تبیان، دستیار زندگی

ادبیات این مرز و بوم قرن هاست که غم و اندوهی سترگ را از حنجره بغض آلود خود می سراید و شعر که احساس را می فهمد، همواره این حس غریب را در غربتی جانکاه بازتاب داده و درآمیختگی شعر با این شعور حماسی و جاودانه، سهمی عظیم در تداوم خط سرخ عاشورا داشته است. از این رو بخشی از این گنجینه بزرگ ادبی به عنوان ادبیات عاشورایی جایگاهی درخور یافته است. علاوه براین نوحه ها و مراثی بسیاری که در فرهنگ عامه و ادبیات شفاهی جای جای این سرزمین وجود دارد نیز بخشی از این ادبیات را شامل می شود.

به مناسبت ایام محرم شاعران و نویسندگانی چند در گفت وگو با «فارس» هم از ادبیات عاشورایی گفته اند و هم از این که چرا شعر بیشتر از داستان در این حوزه وارد شده است.

«امیرحسین فردی»، داستان نویس گفت: دلیل ارجحیت یافتن شعر بر داستان در حماسه عاشورا این است که در شعر به یک افق دلخواه می رسیم تا بتوانیم احساسات خود را در رثای عاشورا بیان کنیم اما در داستان همواره یک نوع نگاه رئالیستی وجود دارد که این امر باعث این شده که داستان تاثیر کمتری بر اذهان مخاطبان نسبت به شعر داشته باشد. از طرفی کلام شعر ظرفیت بیشتری برای خدمت به واقعه عاشورا دارد و تاثیرگذاری بیشتری نسبت به داستان دارد.

خالق رمان «اسماعیل» تصریح کرد: اسلام به طور کلی مشحون از رنگ و بوی عاشورا است و بزرگان ادبیات ما همواره عنایت خاصی به این موضوع داشته و به آن پرداخته اند و کمتر کسی را در ادبیات گذشته مان داریم که به این کهکشان نورانی تمسک نجسته باشد. شاعران اصیل و ارزشمند ما، هر کدام به نوبه خود به عاشورا پرداختند و حماسه را در شعرشان متبلور نمودند.

عاشورا یک جریان لایزال است که از حس و عاطفه و حماسه که پشتوانه بسیار بزرگی برای ادبیات ما است، سود جسته و تا بشریت و هنر وجود دارند، عاشورا و مکتب عاشورا هم وجود خواهد داشت. حس و عاطفه و حماسه هر سه در عاشورا سیراب می شوند و عاشورا همواره در حال زایش است.

جواد جزینی، دبیر انجمن نویسندگان کودک و نوجوان هم در پاسخ به این سوال که آیا ادبیات عاشورایی را می توان یک گونه (ژانر) به حساب آورد، گفت: ادبیات عاشورایی هرگز ژانر نیست و موضوع را نباید با گونه اشتباه بگیریم.

گونه بسیار وسیع تر از موضوع است و ادبیات عاشورایی موضوعی در ادبیات است که در این عرصه نویسندگان با دغدغه عاشورا به تولید داستان، شعر، قصه و گاهی بازنویسی تاریخ اسلام می پردازند.

وی در پاسخ به این پرسش که چرا ادبیات عاشورایی بیشتر به شعر محدود شده است تصریح کرد: مسئله شعر یک ریشه فرهنگی دارد و علت آن این است که شنیدن شعر آسان تر و پخش آن از رسانه ها آزادتر است.

شعر در مداحی، تعزیه و موسیقی مورد استفاده قرار می گیرد و در این حوزه کار آسان تر به نظر می رسد.

شاید اقبال به حوزه شعر این است که شعر در ترکیب قالب ها جای خودش را بیشتر باز می کند اما داستان یک رسانه تک منظوره است که مخاطب آن را در خلوت خود می خواند البته باید گفت که بخشی از فیلم ها بیشتر از داستان ها الهام گرفته اند تا شعر و در حقیقت، داستان ها بوده اند که به بازآفرینی حادثه عاشورا پرداخته اند.

نویسنده مجموعه داستان «گلستان آتش» پیرامون قصه های ادبیات عاشورایی عنوان کرد: برخی از مراکز کودکان دفاتری را برای پرداختن به ادبیات عاشورایی برای کودکان و نوجوانان تخصیص داده اند که از جمله آن ها می توان به کتاب هایی که از انتشارات مدرسه در این زمینه برای مخاطب کم سن منتشر می کرد، اشاره کرد.

