واژهشناسی
مبانی، جمع مبنا و به معنای پایه و بنیان میباشد. در اصطلاح علم تعلیم و تربیت، <مبانی> زیر ساخت اعتقادی، فلسفی و نوع شناخت هر مکتبی از مبدأ هستی، جهان و انسان است. بنابر این، اهداف، خط مشی و شیوههای عملی در هر زمینه باید بر اساس <مبانی> بنیان نهاده شود و در واقع امتیاز هر مکتبی به <مبانی> آن بستگی دارد.
<تعلیم> به معنای آموختن، یعنی انتقال معلومات از معلم به متعلم است و در تعریف آن گفتهاند: <پرورش نیروی فکری و بُعد عقلانی انسان> و به تعبیر دقیقتر <فراهم آوردن زمینه برای رشد و شکوفایی استعدادهای ذهنی انسان> و یا <ایجاد خلاقیت و ابتکار در فکر و نیروی اندیشه انسان> است.آن گونه که از آیات قرآن بر میآید، تعلیم موهبت ارزشمندی است که خداوند از آغاز خلقت به انسان ارزانی داشته و بعثت پیامبران برای تکمیل و توسعه آن بوده است: )وَ عَلَّمَ آدَمَ اْلأَسْماءَ کُلَّها(، ) عَلَّمَ اْلإِنْسانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ( و )وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ(.
<تربیت> مصدر باب تفعیل از مادة <ربیٰ یربو> به معنای رشد است و تربیت یعنی رشد دادن. معنای اصطلاحی تربیت عبارت است از <رشد دادن و یا فراهم کردن زمینه رشد و شکوفایی استعدادها و به فعلیت رساندن قوای نهفته یک موجود> و بدین ترتیب، تربیت به انسان اختصاص ندارد و در مورد هر موجودی که قابلیت رشد داشته باشد، صادق است و هرگاه در مورد انسان به کار رود، کلیة ابعاد وجودی وی را شامل میگردد.
بحث تعلیم و تربیت از مباحث مورد تکریم مکاتب مختلف دنیا است؛ اما ذکر این نکته لازم است که این همه تحلیل و تکریم مربوط به علمی است که فلاح و صلاح فرد و جامعه و سعادت جهانی و جاوید انسانها را به ارمغان آورد، نه هر تعلیم و تربیتی.علم را میتوان کمال دانست، اما نه به طور مطلق؛ بلکه علمی که وسیلهای برای رسیدن به کمال اصیل باشد، اما اگر در جهت ضد کمال از آن بهرهبرداری شود، مقدمة نقص و سقوط انسان خواهد بود.
بنابراین تمام ارزشها، مخصوص علمی خواهد بود که همانند ابزاری در مسیر تکامل انسان قرار گیرد. در تأیید این کلام، اعتراف و فریاد متفکران دلسوز جهان، همه جا رسیده که بدبختیهای بشر امروز معلول علم بدون معنویت و اخلاق و تعلیم بدون تربیت است و تربیت علمی خالص، انسانی تک بعدی ساخته است که به شدت جامعه را تهدید میکند.
ویل دورانت مورخ معروف میگوید: ما ملتی هستم که صدها هزار مدرسه داریم، اما به سختی میتوانیم عدة انگشتشماری از مردان تربیت یافته پیدا کنیم ... . تربیتی که فقط علمی باشد، محصولش جز ابزار، چیزی نیست و شخص را با زیبایی بیگانه میسازد.
الکسیس کارل میگوید: <و به راستی مگر آتش افروزان جنگهای جهانی اول و دوم ﴿که متجاوز از 55 میلیون انسان را کشتند﴾ و انبار کنندگان سلاحهای مخرب و سیاست بازان جهان، فارغ التحصیلان نظامهای آموزشی بدون تزکیه نیستند>.