تبیان، دستیار زندگی

اقتباس از: www.applyabroad.org/wiki/index.php/مقالات_علمی

مقدمه

مقاله علمی معمولاً در نتیجه پژوهش منطقی، ژرف و متمركز نظری، عملی یا مختلط، به كوشش یك یا چند نفر در یك موضوع تازه و با رویكردی جدید با جهت دستیابی به نتایجی تازه، تهیه و منتشر می‏گردد. (اعتماد و همكاران، 1381، ص2) چنین مقاله‏ای در واقع گزارشی است كه محقق از یافته‏های علمی و نتایج اقدامات پژوهشی خود برای استفاده سایر پژوهشگران، متخصصان و علاقه‏مندان به دست می‏دهد.

تهیه گزارش از نتایج مطالعات و پژوهش‏های انجام شده، یكی از مهم‏ترین مراحل پژوهشگری به شمار می‏رود؛ زیرا اگر پژوهشگر نتواند دستاوردهای علمی خود را در اختیار سایر محققان قرار دهد، پژوهش او هر اندازه هم كه مهم باشد، به پیشرفت علم كمكی نخواهد كرد؛ چون رشد و گسترش هر عملی از طریق ارائه و به هم پیوستن دانشِ فراهم آمده از سوی فردفرد اندیشمندان آن علم تحقق می‏یابد.

همان طور كه پژوهشگر پیش از اقدام به پژوهش، نیازمند توجه و بررسی یافته‏های علمی پژوهشگران قبل از خود است تا بتواند یافته‏های علمی خود را گسترش بخشد، دیگران نیز باید بتوانند به یافته‏های پژوهشی او دسترسی پیدا كنند و با استفاده از آنها فعالیت‏های علمی خود را سازمان داده، در ترمیم و تكمیل آن بكوشند.

از امتیازهای مهم یك مقاله می‏توان به مختصر ومفید بودن، به‌روز بودن و جامع بودن آن اشاره كرد؛ زیرا محقق می‏تواند حاصل چندین ساله پژوهش خود در یك رساله، پایان‏نامه، پژوهش، یا حتی یك كتاب را به اختصار در یك مقاله علمی بیان كند تا پژوهشگران دیگر بتوانند با مطالعه آن مقاله از كلیات آن آگاهی یابند و در صورت نیاز بیشتر، به اصل آن تحقیقات مراجعه كنند.

بدین منظور، امروزه نشریات گوناگونی در زمینه‏های مختلف علمی- پژوهشی نشر می‏یابد و مقاله‏های به چاپ رسیده در آنها، اطلاعات فراوانی را در اختیار دانش پژوهان قرار می‏دهند. لازم است محققان با شیوه تدوین مقالات علمی آشنا باشند تا بتوانند با استفاده از شیوه‏های صحیح، با سهولت، نتایج تحقیقات و مطالعات خود را به صورت مقاله در اختیار علاقه‏مندان قرار دهند.

نوشتن مقاله مستلزم رعایت اصولی در ابعاد مختلف محتوایی، ساختاری و نگارشی است.

ملاك‏های محتوایی مقاله

یكی از مهم‏ترین ابعاد مقاله علمی، محتوای علمی و ارزشمندیِ كیفی آن است. مقاله باید یافته‏های مهمی را در دانش بشر گزارش نماید و دارای پیامی آشكار باشد؛ بنابراین پیش از تهیه مقاله، محقق باید از خود بپرسد كه آیا مطالب او آن‏قدر مهم است كه انتشار آن قابل توجیه باشد. آیا دیگران از آن بهره خواهند برد؟ و آیا نتایج پژوهش او، كار آنها را تحت تأثیر قرار خواهد داد؟ (هومن، 1378، ص 82). در اینجا به چندین اصل مهم از اصول و معیارهای محتوایی پژوهش علمی اشاره می‏گردد كه توجه به آنها قبل از تهیه مقاله به ارتقای كیفیت آن كمك می‏نماید.

• فرایند «تفكر»: تفكر، تلاش برای معلوم كردن مجهول با استفاده از علوم موجود است. (غرویان، 1368، ص11) بنابراین اساسی‏ ترین محور محتوایی یك پژوهش علمی، آن است كه مجهولی را روشن نماید. بر این اساس، هر پژوهش علمی در پی پاسخ دادن به پرسش‏هایی است كه تاكنون برای مخاطبان كشف نشده است. از این رو پژوهش علمی همیشه با طرح یك یا چند سئوال آغاز می‏شود كه محقق در صدد پاسخگویی به آنهاست.

