تبیان، دستیار زندگی

منع تجاوز به حریم خصوصى

هر كس در جامعه دو شخصیت دارد; شخصیتى كه با آن در بین مردم زندگى مى كند و شخصیتى كه با آن در زندگى خصوصى خود از آن برخوردار است. فاصله این دو شخصیت در بین افراد نسبى است: ممكن است در شخصى, این دو حوزه, كاملاً متضاد باشد و در شخص دیگرى از همگونى فزون ترین برخوردار باشد. در هر صورت اصل وجود دو شخصیت براى افراد, تردید ناپذیر است و انسان ها بر این پایه دو زندگى دارند و به طور كلى كسى دوست ندارد كه شخصیت و رفتار و كردارهاى ناشى از شخصیت درونى و خصوصى او براى دیگران آشكار باشد و تجاوز به این حریم را شكسته شدن شخصیت و از بین رفتن كرامت خود تلقى مى كند.

از سوى دیگر, همواره در بین افراد جامعه كسانى پیدا مى شوند كه به ورود به این دایره از زندگى دیگران علاقه مند هستند. شاید این علاقه مندى در همه افراد و یا دست كم در اغلب افراد با درجات مختلف وجود داشته باشد, اما مقوله اى است كه تربیت پذیر است و افراد مى توانند این علاقه را كم و زیاد كنند.

پاسخ مثبت دادن به این علاقه و ورود به زندگى خصوصى دیگران و شكستن حریم آنان به هیچ وجه مطلوب نیست و هیچ خردمند و منصفى آن را شایسته نمى داند. به همین جهت, براى كنترل علاقه یاد شده و ممانعت از ورود آن به حریم زندگى دیگران, همواره در جوامع بشرى قوانینى براى آن در نظر گرفته شده است. دراسلام نیز قوانین ویژه اى در این مورد وجود دارد كه ما فعلاً در پى بیان آن نیستیم, البته آبشخور آن قوانین, آیات قرآنى است كه هدف این نوشتار است.

شكستن حریم خصوصى افراد, به واقع ضربه زدن و اهانت به كرامت انسانى است و از نگاه قرآن بسیار مذموم است. قرآن در آیه اى, چندین مشكل از این حریم شكنى را یاد و از آن نهى كرده و فرموده است: (یا ایها الّذین آمنوا اجتنبوا كثیراً من الظّن انّ بعض الظّن اثم و لا تجسسوا و لا یغتب بعضكم بعضاً أیحب احدكم ان یأكل لحم اخیه میتاً فكرهتموه و اتقوا الله ان الله تواب رحیم; اى كسانى كه ایمان آورده اید, از بسیارى از گنان ها بپرهیزید كه پاره اى از گمان ها گناه است, و جاسوسى مكنید, و برخى از شما غیبت بعضى نكنید; آیا كسى از شما دوست دارد كه گوشت برادر مرده اش را بخورد؟ از آن كراهت دارید. از خدا بترسید كه خدا توبه پذیر مهربان است)(حجرات/ 49). گمان درباره دیگران, ورود به حوزه خصوصى افراد است و با شكسته شدن كرامت انسانى گره خورده است. گمان ها, پندارهاى بى واقعیتى است كه معمولاً انسان ها به بهانه آن, به بازگویى زندگى خصوصى و شخصى افراد به دیگران مى پردازند كه نتیجه آن, فرو ریختن شخصیت فرد مورد پندار در بین دیگران است.

در ادامه آیه, به موضوع تجسس پرداخته شده است; بلاى خانمان سوزى كه معمولاً در جوامع مبتنى بر ایدئولوژى, به عنوان افشاگرى, مجوّز مى یابد و شخصیت و كرامت افراد را به یغما مى برد در جوامع مذهبى گاه این امر از سوى افراد متعصب و قشرى با تكلیف پیوند مى خورد و افراد نه تنها احساس گناه نمى كنند, بلكه انتظار پاداش اخروى هم دارند.

وقتى شكسته شدن حریم خصوصى افراد, از سوى گروهى متعصب به عنوان تكلیف شرعى و دینى تصور شود, فاجعه بزرگ آغاز مى شود; زیرا شكسته شدن حریم هیچ حد و مرزى نخواهد داشت و تنها در گرو فهم و برداشت افراد متعصب خواهد بود و از آنجا كه فهم این افراد با دریایى از جهل و نادانى گره خورده است, دایره شكسته شدن حرمت و كرامت افراد به وسعت جهل و نادانى افراد متعصب خواهد بود و نتیجه آن بر باد رفتن كرامت كامل همه افراد جامعه ها خواهد بود. واژه (لا تجسسوا) (جاسوسى نكنید), مطلق آمده و هیچ قیدى ندارد و بدیهى است كه دست كم اگر موارد استثنایى وجود داشته باشد, به زندگى خصوصى و شخصى افراد مربوط نمى شود, بلكه مباحث اجتماعى نظیر امنیت ملى و یا جنگ و امثال آن خواهد بود.

