تبیان، دستیار زندگی

در این مختصر با استفاده از رهنمودهاى معصومین(علیهم السلام) و علماى بزرگواردر محضر درخشان‏ترین سیماى نورانى از تبار امام كاظم(ع) و آفتاب خطه خراسان‏ مى ‏نشینیم و از اخلاق امام هشتم، هشت درس فرا مى ‏گیریم.

دستت نمى‏رسد كه بچینى گلى ز شاخ                                                          بارى به پاى گلبن ایشان گیاه باش

امام خمینى(ره) مى ‏نویسد:

فرموده ائمه(علیهم السلام) كه: «عبادت ما عبادت احرار است كه فقط براى حب خداست، نه طمع به بهشت‏ یا ترس ‏از جهنم است‏»
از مقامات معمولى و اول درجه ولایت است. از براى آنها در عبادات حالاتى است كه‏ به فهم ما و شما نمى‏گنجد.

و در جاى دیگر مى‏فرماید: شما خیال مى‏كنید گریه‏ هاى ‏ائمه طاهرین(علیهم السلام) و ... براى تعلیم بوده و مى‏خواسته ‏اند به دیگران‏ بیاموزند؟

آنان با تمام آن معنویات و مقام شامخى كه داشتند از خوف خدامى‏گریستند و مى‏دانستند راهى كه در پیش دارند پیمودنش چه قدر مشكل و خطرناك‏است.

از مشكلات، سختیها ناهمواریهاى عبور از صراط كه یك طرف آن دنیا و طرف‏دیگرش آخرت مى‏باشد و از میان جهنم مى‏گذرد خبر داشتند.

از عوالم قبر، برزخ،قیامت و عقبات هولناك آن آگاه بودند از این روى هیچگاه آرام نداشته و همواره ‏از عقوبات شدید آخرت به خدا پناه مى‏بردند.

شیخ صدوق (متوفا به سال 381) از ابراهیم بن عباس نقل مى‏كند كه: حضرت رضا(ع) در شب كم مى‏خوابید و بیشتر بیدارمى ‏ماند، اكثر شبهایش را از اول شب تا صبح احیا مى‏داشت (و به عبادت و نیایش‏مى‏پرداخت).

و حتى اهل منزل خود را به نماز شب وادار مى‏ساخت.

شیخ صدوق در جاى دیگر از رجاء بن ابى ‏ضحاك نقل مى‏كند كه وى گفت:

مامون به من ماموریت داد تا حضرت رضا(ع) را (به اجبار) از مدینه به مروبیاورم (تا تحت نظر باشد) و دستور داشتم از راه مخصوصى امام را بیاورم و وى رااز قم عبور ندهم (چون مركز شیعیان بود و احتمال شورش مى‏رفت) و شب و روزمى‏بایست‏به نگهبانى از آن حضرت مشغول باشم. از مدینه تا مرو با حضرت بودم، به‏خدا سوگند كسى را مانند او در تقوا و كثرت ذكر خدا و خوف از او در تمام اوقات‏ندیدم. و سپس به تفصیل، كیفیت اداى نمازها و ذكرها و راز و نیازهاى‏ حضرت‏ راشرح ‏مى‏ دهد.

آن حضرت درباره وحشت و هراس شیطان از نماز و نمازگزارمى‏فرماید:

شیطان همواره از مومنى كه مراقب وقت نمازهاى پنجگانه ‏اش باشد در هراس ‏است و در صورتى كه وى نمازهاى خود را ضایع كند بر او جرات پیدا مى‏كند و كم كم ‏او را در گناهان بزرگ مى‏اندازد.

اصولا پیوند میان قرآن و عترت پیوندى عمیق،جاودانه و پایدار است كه حدیث‏ شریف ثقلین بدان شهادت داده است.

شیخ صدوق از یكى از معاصران حضرت چنین نقل كرده است: همه كلام حضرت و جوابها ومثالهایش برگرفته از قرآن بود، هر سه روز یك بار قرآن را ختم مى ‏كرد و مى ‏فرمود:

اگر بخواهم در كمتر از سه روز هم مى ‏توانم آن را ختم نمایم اما هرگز به آیه‏اى ‏نمى‏ رسم مگر اینكه در معناى آن و اینكه درباره چه چیزى و در چه وقتى نازل گشته،مى ‏اندیشم.