• منطقی بودن: منطق كه راه درست اندیشیدن (تصور) و صحیح استدلال آوردن (تصدیق) را می‏آموزاند، (مطهری، 1372، ص 21) ابزار ضروری یك مقاله علمی است و محقق باید شایستگی لازم را در استدلال آوردن، تحلیل محتوا و نتیجه‏گیری داشته باشد. قواعد تعریف، طبقه‏بندی، استنباط‏های قیاسی و استقرایی، روش‏های مختلف نمونه‏برداری و غیره همه از ویژگی‏های منطقی یك مقاله علمی است كه محقق باید به آنها توجه داشته باشد. (هومن، 1374، ص 19).

• انسجام و نظام‏دار بودن: مرتبط بودن اجزای مختلف مقاله با همدیگر، همچنین متناسب بودن آنها با عنوان مقاله و ارتباط عناوین فرعی با همدیگر، از جمله مواردی است كه به تحقیق، یكپارچگی و انسجام می‏بخشد. بر این اساس، محقق باید عناوین فرعی مقاله خود را با نظمی منطقی از یكدیگر مجزا كرده، ارتباط بخش‏ها را مشخص نماید.

• تراكمی بودن: از آنجا كه هدف پژوهش پاسخ دادن به سئوال هایی است كه تا آن زمان دست كم از نظر محقق، پاسخی منطقی برای آن وجود نداشته است، هر پژوهش علمی باید از یك سو به منظور كشف دانش جدید، و از سوی دیگر، برای تكمیل دانش، صورت پذیرد. بنابراین هدف اصلی یك مقاله، كشف یا تكمیل دانش بشری است، نه تكرار دوباره آن با عبارات مختلف. (هومن، 1374، ص 20).

• تناسب موضوع با نیازهای فعلی جامعه علمی: هر پژوهش علمی باید نیازهای اساسی جامعه علمی خود را در نظر گرفته، در صدد حل آن مسایل برآید؛ بنابراین از طرح موضوعاتی كه از اولویت تحقیقی برخوردار نیستند و جامعه علمی، بدانها نیاز ندارد، باید احتراز نمود.

• خلاقیت و نوآوری: هر تحقیق علمی زمانی می‏تواند در ارتقای سطح دانش، موفق و موثر باشد كه از فكری بدیع و خلّاق برخوردار باشد. مقالاتی كه به جمع آوری صِرف بسنده می‏كنند، نمی‏توانند سهم عمده‏ای در پیشرفت دانش بشری داشته باشند.

• توضیح مطلب در حدّ ضرورت: از جمله مواردی كه محقق در گزارش نویسی پژوهش خود (مقاله) باید بدان توجه كند، پرهیز از حاشیه‏روی و زیاده‏گوییِ افراطی است؛ همچنان كه خلاصه‏گویی نباید به حدّی باشد كه به ابهام و ایهام منجر شود؛ بر این اساس محقق باید به حدّی مطالب را تبیین كند كه مقصود وی برای خواننده، روشن شود.

• متناسب بودن با نظریه‏ها: هر رشته علمی، متشكل از نظریه‏ها و قوانینی است كه مورد اتفاق صاحب‏نظران آن فن است. یافته‏های به دست آمده در تحقیقات میدانی یا توصیفی نباید با قوانین كلی آن رشته تخصصی منافات داشته باشد.

• اجتناب از كلی گویی: هدف نهایی علم، صورتبندی یك «نظریه»(3) و «تبیین كردن»(4) یكی از اصول مهم نظریه است. (دلاور، 1371، ص 33) از این رو محقق باید بتواند مباحث علمی خود را به روشنی توضیح دهد و با زبان گویا آن را تبیین و از كلی گویی اجتناب نماید.

• گزارش روش‏شناسی تحقیق: «تحقیق»(5) فرایندی است كه از طریق آن می‏توان درباره ناشناخته‏ها به جست و جو پرداخت و از آن، شناخت لازم را كسب كرد. در این فرایند چگونگی گردآوری شواهد و تبدیل آنها به یافته‏ها «روش‏شناسی»(6) نامیده می‏شود. این سئوال كه چگونه داده‏ها باید گردآوری شود و مورد تفسیر قرار گیرد، به طوری كه ابهام حاصل از آنها به حداقل ممكن كاهش یابد؟» از موارد مهم تحقیق علمی است. (سرمد و همكاران، 1379، ص 22). یك تحقیق علمی زمانی می‏تواند مطالب خود را به اثبات برساند كه از روش گردآوری مناسبی برخوردار، و آن روش‏ها در مقاله به خوبی بیان شده باشد.

