم

در این میان، باید به دو نکته توجه کرد: نخست گزینش معلمان و دیگر آموزش‏ آنان. در مورد گزینش، باید ضوابط موجود را مورد بررسی و ارزیابی مجدد قرار داد تا اگر معیارهای مربوط به صلاحیت‏های اخلاقی و منشی مغفول مانده‏اند،آن‏ها را احیا و مورد تأکید قرار داد و حتی الامکان با استفاده از معیارهای عینی اشخاص صاحب‏ صلاحیت را برای این مسؤولیت خطیر برگزید.

3) مقبولیت و اعتبار معلم

معلم سعی کند با رفتار درست و مطابق گفتار، اعتبار خود را نزد دانش‌آموزان بالا ببرد. اگر دانش‌آموز معلم را به عنوان یک شخصیت معتبر و مورد احترام بپذیرد، سعی می‌کند که گفته‌های او را خوب گوش بدهد و بپذیرد و در رفتار وکردار خود عملی کند و حتی رفتار معلم را الگوی رفتار خویش قرار دهد. بدیهی است که عکس این مطلب نتیجه‌ی عکس خواهد داد. بهترین راه کسب اعتبار برای معلم، همان راهی است که معلمان بزرگی مانند پیامبران الهی و پیشوایان دین از آن استفاده می‌کردند، یعنی عمل به گفته‌های خود یا پیروی از اصل کردار مطابق گفتار. از امام علی(ع) روایت شده: «کسی که خود را در جایگاه راهنما و معلم دیگران قرار می‌دهد، باید پیش از تعلیم دیگران به تعلیم خود بپردازد و در مقام تربیت دیگران، پیش از تربیت به زبان به تربیت با عمل همت گمارد.

4) نقش معلم در رفتار دانش‌آموزان

در زمینه‌ی‌ الگو برداری دانش‌آموزان از معلم به خصوص آنهایی که هنوز کودک هستند و شخصیت‌شان شکل نگرفته، روان‌شناسان مطالب سودمندی دارند. آنان معتقدند که کودک در مسیر رشد طبیعی، روند اجتماعی شدن را از طریق همانند کردن خود با والدین و بزرگسالان دیگر طی می‌کند. او از طریق مشاهده‌ی رفتار دیگران سعی در یادگیری و تقلید الگوهای رفتاری جدید داشته، بر آن است تا شخصیت خویش را با دیدگاه‌ها و ارزش‌های افراد مهم در زندگی خویش همانند سازد. در این ارتباط مهم‌ترین منبع همانند سازی کودک در سنین مدرسه، بعد از والدین، معلم است. رفتار معلم و هم‌چنین ظاهر او شبیه به پدر و مادر کودک می‌نماید و کودک چنان با معلم خود انس می‌گیرد که گویی یکی از والدین اوست. گاهی این وضعیت تا بدان جا گسترش می‌یابد که کودک معلم خود را برتر از والدینش می‌یابد، چرا که او هم فرشته‌ی محبت است و هم مظهر دانایی و آگاهی. از اینرو، ویژگی‌ها و صفات شخصیتی معلم نقش بسزایی در شکل‌گیری شخصیت کودکان بازی می‌کند.

کودک با پذیرش رفتارهای معلم به عنوان الگو و سرمشق، هویت اجتماعی متزلزل خویش را استحکام می‌بخشد. اگر شخصیت معلم دارای صفات انسانی از قبیل مهر‌ورزی، نوع‌دوستی، درستکاری، همکاری، خویشتن‌داری و ایمان باشد، طبعا تقلید چنین ویژگی‌هایی، سلامت روانی کودک را تضمین خواهد کرد. ولی اگر شخصیت معلم دچار اختلال و نابسامانی باشد، یعنی رفتارهایی خلاف هنجارهای فرهنگی و اجتماعی از او سر زند یا فاقد صفات انسانی باشد، در چنین وضعی همانندسازی کودک با معلم، حاصلی جز رفتارهای نابهنجار و اختلالات نخواهد داشت.

بنابراین معلم به عنوان الگوی در دسترس دانش‌آموز، نقش بسیار حساسی در رفتار او دارد. این برای آغاز کار بود. برای تداوم کار نیز رفتار معلم و تذکرهای او به دانش‌آموز مفید خواهد بود.

امید است متولیان امر تعلیم و تربیت در کشور ما به اهمیت موضوع توجه لازم و کافی داشته باشند و با تقویت‌ نهادهای تربیت معلم، معلمان ورزیده، با دانش و متدین تحویل مکاتب دهند و معلمان عزیز هم به خطیر بودن مسئولیت‌شان ملتفت باشند و آنگونه که باید ایفای نقش کنند.

آموزش و پرورش، بیش از هر زمان دیگری به عنوان رکن اصلی توسعه اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جامعه قلمداد می شود و به منزله قدرتمندترین ابزار شکل دهی آینده و شیوه ای برای درک و تسلط بر تغییرات، پایداری و تداوم تاریخ و فرهنگ به شمار می رود که نقشی محوری در افزایش ظرفیت وتوان تولیدی جامعه ایفا می کند. این موضوع، برای جوامع پویا که خواهان تغییرات اساسی و بنیادی هستند، به خوبی پذیرفته شده است. لیکن در بررسی و نگاه به درون نظام آموزشی، ضمن آنکه باید نوعی نگرش نظام مند داشت، می توان نقش معلم را ممتاز نمود. با عنایت به دلایل بی شمار، معلم و دانش آموز به عنوان دو قطب محوری آموزش و پرورش، مطرح می شوند و نقش معلم همانا ایجاد انگیزه، هدایت و تشویق یادگیرندگان به یادگیری است تا در پرتو راهنمایی های داهیانه و فکورانه وی، دانش آموزان، خود راهنمای خویش شوند. بنابراین می توان بر این نکته به جد تأکید کرد که کیفیت و قابلیت های معلمان شاغل در نظام آموزشی، آیینه تمام نمای کیفیت آموزش و پرورش می باشد.

براساس نظریه سیستمی، جامعه یک سیستم بزرگ است که مدرسه،خانواده، مراکز تربیت معلم، جو حاکم بر مدرسه،تشکل‏های دانش‏ آموزی و... زیرمجموعه‏ های آن به شمار می‏آیند. این زیرمجموعه‏ ها که هریک به نوبه خود سیستمی کوچک‏تر تلقی می‏شوند، نه مستقل از یکدیگر بلکه باهم درتعامل‏اند.آن‏ها می‏توانند هماهنگ باشند و فعالیت‏های یکدیگر را تقویت نمایند یا در کار هم اختلال‏ ایجاد کند. بر این اساس، معلم زمانی می‏تواند نقش تربیتی خود را به خوبی ایفا کند که‏ میان رفتارها، هنجارها و نظام ارزشی او و هنجارهای سایر خرده سیستم‏های درون‏ جامعه هماهنگی وجود داشته باشد؛ یعنی، دیگر خرده سیستم‏ها نقش تربیتی او را خنثی‏ نکنند و این مسأله‏ای است که جامعه در کل باید به آن بیندیشد. از این ‏رو ساده‏اندیشی‏ است اگر انتظار داشته باشیم که معلم می‏تواند مستقل از تأثیر سایر خرده سیستم‏ها نقش‏ خود را به خوبی ایفا کند. این نقش بدون شک در گرو هماهنگی میان همه عواملی‏ است که در امر تربیت دخیل و مؤثرند.