در هرصورت, آیه قرآن براى حفظ كرامت انسان ها به طور مطلق جاسوسى را نهى مى كند; زیرا در این كار بسیارى از چیزهایى كه با شخصیت بیرونى افراد در تضاد است, براى مردم آشكار مى گردد و انسان ها در نگاه افراد دیگر جامعه خوار و بى مقدار مى شوند. كدام انسان است كه در زندگى خصوصى و فردى خویش رفتارهایى نداشته باشد كه از آشكار شدن آنها نگران است و نخواهد آن را در پیش روى دیگران انجام دهد؟ همه انسان ها كم و بیش رفتارهاى ناروایى پنهانى دارند و به تعبیر قرآنى حتى كسانى كه نیكوكار هستند, باز هم اندكى دامن آلوده هستند. به این آیه توجه كنید: (…و یجزى الذین احسنوا بالحسنى الذین یجتنبوا كبائر الأثم والفواحش الاّ اللمم ان ربك واسع المغفرة هو اعلم بكم اذ أنشأكم من الارض و اذ انتم اجنة فى بطون امّهتكم فلا تزكوا انفسكم هو اعلم بمن اتقى; و آنان را كه نیكى كرده اند, به نیكى پاداش دهد; آنان كه از گناهان بزرگ و زشت كارى ها ـ جز لغزش كوچك ـ خوددارى مى ورزند, پروردگارت [نسبت به آنها] فراخ آمرزش است. او از آن دم كه شما را از زمین پدید آورد و از همان گاه كه در شكم هاى مادرانتان [در زهدان] نهفته بودید, به [حال] شما داناتر است. پس خودتان را پاك شمارید. او به [حال] كسى كه پرهیزكارى كرده, داناتر است) (نجم/ 32 ـ 31).

این آیه آب پاكى بر دستان همگى مى ریزد و هیچ كس از این دایره بیرون نیست. آنان كه همواره خود را پاك مى پندارند و در این پندار هستند كه فقط دیگران خطا مى كنند و آنان وظیفه دارند كه افشاگرى كنند, باید بدانند كه خود در نهان كارهاى بسیار مى كنند و خدا بدان آگاه است و نباید خویش را منزّه پندارند; زیرا همه حتى آنان كه نیكى مى كنند و از گناهان بزرگ و زشت كارى ها دورى مى ورزند و مورد ستایش و تقدیر خداوند هستند نیز لغزش هاى كوچك دامنشان را مى گیرد و صد البته اگر به مفهوم (لمم) و مصدایقى كه در پاره اى روایات براى آن توجه كنیم, خواهیم فهمید كه این پاكان هم چه بسیار نارواها انجام مى دهند.بنابراین نباید به خویش غرّه شویم و خود را پاك پنداریم و دیگران را ناپاك دانیم و به تجسس و افشاگرى بپردازیم.

در لسان العرب ذیل واژه (لمم) در تفسیر و بیان مصادیق این از سوى ادیبان و واژه شناسان عرب مى خوانیم: ( اللمم: نزدیكى به گناه است, و گفته شده: (اللمم) گناهانى هستند كه كبیره نیستند. ابواسحاق گفته: (اللمم) مثل بوسیدن و نگاه كردن وامثال آن است. جوهرى در ذیل واژه (نول) گفته است كه مقصود از (اللمم) در شعر و منّاح الیمین كه گفته: (توجهى نكرد تا آنكه نزدش تضرع كردم و به او گفتم كه خداوند (اللمم) را اجازه داده است) بوسیدن است. و نیز گفته شده كه (الاّ اللمم) یعنى اینكه بنده اى كار ناشایستى انجام دهد و سپس توبه كند و دلیل آن هم كلام خداوند است كه فرموده: خداوند تو, فراخ آمرزش است).

اگر این تفسیرها را درباره واژه (لمم) بپذیریم و به این مسئله هم توجه كنیم كه خوبان و نیكوكاران هم مرتكب (لمم) مى شوند, خواهیم فهمید كه دامن ناآلوده در جوامع انسانى بسیار اندك است. پس همه, چیزهایى دارند كه از آشكار شدن آن بیمناك هستند و با امید به اینكه پروردگارشان گسترده آمرزش است و همه آنها را مى بخشد, طبل رسوایى خودشان را به صدا در نمى آورند. پس دیگران چه حق دارند كه با تكیه به خودپاك پندارى, به افشاگرى و رسوا سازى و كرامت كشى دیگران دست یازند و به تشییع فاحشه بپردازند. افرادى كه خصلت كرامت كشى دارند و چنین كارى برایشان تبدیل به عادت شده است, معمولاً در نشست هاى خود به غیبت و بدگویى دیگران مى پردازند و همواره شخصیت دیگران را با نقل مطالب خصوصى و ویژگى هاى شخصى افراد, مى شكنند. در آیه یاد شده, در كنار نهى از جاسوسى, از غیبت دیگران هم نهى شده است و افرادى را كه به چنین كارى دست مى یازد, بیرون از دایره انسانى مى شمرد و آنان را به درنده خویان تشبیه مى كند و مى گوید: آیا كسى از شما دوست دارد كه لاشه مرده برادرش را بخورد؟ آن كه باغیبت, به تخریب كرامت و شخصیت دیگران مى پردازد, به واقع به درنده خویى روى آورده است.

منبع: آینه پژوهش ، شماره