ساختار مقاله علمی

نوشتن مقاله مستلزم داشتن طرحی مدوَّن است. در گزارش یك تحقیق نه تنها باید ارزش‏های محتوایی را مراعات كرد، بلكه باید از ساختار روشمندی نیز پیروی كرد. امروزه تحقیقات فراوانی انجام می‏شود، اما تنها بخش كوچكی از آنها در مقالات منتشر می‏گردد. یكی از دلایل آن، عدم مهارت محقق در تهیه و تدوین ساختاری مقاله علمی است.

ساختار مقاله و تهیه گزارش از یك پژوهش علمی، با توجه به روش به كار گرفته شده در پژوهش، متفاوت است. دانشمندان در یك تقسیم بندی كلی، روش‏های استفاده شده در علوم را به دو دسته تقسیم می‏كنند. روش‏های كمی كه در آنها از داده‏های كمّی در تحقیق استفاده می‏شود (تحقیقات میدانی) و روش‏های كیفی كه در آنها از داده‏های كیفی (تحقیقات كتابخانه‏ای) استفاده می‏شود.(سرمد و همكاران، 1379، ص 78).

مراحل گزارش یك پژوهش (مقاله) با توجه به روش اتخاذ شده در تحقیق، با تفاوت هایی بیان می‏گردد.

به دلیل یكسان بودن هر دو روش در مراحل مقدماتی، و برای پرهیز از تكرار در اینجا مراحل مقدماتی را به صورت مجزا می‏آوریم.

مراحل مقدماتی گزارش پژوهشی

موضوع یا عنوان مقاله

عنوان، مفهوم اصلی مقاله را نشان می‏دهد و باید به طور خلاصه، مضمون اصلی پژوهش را نشان دهد.

عنوان مقاله باید جذاب باشد، یعنی به گونه‏ای انتخاب شود كه نظر خوانندگان را كه معمولاً ابتدا فهرست عناوین مندرج در یك مجله علمی را می‏خوانند به خود جلب نماید. همچنین عنوان باید كوتاه و گویا و تنها بیانگر متغیرهای اصلی پژوهش باشد. تعداد كلمات در عنوان را حداكثر دوازده واژه بیان كرده‏اند. (سیف، 1375، ص 12).

نام مؤلف یا مؤلفان و سازمان وابسته

بعد از عنوان پژوهش، نام مؤلف یا مؤلفان ذكر می‏شود و در سطر زیر آن، نام دانشگاه یا مؤسسه كه هر یك از مؤلفان در آن مشغول به كارند، می‏آید. اگر پژوهش به وسیله دو یا چند نفر انجام بگیرد و همه آنها به یك دانشگاه یا مؤسسه وابسته باشند، نام مؤسسه یك‏بار، آن هم به دنبال نام مؤلفان ذكر می‏شود. اما اگر هر یك از مؤلفان به سازمان خاصی وابسته باشند، باید بعد از نام هر یك از آنان، بلافاصله نام مؤسسه‏ای كه به آن وابسته‏اند، ذكر شود. ترتیب قرار گرفتن نام مؤلفان به دنبال یكدیگر، معمولاً متناسب با میزان مشاركت آنان در انجام پژوهش است؛ اما اگر میزان مشاركت همه افراد در اجرای پژوهش یكسان باشد، اسامی آنان به ترتیب حروف الفبا در دنبال هم قرار می‏گیرد. (هومن، 1378، ص 84).

چكیده

چكیده، خلاصه جامعی از محتوای یك گزارش پژوهشی است كه همه مراحل و اجرای اصلی پژوهش را در خود دارد. هدف‏ها، پرسش‏ها، روش‏ها، یافته‏ها و نتایج پژوهش، به اختصار، در چكیده آورده می‏شود. در متنِ چكیده باید از ذكر هرگونه توضیح اضافی خودداری شود. مطالب چكیده باید فقط به صورت گزارش (بدون ارزشیابی و نقد) از زبان خود پژوهشگر (نه نقل قول) به صورت فعل ماضی تهیه شود.

چكیده در حقیقت بخشی كامل، جامع و مستقل از اصل گزارش در نظر گرفته می‏شود و نباید پیش از انجام گزارش، پژوهش تهیه شود. طول چكیده برای مقاله، بستگی به روش‏های خاص هر مجله دارد و معمولاً بین صد تا 150كلمه پیشنهاد شده است.

واژگان كلیدی

معمولاً در انتهای چكیده، واژگان كلیدی پژوهش را بیان می‏كنند تا به خواننده كمك كنند، پس از خواندن چكیده و آشنایی اجمالی با روند تحقیق، بفهمد چه مفاهیم و موضوعاتی در این مقاله مورد توجه قرار گرفته است. معمولاً با توجه به حجم و محتوای مقاله، پنج تا هفت واژه كلیدی در هر مقاله بیان می‏شود. (سرمد، 1379، ص 321).