گاهی هم متوجه کم دقتی های ادبی در این زمینه می شویم که نهادهای دولتی و ادبی باید دغدغه این اشتباهات را داشته باشند و از تولید کارهای کم ارزش که به جای کمک به ادبیات عاشورایی به آن ضربه می زند و آفاتش بیش از مزیتش است، بپرهیزند.

اما «غلامرضا کافی»، شاعر پژوهشگر و مدرس ادبیات گفت: ادبیات عاشورا به عنوان یک گونه مقبول ادبی در حوزه ادبیات آیینی می گنجد و به بیانی پیشینه اشعار آیینی متعلق به واقعه عظیم عاشورا است. ماحصل این گونه ادبی زایش شاعرانی است که بعضی از آن ها تنها در حیطه عاشورا و مضامین مذهبی قرار می گیرند و به عبارتی «شاعر آیینی» هستند.

جایگاه ادبیات عاشورا پس از انقلاب بسیار شایسته تر از پیش از انقلاب است و دلایل اصلی این مهم را می توان «مذهبی بودن ماهیت انقلاب اسلامی» و همچنین «بها و ارزشی که دولت برای این گونه ادبیات در نظر گرفته» نام برد.

در ادبیات ما شعرایی هستند که مدیحه سرایان عاشورایی یا به عبارتی شعرای صرفا مذهبی نامیده می شوند، اما ویژگی پس از انقلاب این بود که شاعران علاوه بر این که شاعران برتری در حوزه های مختلف شعری هستند، کار عاشورا را هم به جد پی گیری می کنند و در این گونه شعری نیز شعرهای بسیار قوی و محکمی دارند.

در واقع در شعر عاشورا عاطفه و سوگ در مقابل حماسه قرار گرفته است که در این میان شعر به دلیل موسیقی درونی که دارد به انگیزش احساسات منجر می شود و ویژگی جنگ و کارزار در عاشورا هم بعد حماسه را پوشش می دهد. از این رو که حماسه و عاطفه در شعر جایگاه وسیع تری برای جولان دارند و شعر همواره تاثیر بیشتری نسبت به نثر دارد.

حمیدرضا شکارسری، از شاعران و منتقدان معاصر نگاه دیگری به ادبیات عاشورایی به عنوان یک گونه ادبی دارد. به اعتقاد وی اگر نگاه موضوعی و ارسطویی به گونه ادبی داشته باشیم یعنی آن را براساس رده بندی موضوعات تعریف کنیم ادبیات عاشورایی یک گونه ادبی است ولی من این طور نمی بینم و نوع به کارگیری زبان در اثر ادبی را مبنای رده بندی ژانر به حساب می آورم.اگر بخواهیم با الفاظ بازی نکنیم، تعریف ادبیات عاشورایی کار دشواری نیست.

ادبیات عاشورایی می کوشد حقایق عاشورا را با استفاده از تکنیک ها و شگردهای ادبی منتقل کند. در این تعریف به کارگیری تکنیک و شگردهای ادبی با نیت تاثیر بر مخاطب انجام می شود.

در این ادبیات گاهی (تاکید می کنم گاهی) تکنیک و شگردهای زبانی در مرتبه دوم اهمیت قرار می گیرد، اما آثار اصیل عاشورایی آثاری هستند که توانستند به نوعی تعادل بین مفاهیم و تکنیک برسند و رسیدن به این تعادل کار بسیار مشکلی است. به گونه ای که بگویید این اثر هم متعلق به ادبیات عاشورایی است و هم به ادبیات دیگر پهلو می زند.وی در پاسخ به این پرسش که چرا ادبیات عاشورایی در شعر پررنگ تر از داستان است عنوان کرد: این مسئله به سابقه برتر و طولانی شعر نسبت به داستان در ادبیات ما برمی گردد. اصولا در ادبیات کلاسیک ما وقتی می خواهند داستان بگویند با بیان شعری این را مطرح می کردند.وی با بیان این که نه در ادبیات امروز بلکه در ادبیات کلاسیک هم هرگاه شاعران می خواستند به روایت نزدیک شوند از زبان نمادین استفاده می کردند، گفت: «گنجینه اسرار» اثر مرحوم «عمان سامانی» نمونه این گفته است که داستان می گوید ولی از نمادهای عرفانی استفاده می کند و لذا روایت مجازی می شود.چون شعر و داستان معاصر به جزئی گرایی توجه دارد سعی می کند از یک طرف بین مفاهیم و معناهایی که پشت حادثه عاشورا وجود دارد و از سوی دیگر اتفاقاتی که در آن روز رخ داده تعادل برقرار کند.شعر امروز به دلیل جزئی نگری و عینی گرایی اتفاقا به داستان نزدیک شده است و ما در اشعار عاشورایی اخیر گرایش به داستان را می بینیم.