تبیان، دستیار زندگی

 بِّسْمِ اللَّـهِ الرَّ‌حْمَـٰنِ الرَّ‌حِیم. إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ ﴿۱﴾ وَمَا أَدْرَ‌اکَ مَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ.

و تو نمی‌دانی شب قدر چیست!

این کلام، خطابی است که خداوند به پیامبر خود دارد و او را خبر می‌دهد که تو از اسرار این شب آگاه نبودی و ما تو را آگاه ساختیم. این امر بیانگر آن است که انسان مادامی که در قالبِ تن و بدن خود را می‌یابد از اسراری غافل است و برای درک این اسرار باید به اِذن پروردگارش از این نشئهٔ طبیعت عبور کند و به عالم معانی راه یابد تا بر او منکشف شود اسرار آیات الهی.

شب در مقابل روز است. به این معنی که هر کجا بستری برای سکونت موجوداتی فراهم باشد آن بستر را ارض می‌خوانند؛ و این زمین لاجرم آسمانی دارد که فوق و بالای اوست و در آن آسمان ستاره‌هایی برای این زمین می‌توان در نظر گرفت مانند خورشید که زمین را از نور خود بهره‌مند می‌سازد.

در عالم طبیعت، این کره خاکی زمینِ موجودات است. چرا که در روی آن ساکنند و آن ستاره نورانی که منبع نور و روشنی و حیات است – خورشید- به نسبت با این زمین، شب و روز طبیعی را پدید می‌آورد.

اما از آنجا که اطلاق شب و روز منحصر به عالم طبیعت نیست، در عوالم دیگر نیز شب و روز موجود است.

برای درک بهتر این موضوع باید نکته ای را اشاره کنیم:

امام علی (ع) فرمودند:

«اتحسب انک جرم صغیر و فیک انطوی العالم الاکبر» 

«تو گمان می‌بری جسم کوچکی هستی و حال آن که عالم بزرگی در تو خوابیده است.»

اگر بنابر فرموده حضرت امیر، عالم بزرگی درون انسان است قطعاً در این عالم نیز زمینی و آسمانی موجود است.

در درون انسان عوالم خیال و وهم و عقل موجود است که هر کدام از این عوالم را ارضی و سمائی است. - برای اجتناب از اطاله بحث از شرح دو تای اول می‌گذریم-.

.

بیان مطلب فوق به این شکل است:

عقل اگر چه موجودی بسیط است و به خلاف موجودات مادی و طبیعی دارای وجوه مختلفی نیست تا یک وجه و طرف آن‌را زمین و طرف دیگرش را آسمان و یا خورشید فرض کرد، اما این موجود بسیط از آن جهت که بسیط من جمیع جهات نیست، می‌توان جهاتی را در آن اعتبار نمود. به این نحو که عقل از آن جهت که حاوی و شامل تمام حقایق عالَم است موضوعی و محفلی است برای سکونت و تسکین (جای گرفتن) حقایقِ عالَم و از این جهت این وجه عقل، زمینِ معانی است.

اما همین عقل از آن جهت که به سمت فوق خود نظر دارد و تمام حقایق عالم را در پرتو نور حق در می‌یابد، به آسمان شبیه است و آن را آسمان عالم معانی می‌خوانیم و همین طور نور وجود حق را که منبع حیات معنوی عقل بوده و هست را خورشید این آسمان باید دانست.

حال می‌گوییم که عقل در نگاهی که به حق دارد روز عالم معنی را پدید می‌آورد و در نگاه و توجهی که به حقایق معانی داشته شب این عالم را می‌سازد (این توجه به معانی چون در ظل و سایه نور حق است از آن تعبیر به شب می‌شود).

بنابر این یکی از مصادیق شب قدر، همانا توجه عقل ناب و تام است به تمامِ معانی و حقایق عالم که در او منطوی است. چرا که قِدرِ هر چیز همان حدّ و تمامیّت آن چیز است که در عقل ناب موجود است.

 وشاید اشاره به همین دو جهت عقل باشد آن حدیث معصوم که فرمود: عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ لَمّا خَلَقَ اللّهُ الْعَقْلَ اسْتَنْطَقَهُ ثُمّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمّ قَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمّ قَالَ وَ عِزّتِی وَ جَلَالِی مَا خَلَقْتُ خَلْقاً هُوَ أَحَبّ إِلَیّ مِنْکَ وَ لَا أَکْمَلْتُکَ إِلّا فِیمَنْ أُحِبّ أَمَا إِنّی إِیّاکَ آمُرُ وَ إِیّاکَ أَنْهَی وَ إِیّاکَ أُعَاقِبُ وَ إِیّاکَ أُثِیبُ.

امام باقر (ع) فرماید: چون خدا عقل را آفرید از او بازپرسی کرده به او گفت پیش آی پیش آمد، گفت باز گرد، بازگشت، فرمود به عزت و جلالم سوگند مخلوقی که از تو به پیشم محبوب‌تر باشد نیافریدم و ترا تنها بکسانیکه دوستشان دارم به طور کامل دادم. همانا امر و نهی کیفر و پاداشم متوجه تو است.

شاید بتوان این پیش آمدن و بازگشتن را به همان دو جهت عقل تعبیر کرد که شب و روز عالم معنی از آن جهت است.

در آخر با درک این مطالب شاید اندکی از اسرار پنهان در برخی لسان بزرگان دین، بر ما روشن شود که فی‌المثل در بعضی احادیث از فاطمه الزهرا (س) به شب قدر تعبیر شده است!

این حقیقت ناب و عصاره‌یِ ولایت، همان مصداقِ تام و اتم عقلِ انسانِ کامل است که تمامِ حقایقِ عالَم را در خود مشاهده نموده به اِذن حق و در پرتو نور او، بر قَدر و تمامیّت و حدِّ اشیاء آگاه است.