ساختار مقاله مبتنی بر پژوهش میدانی

روش‏ها و اصول كلی ناظر بر گزارش فعالیت پژوهشی شاخه‏های علوم، تقریبا به طور خاصی به كار می‏روند كه همگی متكی بر «روش علمی»(9) است. انجمن روان شناسان (APA) به منظور تسهیل در امر انتقال روش نتایج پژوهش، الگوی استاندارد شده‏ای را در اختیار مؤلفان قرار داده تا در موقع تهیه گزارش پژوهشی خود، آن اصول را به كار گیرند و تقریبا همه مجله‏های معتبر علوم انسانی در تهیه و تنظیم نوشته‏های پژوهش خود از آنها پیروی می‏كنند. (هومن،1378،ص 10) كه در زیر به اختصار به مراحل آن اشاره می‏گردد.

مقدمه

هر مقاله علمی با یك مقدمه شروع می‏شود و آن، خلاصه‏ای از فصل اول و دوم پایان نامه‏ها و رساله‏هاست كه به طور مختصر به بیان كلیات تحقیق و بررسی مختصری از پیشینه آن می‏پردازد؛ بنابراین در مقدمه مقاله مسئله تحقیق و ضرورت انجام آن و اهداف آن از نظر بنیادی و كاربردی به صورت مختصر بیان می‏گردد و سپس به بررسی سوابق پژوهشی كه به طور مستقیم به موضوع تحقیق مرتبط است، پرداخته می‏شود. مقدمه باید یك منطق اساسی را در تحقیق بیان كند و به خواننده نشان دهد كه چرا این تحقیق ادامه منطقی گزارش‏های پیشین است. در این بخش پس از نتیجه‏گیری از پژوهش‏های بررسی شده، محقق باید پرسش‏های پژوهش خود را به صورت استفهامی بیان كرده و به تعریف متغیرهای تحقیق به صورت عملیاتی بپردازد. (هومن، 1378، ص 87).

روش

هدف اساسی از بیان روش آن است كه به گونه‏ای دقیق، چگونگی انجام پژوهش، گزارش گردد تا خواننده بتواند آن را تكرار نماید و همچنین درباره اعتبار نتایج داوری كند؛ بنابراین مؤلف باید همه مراحل اجرا، از جمله آزمودنی‏ها، ابزارهای پژوهش، طرح پژوهش، روش اجرا و روش تحلیل داده‏ها را بیان كند.

نتایج

در این بخش، توصیف كلامیِ مختصر و مفیدی از آنچه به دست آمده‏است، ارائه می‏شود. این توصیف كلامی با اطلاعات آماری مورد استفاده، كامل می‏شود و بهترین روش آن است كه داده‏ها از طریق شكل و نمودار یا جدول، نمایش داده شوند. ساختار بخش نتایج، معمولاً مبتنی بر ترتیب منطقی پرسش‏ها یا فرضیه‏ها و نیز وابسته به تأیید شده بودن یا تأیید نشده بودن فرضیه‏هاست. ترتیب بیان نتایج نیز یا برحسب ترتیب تنطیم سؤال‏ها یا فرضیه‏های آنهااست، (سیف، 1375، ص 30) یا برحسب اهمیت آنها. روش متداولِ بیان نتایج، آن است كه ابتدا مهم‏ترین و جالب‏ترین یافته‏ها و سپس به ترتیب، یافته‏های كم اهمیت‏تر ارائه می‏شود. (هومن، 1378، ص 90).

ساختار مقاله مبتنی بر پژوهش توصیفی

اصول به كارگرفته شده در پژوهش‏های توصیفی باتوجه به روش‏های به كارگرفته شده، با اصول پژوهش‏های میدانی، مقداری متفاوت است. هر چند این اصول ممكن است با توجه به موضوع‏های مختلف تحقیقی و رشته‏های مختلف، تغییر نماید، ساختار كلی‏ای كه تقریبا همه پژوهش‏های توصیفی باید در قالب آن درآیند، به شرح زیر است.

