تبیان، دستیار زندگی

ای كسانیكه ایمان بخدا آوردید، برخیزید از برای نماز و بشویید رویها، و دستها را تا مرفق و مسح كنید سر و پاها را تا دو كعب(9 مائده)

ای بپندار وجود آلوده، خود را پاك ساز كاین طهارت سالك ره را، نمازی می كند.تلخیص وضو، عبارت از دو شستن و دو مسح است.
وضو نیز كه خود در جزو طهارت ظاهر است، دارای آداب ظاهریه و باطنیه می باشد، و در این هر دو نیز اسرار و رموزی نهفته است، كه ما به لحاظ دوری جستن از اطاله كلام و خودداری از ایجاد ملال برای خوانندگان عزیز، بدون تفكیك آن دو، اجمالا بذكر بعضی از آن اسرار و رموز اكتفا می نماییم:
همین وضو، كه عبارت از دو شستن و دو مسح است( و شاید برخی از عوام الناس بنظر ناچیزی بر آن بنگرند) با قطع نظر از ازاله چرك ظاهر و پلیدیهای جسمی كه موجب حفظ بهداشت عمومی بدن است، دارای حكمتها، تذكرات، تنبیهات و بیدار باشهایی است كه هر گاه فرد نمازگزار بدانها پی برده و همانطور كه در اخبار ائمه اطهار علیهم السلام است و بوسیله علماء والامقام و حجج اسلام (كثر الله امثالهم و ایدهم بتاییداته) ترجمه و تلخیص گردیده و راه اجرای آنرا نموده اند معمول گردد، اصلاح باطن را متضمن بوده و بالفطره اصلاح نفس نیز بر آن مرتبت خواهد بود.
با رعایت آن آداب و اسرار، همینكه نمازگزار، دل از غیر خدا پاك ساخت، نیمی از عمل معرفتش كامل گشته و خود را با خدایتعالی مانوس می یابد، تدریجا بسیاری از حقایق را در باطن خود دریافته و در نیمه دیگر از عمل معرفت، نوبت بتابش انوار جلال عظمت الهی میرسد.
اینجاست كه نمازگزار، بعظمت خلقت آگاه و باسرار دین آشنا گردیده و از روی شوق و رغبت، باطاعت و بندگی خدا می پردازد.
آنگاه، انس بخدا را انجام شده، نفس خویش را آباد و منظور از عبادتش را بحصول پیوسته می نگرد(اللهم الرزقنا)
در امر وضو، مستحبات و مندوباتی است كه آداب آن در كتب فقهیه واضح و روشن است، و ما اكنون ببرخی از رموز و حكمتهای آن اشاره نموده و سپس اهم اسرار و آداب آنها را متذكر می شویم.
در شستن مواضع وضو، باید بدانیم، اعضاء و جوارحی كه امر بشستن آنها شده، چون در امور دنیوی بیش از سایر اعضاء بدن دخالت داشته و در كدورات طبیعت فرورفته، در تاریكی حوادث( نسبت بكارهای روزانه) بیشتر مباشرت داشته و در نتیجه از اهلیت در عبادت و مناجات خداوندی خارج شده اند، اكنون شستن آنها واجب گردیده است.
حكمت دیگر امر به وضو اینستكه بنده برای حصول قابلیت در مذاكره و مكالمه با پروردگار خود، آماده و پاكیزه گشته، كسالت از وجودش برطرف و خواب از چشمانش بدر رود.
امر بوجوب شستن صورت و دستها، و مسح سر و پاها، از این رو است كه این اعضاء در نماز بیشتر بكار می آید.
زیرا كه سجده و خضوع بوسیله صورت و عرض حاجات با سر و رو بقبله انجام می گیرد.
پاها نیز، قیام و قعود نماز را بجا می اورند.
از آنجا كه دل و قلب انسان كه رییس و مدبر بزرگ اعضاء و جوارح است، محل نظر و رحمت و مورد عنایت ذات مقدس خداوند یكتا و بیهمتا است، نماز گزار باید، بشروع وضو متذكر باشد كه عزم بازگشت بسوی حضرت پروردگار را دارد، و لذا در نیت خود قصد كند كه دلرا از علایق خسیسه دنیوی و اخلاق ذمیمه پاك سازد، و سپس قبل از هر عمل دیگر خود را از كثافات خالی و از خباثت عاری نماید، تا بدن آرام و راحت شده، برای معراج قابل و آماده گردد.
كثافات بر سه قسم طبقه بندی شده است.
اول: حدث اكبر، كه غسل را ایجاب می نماید.
دوم: حدث اصغر، كه وضو را لازم می سازد.