اساسا تمامى ائمه اطهار(علیهم السلام) تا قبل از رسیدن به‏ مقام امامت مطیع‏ترین فرد نسبت ‏به ولى امر خویش بوده ‏اند.

امام كاظم(ع) فرموده ‏اند:

«على، پسرم، بزرگترین فرزندم است و سخنانم راشنواتر و دستوراتم را مطیع‏تر است‏».

و اینك ما كه در زمان غیبت‏ حضرت صاحب‏ العصر(ع) بسر مى ‏بریم نیز بایستى با تمام توان خویش از ولایت فقیه كه منصب‏نمایندگى از جانب حضرت حجت(ع) است، حمایت و پاسدارى نماییم. و چه بسیار دور ازحقیقت‏ اند آنان كه با طرح شبهات كودكانه مى ‏خواهند اصل ولایت فقیه را زیر سؤال‏ برند، در صورتى كه اطاعت از ولى فقیه در زمان غیبت، مورد تصریح حضرات‏ معصومین(علیهم السلام) قرار گرفته است و حضرت امام خمینى(ره) نیز به تفصیل در كتاب‏ولایت فقیه به شرح آن پرداخته ‏اند.

در قسمتى از كتاب فوق مى ‏خوانیم:

الفقهاء امناء الرسل .. همانطور كه پیغمبر اكرم(ص) مامور اجراى احكام و برقرارى ‏نظامات اسلام بود و خداوند او را رئیس و حاكم مسلمین قرار داده و اطاعتش راواجب شمرده است فقهاى عادل هم بایستى رئیس و حاكم باشند و اجراى احكام كنند ونظام اجتماعى اسلام را مستقر گردانند.

شیخ طبرسى (از علما و دانشمندان قرن ششم) نقل مى ‏كند كه:

امام كاظم(ع) همواره به فرزندان خویش مى ‏فرمود: این برادر شما، على بن موسى،عالم آل محمد است، پس از وى در مورد ادیان خود بپرسید و آنچه به شما تعلیم‏ مى ‏دهند را حفظ كنید، چرا كه از پدرم (امام صادق(ع‏» چندین بار شنیدم كه‏ مى ‏فرمود:

عالم آل محمد در صلب توست و اى كاش او را درك مى ‏كردم. یك بار خودآن حضرت فرمودند:

من در روضه (مسجد النبى ص) مى ‏نشستم، در مدینه دانشمندان زیادى بودند، هرگاه‏ یكى از آنها در پاسخ دادن به مطلبى عاجز مى‏گشت، همگى به من اشاره مى‏كردند ومسائلى را پیش من مى ‏فرستادند و من به آنها پاسخ مى ‏دادم.

آرى! از سربلندى ‏ندیده قافش صداى سیمرغ.

شیخ طبرسى از هروى نقل كرده است كه: هیچ كس را دانشمندتر از على بن موسى ‏الرضا(ع) ندیدم و هیچ دانشمندى نیز وى را ندید مگر اینكه همانند من به فضل ودانش او شهادت داد.

شیخ صدوق مى‏نویسد: مامون افرادى را از فرقه ‏ها و گروههاى‏مختلف و گمراه دعوت مى‏كرد و قصد آن داشت تا بر امام در بحث و مناظره پیروزشوند و این به جهت‏حقد و حسدى بود كه نسبت‏به آن حضرت در دل داشت، اما امام باكسى به بحث ننشست جز آنكه در پایان به فضیلت آن حضرت اعتراف كرد و در برابراستدلال امام سر فرود آورد.

آرى «چراغى را كه ایزد برفروزد» هیچكس را توان‏ خاموشى آن نخواهد بود.