مقدمه

آنچه در مقدمه یك مقاله تحقیق كتابخانه‏ای قرارمی‏گیرد - همانند تحقیفات میدانی - كلیاتی است كه محقق باید قبل از شروع بحث، آن را برای خواننده روشن نماید؛ مانند تعریف و بیان مسئله تحقیق، تبیین ضرورت انجام آن و اهدافی كه این تحقیق به دنبال دارد. همچنین محقق باید خلاصه‏ای از سابقه بحث را - كه به طور مستقیم مرتبط با موضوع است - بیان كند و در نهایت توضیح دهد كه این مقاله به دنبال كشف یا به دست‏آوردن چه مسئله‏ای است؛ به عبارتی، مجهولات یا سؤال‏های مورد نظر چیست كه این مقاله درصدد بیان آنهااست.

طرح بحث (متن)

در این بخش، مؤلف وارد اصل مسئله می‏شود. در اینجا باید با توجه به موضوعی كه مقاله در پی تحقیق آن است، عناوین فرعی‏تر از هم متمایز گردند. محقق در تبیین این قسمت از بحث، باید اصول مهم قواعد محتوایی مقاله را مورد توجه قراردهد و سعی كند آنها را مراعات نماید؛ اصولی مانند: منطقی و مستدل بودن، منظم و منسجم‏بودن، تناسب بحث با عنوان اصلی، ارتباط منطقی بین عناوین فرعی‏تر در مسئله، خلاقیت و نوآوری در محتوا، اجتناب از كلی‏گویی، مستندبودن بحث به نظریه‏های علمی و دینی، جلوگیری از حاشیه‏روی افراطی كه به انحراف بحث از مسیر اصلی می‏انجامد و موجب خستگی خواننده می‏شود و همچنین پرهیز از خلاصه‏گویی و موجزگویی تفریطی كه به ابهام در فهم می‏انجامد، رعایت امانت حقوق مؤلفان، اجتناب از استناددادن به صورت افراطی، توجه‏داشتن به ابعاد مختلف مسئله و امثال اینها.

نتیجه ‏گیری

در این قسمت محقق باید به نتیجه معقول، منطقی و مستدل برسد. نداشتن تعصب و سوگیری غیرمنصفانه در نتیجه‏گیری، ارتباط‏دادن نتایج با مباحث مطرح شده در پیشینه، ارائه راهبردها و پیشنهادهایی برای تحقیقات آینده، مشخص‏كردن نقش نتایج در پیشبرد علوم بنیادی و كاربردی و امثال آن، از جمله مواردی است كه محقق باید به آنهاتوجه داشته باشد.

ارجاعات

اعتبار یك گزارش پژوهشی علاوه بر صحت و دقت داده‏ها و استدلال حاصل از آنها، به منابع و مراجعی است كه از اطلاعات آنها در پژوهش استفاده شده است. ارجاعات از موارد مهم ساختار یك مقاله علمی است، به وسیله آن، چگونگی استفاده از اندیشه‏های دیگران را به خواننده معرفی می‏نماید. در این قسمت به دو بحث مهم ارجاعات اشاره می‏شود كه یكی شیوه ارجاع دادن در متن است و دیگری شیوه ذكر منابع در پایان مقاله.

ارجاعات در متن

نخستین چیزی كه درباره استناددادن در متن باید مشخص بشود، این است كه: چه چیزی باید مستند گردد؟ مك برنی(23) (1990) موارد استنادآوردن را به شرح زیر بیان داشته‏ است:

• باید اندیشه‏هایی را كه به دیگران تعلق دارند، مشخص كرد و با ذكر مأخذ نشان داد كه از آنِ چه كسانی می‏باشند (امانت‏داری)؛

• هر زمان كه افكار و اندیشه‏هایی با چهارچوب فكری كسان دیگری همخوانی دارند، موارد را باید با ذكر منبع مشخص كرد؛

• هر زمان كه نظریه، روش یا داده‏ای موردبحث قرار می‏گیرد، منبع آن را باید ذكركرد تا اگر خواننده خواست اطلاعات بیشتری درباره آن كسب كند، بتواند به آن مراجعه كند؛

• باید نقل قول‏هایی را كه از یك متن به صورت مستقیم و بدون دخل و تصرف، داخل گیومه آورده می‏شود، مستند ساخت. (مك برنی 1990، به نقل از سیف، 1375، ص 39).

بنابراین اطلاعاتی كه برای خوانندگان، اطلاعات عمومی به حساب می‏آیند، لازم نیست مستند شوند. نویسنده، تنها در صورتی می‏تواند به آثار خود ارجاع، دهد كه این ارجاع برای مطالعه بیشتر باشد و نقل از خود، معنا ندارد. همچنین در استنادكردن، حتی‏الامكان باید به منبع مستقیم یا ترجمه آن استناد كرد. تنها زمانی به منابع دیگران استناد می‏شود كه محقق دسترسی مستقیم به اصل اثر را نداشته باشد كه در آن صورت باید مشخص كرد كه آن مطلب از یك منبع دست دوم گرفته شده است. (سیف، 1375، ص 40).