سوم: سایر كثافات و نجاسات و پلیدیهای بدن (كه ازاله آنها لازم است.)
زیرا هر چیزی جا و محل معینی دارد( همچنانكه جای درندگان در خلل و جبال جنگل، و جای ماهیان در آب، و محل پرندگان در فضای پهناور، و جولانگه خزندگان در زمین خاكی است.) ادمی را با همراه داشتن جزیی از اواع كثافات، در ملكوت و مجلس قرب الهی راه نیست تا بتواند، با آن حال ناشایست، بنماز قیام و در این معراج قدم نهاده، با ارواح مقدسه و نفوس قدسیه هم افق گردد، و این مسلم است كه ناپاكانرا با مجالس پاكان، و اسیران را با منازی ازادگان نسبتی نیست.
عنایت الهی را بنگرید كه چگونه خیر و صلاح بندگان در تمام حركات و اطوار و رفتار مطمح نظر قرار گرفته است.
و از سویی نماز گزار باید توجه داشته باشد حال كه قصد شروع معراج را دارد، تنها با شستشوی ظاهری پلیدیهای بدن، وی را باین عوالم راه نیست، مگر اینكه دلرا نیز از صفات رذیله و شهوات خبیثه پاك ساخته، عزم خویش را جزم نماید، تا اعضاء خود را كه جزء الات شهویه بوده اند از شهوات دنیا باز گیرد، بنحویكه صفا و نورانیت در تطهیر همه اعضایش اثر بخشد.
فرد نماز گزار علاوه بر پاك نمودن ظاهر بدن باید در ستردن فضولات غیر ظاهر نیز كوشا بوده و فضولات غیر نجس را زدوده و مندوبات وضو را از ناخن گرفتن، و پیش از وضو هر دو دست را تا مچ شستن، دندان مسواك كردن را رعایت نماید و بالاخره بهنگام شروع بكار وضو در دل بگذراند كه اجرای این امور و رعایت جزییات آنها همه برای عبادت و راز و نیاز بدرگاه معبود چاره ساز است.
در تایید اهمیت وضو، ضمن روایات می خوانیم كه رخسار مبارك رسول اكرم ص بوقت وضو دگرگون می شد.
وقتی از حضرتش علت دگرگونی و تغییر رخسار مبارك را كه بهنگام وضو دست میداد پرسیدند، فرمود:
هنگام ادای امانتی رسیده است كه خدایتعالی آنرا باسمانها و زمین عرضه كرد و همه از تحمل آن ابا كردند.
نه فلك راست مسلم، نه ملك را حاصل آنچه در سر سوید ای بنی ادم از اوست
اكنون اداب و اسرار اعمال وضو را با رعایت ترتیب آن در یابیم:
اول:
سه مرتیه مضمضه و استنشاق( در صورت پاكی آب و رغبت بدان)
كه این عمل از نظر باطن، قلب را از حرام، پاك و نورانی ساخته و زبان را بحكمت می اراید، و از نظر ظاهر باید گفته شود كه فلسفه استنشاق در گذشته از لحاظ بهداشت نیز ناپیدا بود و بظاهر چنین استنباط می شد كه تشریع وضو تنها برای نظافت و بهداشت است.
دیگر رساندن اب بر بینی( بویژه آنگاه كه باطن بینی خالی از ماده لزجه باشد) چه لزومی دارد و هرگاه خالی نباشد با رساندن آب، آنهم اب سرد و بدون كمك دست بپاكیزگی آن چه اطمینانی حاصل است، تا اینكه حكمت طبی استنشاق را دریافتند، كه چون بینی یكی از دروازه های كشور بدن است و بعلت لزوم تنفس و احتیاج با استنشاق هوا، چه در خواب و چه در بیداری راه ورود میكربها بر آن باز است، در حین انجام تنفس گرد و غبار و كثافات مخلوط با هوا را در خود نگاهداشته و با پیشروی آنها به قصبه الریه( بلكه گاها با ورد آنها به ریتین) سلامت انسان را تهدید است.
پس منخرین، در عین حال عهده داری عمل مهم وارد ساختن هوای صاف به ریتین، مخزن كثافات و میكربها نیز قرار می گیرد كه بالنتیجه در غضروفهای بینی گاهی كرمی تولید می شود كه هم درد بسیار شدیدی ایجاد، و هم موجب كاهش بینایی چشم می گردد، و اینكه خداوند متعال، موهای ریزی در مجری منخرین و رطوبت مخاطی در بینی مقرر فرموده از همین رو است كه این میكربها مجذوب و بازداشت گردند.