خود حضرت امام رضا(ع) مى ‏فرماید:

... آنگاه كه من بر اهل تورات با توراتشان و بر اهل انجیل با انجیلشان و براهل زبور با زبورشان و بر صائبین با زبان عبرى خودشان و بر هربذان با زبان‏فارسى‏شان و بر رومیان با زبان خودشان و بر اصحاب مقالات با لغت‏خودشان استدلال‏كنم. و آنگاه كه هر دسته‏اى را محكوم كردم و دلیلشان را باطل ساختم و دست ازعقیده و گفتار خود كشیدند و به گفتار من گراییدند مامون در مى‏یابد مسندى كه‏بر آن تكیه كرده است‏حق او نیست و در این هنگام پشیمان مى ‏گردد. سپس فرمود:

«ولا حول ولا قوه الا بالله العلى العظیم‏».

مرحوم اربلى (از دانشمندان قرن هفتم) در خبرى ‏كه نقل نموده است از قول یكى از معاصران امام رضا(ع) مى ‏نویسد:

هرگز ندیدم كه ‏امام در سخن خویش نسبت ‏به كسى بى ‏احترامى كند و هرگز ندیدم كه كلام دیگرى‏ را قطع كند، و مى ‏گذاشت تا سخنانش به پایان رسد .. هیچگاه در برابر كسى كه‏ مقابلش نشسته بود پاهایش را دراز نمى ‏كرد و تكیه نمى ‏زد. هرگز ندیدم به هیچیك‏ از خدمتكاران و غلامانش ناسزا گوید ..

آن حضرت فرموده است:

محبت‏ به دیگران‏ نیمى از عقلانیت و خرد ورزى است.

و از آنجا كه درصد قابل توجهى از كینه ‏ها ودلخورى ‏ها به سبب سخنان بى ‏مورد و بعضا نیش‏دارى است كه نسبت ‏به یكدیگر اظهارمى‏ گردد و شاید در اكثر موارد نیز بى ‏قصد و غرض باشد آن حضرت فرموده ‏اند:

سكوت موجب جلب محبت مى‏گردد.

كتاب فضل ترا آب بحر كافى نیست كه تر كنم سرانگشت و صفحه بشمارم

مرحوم شیخ صدوق به نقل از یكى از معاصران حضرت رضا(ع)مى ‏نویسد: چون سفره انداخته مى ‏شد، غلامانش حتى دربان و نگهبان نیز با اوسر یك سفره مى ‏نشستند.

مرحوم ابن شهر آشوب (متوفا به سال 588) نیز مى ‏نویسد:

روزى امام وارد حمام شد، مردى (كه حضرت را نمى ‏شناخت) از وى درخواست كرد تا اورا كیسه كشد، امام نیز پذیرفت و مشغول شد. حاضران به آن مرد، حضرت را معرفى ‏كردند و او با كمال شرمندگى و سرافكندگى از حضرت پوزش خواست اما حضرت رضا(ع)او را آرام نمود و به كار خود همچنان ادامه داد.

مرحوم كلینى طبق حدیثى فرموده:

شبى امام مهمان داشت، در میان صحبت، چراغ دچار نقص گشت، مهمان خواست‏ آن را اصلاح نماید ولى حضرت اجازه نداد و خود به اصلاح آن پرداخت.

مرحوم علامه مجلسى (متوفا به سال 1111) چنین نقل كرده است:

مردى از اهالى بلخ گوید:

در سفر خراسان با حضرت همراه بودم، به دستور وى سفره ‏انداخته شد و خدمتكاران و غلامان، چه سیاهان و چه غیر ایشان، همگى را بر سر یك‏سفره نشاند، به امام عرض كردم:

فدایت‏شوم خوب بود براى اینها سفره جداگانه‏اى ‏مى‏انداختید. حضرت فرمود:

ساكت ‏باش.

پروردگار همه یكى است، پدر و مادر همه یكى است و پاداش و جزا (فقط) به عمل‏بستگى دارد (نه بر حسب و نسب و جاه و مقام).

طبق تصریح آیات قرآن و روایات‏ اهل بیت(علیهم السلام) امر به معروف و نهى از منكر از اهمیت ویژه‏اى برخورداراست و اصولا سایر واجبات به واسطه آن دو برپا مى‏ گردند.

امر به معروف و نهى از منكر را ترك مكنید كه در غیر این صورت ستمگران برشما مسلط مى‏ گردند و آنگاه هر قدر هم كه دعا كنید اجابت‏ نمى ‏شود.