شیوه ارجاع در متن

هرگاه در متنِ مقاله مطلبی از یك كتاب یا مجله یا.. به صورت مستقیم یا غیر مستقیم، نقل شود، باید پس از بیان مطلب، آن را مستند ساخت. این مستندسازی شیوه‏های مختلفی دارد كه در اینجا به بخش‏هایی از آن اشاره می‏شود.

در استناد، نام مؤلف و صاحب اثر، بدون القاب «آقا»، «خانم»، «استاد»، «دكتر»، «پروفسور»،آورده می‏شود، مگر در جایی كه لقب جزو نام مشخص شده باشد(24)، مانند خواجه نصیرالدین طوسی. (دهنوی، 1377، ص 89).

یك اثر با یك مؤلف:

پس از آوردن متن، داخل پرانتز: نام مؤلف، تاریخ انتشار، شماره صفحه به ترتیب می‏آید و پس از آن، نقطه آورده می‏شود؛ مانند: (منطقی، 1382، ص 27).

یك اثر با بیش از یك مؤلف:

اگر تألیف دارای دو یا سه مؤلف باشد، نام آنها به ترتیب ذكر شده در اثر، به همراه سال انتشار و شماره صفحه می‏آید؛ ولی در آثار با بیش از سه مؤلف، نام اولین مؤلف ذكر می‏شود و به دنبال آن عبارتِ «و همكاران» و سپس سال انتشار و شماره صفحه می‏آید؛ مانند: (سرمد، بازرگان و حجازی، 1379، ص 50) یا (نوربخش و همكاران، 1346، ص 75).

آثار با نام سازمان‏ها و نهادها:

در صورتی كه آثار به نام شركت‏ها، انجمن‏ها، مؤسسات، ادارات و مانند اینها انتشار یابند، در استنادكردن، به جای نام مؤلف، نام سازمان می‏آید؛ مانند: (فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، 1382، ص 34).

دو یا چند اثر یك مؤلف:

هرگاه به دو یا چند اثر مهم اشاره شود، همه آنها در داخل پرانتز، و به ترتیب تاریخ نشر پشت سرهم می‏آیند؛ مانند: (والاس، 1980، ص 15؛ 1988، ص 27؛ 1990، ص 5). و اگر چند اثر یك مؤلف در یك سال منتشر شده باشد، آثار مختلف او با حروف الفبا از هم متمایز می‏گردند؛ مانند: (احمدی، 1365الف، ص22؛ 1365ب، ص 16).

زیرنویس (پاورقی) توضیحی

توضیحات اضافی، یا توضیح اصطلاحاتی را كه نویسنده برای حفظ انسجام متن نمی‏تواند آن را در متن بیاورد، می‏توان در زیر صفحه با مشخص‏كردن شماره آنها بیان كرد. نكته قابل توجه اینكه، این توضیحات باید حتی‏الامكان خلاصه ذكر شوند و نباید تكرار مطالب متن باشند.

در ترجمه متون توضیحاتی كه مؤلف در زیرنویس آورده، باید عینا ترجمه شود و در صورتی كه مترجم برای بیان اصطلاح یا تبیین مطلبی توضیحی را ضروری ببیند، می‏تواند آن را در پاورقی ذكركند و در جلوی آن لفظ «مترجم» را -برای متمایز ساختن آن از توضیحات بیان نماید.

معادل‏ها

كلمه‏های بیگانه در داخل متن حتما باید به فارسی نوشته شود و صورت خارجی آنها در پاورقی ذكر گردد و این، منحصر به اصطلاحات تخصصی یا اسامی اشخاص است. چنانچه در موارد خاصی لازم باشد كه صورت خارجی آنها در داخل متن بیاید، باید آنها را مقابل صورت فارسی در داخل پرانتز نوشت. (غلامحسین‏زاده، 1372، ص 17).

نكته قابل‏توجه در استناد دادن معادل‏ها این است كه اولاً در هر متن یا مقاله یا كتاب، فقط یك بار معادل انگلیسی آنها آورده می‏شود؛ ثانیا معادل‏های بكار گرفته شده باید یكنواخت باشند. و در صورت آوردن معادل‏های دیگر، مثل فرانسه، آلمانی، و... باید، در متن توضیحی درباره آن داده شود. در نوشتن اسامی اشخاص، ابتدا نام بزرگ، سپس حرف اول نام كوچك او با حروف بزرگ نوشته می‏شود مانند C،Jung .