عمل استنشاق و شستن بینی، با اب سرد، برای سهولت تنفس و برطرف شدن میكربها و دفع اینگونه كرم، بهترین وسیله تشخیص داده شده كه:
- همه روزه در چند نوبت میكربها مجری نابود و مجذوب اب سرد شده، مجاری تنفس پاك، بهداشت و سلامتی و سعادت ما تامین می شود.
- مجری را تمیز و بی خطر می سازد.
- از بروز امراض ریوی و ظهور سل و ضیق النفس مصون می دارد.
- از حمله زكام ( كه ام الامراضش می نامیم) جلوگیری می نماید.
- حالت نشاط و رفع غم و تعادل فرح را، در وجود ما برقرار می نماید.
- تعادل عصبی، در تمام بدن بوسیله تحریك اعصاب سمپاتیك ایجاد می گردد.
از روایات اهل بیت عصمت علیهم السلام چنین مستفاد می گردد كه اب گرم با همه مزایایی كه در موارد مختلف دارد در وضو كراهت داشته و وضو با اب سرد افضل از ابگرم است.
زیرا میكربهایی كه بر اعضاء وضو قرار دارند و محتمل است نفوذ جلدی پیدا كرده و وارد بدن شوند، فرمانهای ازتی اب سرد انها را نابود میسازد و هر چه اب سرد تر باشد اكسیژن بیشتر و فعالیت میكرب كشی فرمانها زیادتر است.
سنت است كه اب وضو خشكانده نشود، تا بحال خود خشك گردد( گرچه در خشكانیدن بوسیله پارجه و حوله نظیف مجازیم) اما ابقاء رطوبت وضو بر خشكاندن رجحان داشته و مستحب می باشد.
فلسفه این امر نیز انست كه مادام كه اعضاء خشك نشده اند فرمانها به فعالیت خود ادامه می دهند.
یك منظور دیگر شارع مقدس اسلام از استحباب مضمضه و استنشاق در غسل و وضو این بوده كه اب وضو پاكیزه و قالب شرب باشد.
با توجه باین دستورات، اب گندیده و پلید، نه تنها برای مضمضه و استنشاق و یا غسل و وضو منتج به زیان است، بلكه بجای آب استنجا هم نمی توان از ان استفده نمود. زیرا نفوذ میكرب بداخل بدن از مسامات جلدی نیز میسر است.
اكثر پزشكان غرب، با اظهار شگفتی از این دستورات ارزنده بهداشتی اسلام (انهم در چهارده قرن پیش، كه نه میكرب شناخته شده و نه میكروسكوپ وجود داشته) همگی معترفند كه موسس دیانت اسلام كاشف این كشف بوده است.
زیرا از وجود میكرب و راه ورود ان به بدن بخوبی آگاه بوده و طریق مبارزه با انها را نیك تشخیص داده و در نتیجه دستورات بهداشتی را نیز توام با دستورات دینی (در خور ظرفیت و ادراك مردم ان عصر) تبلیغ فرموده است.
دوم:
نیت
(آنچه كه تذكر ان در اینجا لازم می اید ان كه از اول شروع وضو همینقدر كه قربه الی الله شاعر بعمل خویش باشیم كافی بوده اوردن كلام بر زبان لازم نیست.)
سوم:
شستن صورت... از بالای پیشانی تا چانه.
زیرا اكثر حواس ظاهره و بیشتر اسباب مطالب دنیوی در صورت ادمی قرار دارد.
چهارم:
شستن دستها - از مرفق(ارنج) تا سر انگشتان( مردان از پشت بالای مرفق، زنان از روی مرفق) از آنجا كه قسمت اعظم كارهای پست و امور دنیوی و خواهشهای نفسانی و شهوات طبیعی، همه بوسیله دستها انجام می گیرد.
پنجم:
مسح سر- با تری دست راست، بحدسه انگشت و سطح و درازی ان( تقریبا یك چهارم جلوی سر)
سر، منبع افكار و تدابیر و محل تمركز قوای دماغیه بوده و قوه فكر و عقل (كه منشا برانگیختن حواس بر امور دنیایی، و مانع از توجه و اقبال بامور اخرتی است.) در سر ادمی قرار دارد، و مرادات نفسانی از ان حاصل می گردد.
با مسح سر و رسیدن رطوبت بر روی بشره جلو سر، دوران دم، در این عضو فورا شدیدتر شده و سلولهای دماغی، برای تفكر اماده تر و در حقیقت با تامین اكسیژن هوا، با این استنشاق جلدی، فعالیت سلولهای دماغی نیز سریعتر می گردد.