ارجاع در منابع

محقق باید در پایان مقاله فهرستی از منابع و مراجعی كه در متن به آنها استناد كرده است، به ترتیب حروف الفبای نام خانوادگی در منابع فارسی (عربی یا انگلیسی در صورت استفاده) بیاورد. مقصود از فهرست منابع، به دست دادنِ صورت دقیق و كامل همه مراجعی است كه در متن مقاله به آنها استناد شده‏است. هدف از ارائه این فهرست، نشان دادن میزان تلاش پژوهشگر در بررسی و استفاده از منابع گوناگون، احترام به حقوق سایر نویسندگان و مؤلفان و نیز راحتی دستیابی خواننده به منابع موردنظر است؛ علاوه براینكه تمامی مراجع و مآخذی كه در متن به آنها استناد شده، باید در فهرست منابع آورده شود، پس در بخش منابع، فقط منابعی آورده می‏شود كه در متن به آنها استناد شده است.

در ذكر هر منبع، حداقل پنج دسته اطلاعات، ضروری به نظر می‏رسند كه در همه ارجاعات مشترك‏اند:

1. نام مؤلف یا مؤلفان؛ 2. تاریخ انتشار اثر؛ 3.عنوان اثر؛ 4. نام شهر(ایالت)؛ 5. نام ناشر.

جداسازی این اطلاعات از هم با نقطه (.) و جداسازی اجزای مختلف هر یك از آنها با ویرگول (،) صورت می‏گیرد.

ارجاع كتاب در منابع

• در ارجاع كتاب با یك مؤلف، اطلاعات ضروری ذكر شده در بالا ذكر می‏شود، در صورتی كه اثر تجدیدچاپ شده‏باشد، پس از عنوانِ كتاب، شماره چاپ آن می‏آید.

در ارجاعات انگلیسی در صورتی كه چاپ جدید مجددا ویرایش شده‏باشد، علامتِ ای‏دی (ed) با شماره ویرایش(25) آن، داخل پرانتز آورده می‏شود، مانند:

.Wadsworth:CA،Belmont.An introduction to the history of psychology (2nded).(1993) .R .B،Hergenhahn

• در ارجاع منابع دارای دو مؤلف یا بیشتر، اسامی مؤلفان به ترتیبِ نامِ ذكرشده در كتاب، ذكر می‏شود و بین نام‏خانوادگی و نام آنها ویرگول و بین اسامی مؤلفان نقطه ویرگول (؛) می‏آید؛ مانند:

سرمد،زهره؛ بازرگان،عباس و حجازی، زهره(1379). روش‏های تحقیق در علوم رفتاری (چاپ سوم). تهران: نشر آگاه.

• در معرفی كتاب‏های ترجمه شده، پس از ذكر نام مؤلف و تاریخ اثر، نام مترجم و تاریخ انتشار ترجمه ذكر می‏شود. در آثاری كه تاریخ نشرشان مشخص نیست، داخل پرانتز به جای تاریخ نشر، علامت سؤال (؟) می‏آید؛ مانند:

صدرالدین شیرازی، محمد(1375). شواهد الربوبیه، ترجمه جواد مصلح. چاپ دوم، تهران: انتشارات سروش.

• در معرفی كتاب‏هایی كه با عنوان سازمان‏ها یا نهادها منتشر شده‏اند، به جای نام اشخاص، نام مراكز ذكر می‏شوند: مركز اسناد و مدارك علمی، وزارت آموزش و پرورش، (1362). واژه‏نامه آموزش و پرورش: فارسی - انگلیسی، انگلیسی - فارسی. تهران. نشر مؤلف.

• كتاب‏هایی كه به جای مؤلف، ویراستاری یا به صورت مجموعه مقالاتی بوده كه به وسیله افراد مختلف نوشته شده‏است؛ اما یك یا چند نفر آنها را گردآوری كرده‏اند، بدین صورت می‏آیند:

شفیع‏آبادی، عبداللّه‏ (گردآورنده)، (1374). مجموعه مقالات اولین سمینار راهنمایی و مشاوره. تهران. انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.

ارجاع مقاله در منابع

برای ارجاع به مقاله‏هایی كه در مجله‏های علمی-تخصصی به چاپ می‏رسند، ابتدا نام مؤلف یا مؤلفان، پس از آن، تاریخ انتشار اثر، بعد عنوان مقاله، و به دنبال آن، نام مجله و شماره آن ذكر می‏شود، سپس شماره صفحات آن مقاله در آن مجله با حروف مخفف صص در فارسی و pp در انگلیسی آورده می‏شود.

ارجاع پایان‏نامه و رساله در منابع

در ارجاع رساله‏ها و پایان‏نامه‏ها، پس از ذكر عنوان، باید ذكرشود كه آن منبع پایان‏نامه كارشناسی ارشد یا رساله دكترا و به صورت چاپ نشده، است؛ سپس باید نام دانشگاهی را كه مؤلف در آن فارغ‏التحصیل شده‏است، آورد:

ایزدپناه، عباس (1371). مبانی معرفتی مشّاء و اهل عرفان، پایان‏نامه كارشناسی ارشد، چاپ نشده دانشگاه قم.

ارجاع از یك روزنامه در منابع

در معرفی مقاله‏هایی كه در خبرنامه‏ها و روزنامه‏ها به چاپ می‏رسد، یا استنادهایی كه از متن سخنرانی اشخاص در یك روزنامه آورده می‏شود، همانند ارجاع مقاله در مجله، تمام اطلاعات ضروری را آورده سپس سال انتشار، روز و ماه، نام روزنامه و شماره صفحه را ذكر می‏كند. مانند:

محقق كجیدی، محمدكاظم (1375، 21مهر)، موانع ساختاری توسعه بخش كشاورزی، روزنامه كیهان، ص6.

ارجاع فرهنگ‏نامه و دائره‏المعارف در منابع

در ارجاع دائره‏المعارف‏ها نام سرپرست آورده شده و سپس بقیه اطلاعات ضروری، همانند كتاب به ترتیب می‏آید؛ مانند:

بجنوردی، سیدكاظم و همكاران (1377)، دائره‏المعارف بزرگ اسلامی (چاپ دوم)، تهران: مركز دائره‏المعارف بزرگ اسلامی.

ارجاع كنفرانس‏ها، سمینارها و گزارش‏ها

ارائه گزارش از همایش‏ها و سمینارها باید به شكل زیر بیان گردد: (سلطانی، 1363، ص19).

همایش بین‏المللی نقش دین در بهداشت و روان (1380). چكیده مقالات اولین همایش بین المللی نقش دین در بهداشت روان، تهران: دانشگاه علوم پزشكی ایران.

نقل منابع الكترونیكی (اینترنت)

امروزه نقل از منابع اینترنتی یكی از منابع ارجاع است كه در ذكر آن، اطلاعات ضروری به ترتیب زیر بیان می‏گردد (ترابیان، 1987، ترجمه قنبری، 1380).

بارلو، جان پی (1996). درخت یوشع می‏لرزد، در مجله CORE (روی خط اینترنت)، ج8، ش 1، (1992)، نقل شده تاریخ 25 مارس 1996، قابل دسترسی در:

Corel.08.g2.:pub/Zines/CORE-Zine File:Ptp.etext.org Directory

آیین نگارش

چنان‏كه بیان شد، محقق باید ابعاد سه گانه محتوایی، ساختاری و نگارشی مقاله را مورد توجه قرار دهد. آنچه تاكنون بیان شد، خلاصه‏ای از اصول محتوایی و ساختاری یك مقاله علمی بود. اكنون به بررسی اصول كلی آیین نگارش كه رعایت آن در تحریر مقاله علمی ضروری به نظر می‏رسد، می‏پردازیم.

الف) متن علمی تا حدّ ممكن باید مختصر و مفید باشد. به همین جهت لازم است از آوردن نقل قول‏های غیرضروری و حجم‏افزا، تفنن‏های شاعرانه و ذوقی، بیان‏های عاطفی واحساسی و گزافه‏نویسی اجتناب شود.

ب) از آوردن عبارت‏های مبهم، مغلق و پیچیده و واژه‏های نامأنوس باید احتراز گردد.

ج) باید از ذكر بندهای طولانی و جمله ‏های بلند خودداری شود.

د) مطالب باید ساده، روان، جذاب و به گونه ‏ای صریح و روشن بیان گردد.

ر) در نقل مطالب، ضروری است امانت‏داری را با ذكر مشخصات دقیق منبع رعایت نمود. هر چند در این باب نباید به دام افراط و تفریط - كه حمل بر فضل فروشی یا سهل‏انگاری است- افتاد.

ش) هر بخش از نوشته كه شامل یك اندیشه و مطلب خاصی است، باید در یك بند (پاراگراف) آورده شود.

ص) باید از به كاربردن كلمات مترادف به جهت افزایش حجم اجتناب شود.

ط) باید از به كاربردن افراطی حروف اضافه و حروف ربط در متن پرهیز گردد.

ع) باید از به كاربردن تعبیرهای نامناسب و عامیانه و استعمال الفاظ ناروا، ركیك و غیراخلاقی احتراز شود.