ششم:
مسح روی پاها- باب وضو (ابتدا بر راست) از سر انگشت تا جاییكه پنجه و پا بهم می پیوندد. زیرا پاهای آدمی، الت و افزار وصول بمحل مقصود و حصول كارهای دنیوی است.
دانشمندان و پزشكان متحد القولند، همه بدن بویژه پاها، شدیدا بجذب اكسیژن و هواخوری و استنشاق جلدی نیازمندند، لذا شارع اسلام، تامین چنین احتیاج را نیز در ضمن مقررات اداب وضو از نظر دور نداشته و با اموختن فلسفه مسح پاها، از این طریق نیز سلامتی جامعه اسلامی را تامین و تضمین فرموده است.
وضو مقررات و مستحبات دیگری دارد، كه برخی از موارد ضروری انرا متذكر می شویم:
- هر گاه عضو شسته شده قبلی بر اثر حرارت و یا باد، خشك شود، احتیاط است كه وضو از سر گیریم(بهمین سبب است كه در مواقع بروز اشكال ((وجود باد و حرارت)) تعجیل در وضو را روا دانشته اند.)
- این مسئله نباید از نظرها دور بماند كه وضو باید تنها بقصد وضو باشد. بدینمعنی كه فی المثل در هوای گرم نباید بقصد خنك شدن وضو ساخته شود، و نیز اعمال وضو باید پی در پی (بدون فاصله) انجام یابد، زیرا وضو مانند غسل نیست كه بتوان عضوی را شسته، و بعد از لحظه ای عضو دیگر را شست، و لذا هرگاه در وضو چنین پیش اید، بناچار باید وضو از سر گرفت.
- بوقت ضرورت(كمی اب) در وضو نیز مانند غسل، همان تر شدن اعضاء كافی است. اما مسح كردن جاییكه باید شست و همچنین شستن جاییكه باید مسح نمود جایز نیست.
- هرگاه اضطرارا در زیر باران نیت وضو بشود و باران اعضا وضو را تر كند وضو حاصل است.
- در وضو، شستن باطن بینی و دهان و چشم را لازم ندانسته اند لیكن استنشاق و گشودن چشم ( در هنگام شستن صورت) و ذكر بسم الله( در شروع بوضو) و مسواك دندان(قبل از وضو) مستحب است.
از انجا كه ادمی همیشه باید بیاد خدا بوده و بذكر او گویا باشد سزاوار است(جز در حال اضطرار) انی بدون وضو نگذراند.
زیرا وضو، علاوه بر اینكه خود ذاتا در شمار عبادات بوده و شرط صحت نماز و بعضی از امور دیگر است، فلسفه ان(بالاتر از فواید مادی و نتایج جسمانی ) بفواید معنوی و روحانی كشیده شده و مایه وصول به مقام قرب می باشد. و از سویی بنفسه موجب صحت و طول عمر و نورانیت باطن است.
بعلاوه شخص دائم الوضوء علاوه بر بهره مندی از خواص بسیار آن، علم و ایمان و رزقش فزونی می یابد.
با وضو بودن همیشگی برادران و خواهران دینی، بهنگام حضور در مجامع دینی و محضر علماء، دخول بمساجد و حرم و مقبره ائمه هدی اماكن شریفه و همچنین بوقت مس قران مجید و خواندن احادیث و كتب علماء اعلام و بزرگان دین، اشتغال بمطالعه دروس و مباحثه، و ذكر اسماء الله و بر زبان راندن نامهای مبارك حضرات معصومین سلام الله علیهم اجمعین خواصی زاید الوصف دارد، و حالت غیر پاكی و نداشتن وضو غیر قابل تصور است.
هر كس كشد بچشم حیا سرمه ادب بیند جمال شاهد مقصود بی حجاب
و به عنوان حسن ختام مبحث وضو:
از ذونون مصری پرسیدند چگونه طهارت می سازی، و به چه قسم نماز می گذاری؟
گفت:
بمجرد قصد نماز، از ریا استبرا می كنم، از نفاق استنجا می نمایم، از غل و غش طهارت می سازم، از عجب و كبر بدور می شود، سرمه حیا در چشم می كشم، لباس نیاز در بر و عمامه تواضع بر سر، و نعلین خوف و خشیت در پا می كنم، طلیسان رضا بر می افكنم، كمر خدمت در میان جان می بندم، طوق منت در گردن و تاج محبت بر سر می نهم، شمع در دل می افروزم، اتش عشق در جان می زنم، انگاه بدر دوست می ایم و با دوست راز گویم. 

 تنظیم : حجت الاسلام والمسلمین ابوالفضل احمدی