در جاى دیگر نیز فرموده‏ اند:

قوام دین در سه چیز خلاصه مى ‏شود:

امر به معروف، نهى از منكر و اقامه حدود.

با توجه به فرمایش حضرت رسول اكرم(ص) كه بالاترین جهاد سخن‏ عدلى است كه نزد فرمانرواى ظالمى ایراد گردد حضرت رضا(ع) در مقاطع مختلف ‏زندگى خویش با جلوه‏ هاى گوناگون توانست‏ با بالاترین جهاد سیاستهاى باطل ‏زمامداران ستمگر زمان خویش را نقش بر آب نماید و چهره حق و حقیقت رابنمایاند.

نقش امر به معروف و نهى از منكر به حدى در زندگى آن حضرت بارز بود كه یكى ازمهمترین علل شهادت حضرت رضا(ع) محسوب مى ‏گردد.

مرحوم شیخ صدوق در كتاب عیون اخبار الرضا(ع) در باب اسباب شهادت آن حضرت، سه‏ خبر نقل كرده است كه موید ادعاى مزبور مى ‏باشد.

و جالب اینجاست كه در ضمن خبراول حضرت به پرونده ثروتهاى بادآورده مامون و غیرقانونى بودن آنها نیز اشارت‏كرده است.

مرحوم شیخ كلینى (متوفا به سال‏329) درباره عذاب تاركان امر به معروف و نهى‏از منكر حدیثى از امام رضا(ع) نقل كرده كه آن حضرت از قول رسول خدا(ص) فرموده:

زمانى كه امت من نسبت‏ به امر به معروف و نهى از منكر سهل انگارى كنند ومسوولیت را به گردن یكدیگر اندازند (و هر كس منتظر این باشد كه دیگرى آن راانجام دهد) در این صورت بایستى منتظر عذاب الهى باشند و این كار آنها به منزله‏اعلان جنگ با خداست.

یكى از كنیزان مامون چنین گفته است:

«هنگامى كه در منزل مامون بودیم در بهشتى از خوردنى‏ هاى و نوشیدنى ‏ها و بوى خوش و پول فراوان بسرمى ‏بردیم اما همین كه مامون مرا به امام رضا(ع) بخشید دیگر از آن همه ناز ونعمت‏ خبرى نبود، زنى كه سرپرست ما بود، شب ما را بیدار مى ‏كرد و به نماز وادارمى ‏ساخت كه بر ما سخت و گران مى ‏آمد و آرزو مى ‏كردم از آنجا رهایى یابم ..»

كه‏ البته به زودى توسط حضرت به دیگرى بخشیده شد زیرا لیاقت‏ خدمت در منزل امام رانداشت.

همانطور كه ملاحظه مى ‏شود، امام نسبت‏به نماز شب خواندن اهل منزل عنایت‏ داشتند و لذا به سرپرست زنان دستور داده بودند كه آنها را در آن موقع بیدارنمایند.

در اینجا یادآورى این نكته بجاست كه میان «تحمیل عقیده‏» و «تحمیل‏ عمل در برخى امور» تفاوت وجود دارد. در قرآن كریم مى ‏خوانیم:

«لا اكراه فى الدین‏»[در دین تحمیل عقیده راه ندارد.] در صورتى كه تحمیل عمل در برخى ازموارد كه مصلحت‏بالاترى وجود دارد نه تنها جایز بلكه ضرورى مى‏باشد. به عنوان‏ مثال وقتى معلمى دلسوز، دانش‏آموز خود را به انجام پاره‏اى از تكالیف وادارمى‏سازد، هیچگاه نمى‏ خواهد تحمیل عقیده نماید بلكه به خاطر در نظر گرفتن صلاح ومصلحت دانش‏آموزش به وى نوعى عمل را اجبار مى ‏كند و چه بسا همان دانش‏آموز پس ازرسیدن به مدارج عالى علمى از كار معلم بسیار خشنود و دلشاد گردد.

تذكرات دلسوزانه خمینى كبیر را مرورى دوباره كنیم: باید همه بدانیم كه آزادى ‏به شكل غربى آن كه موجب تباهى جوانان و دختران و پسران مى‏شود از نظر اسلام وعقل محكوم است و تبلیغات و مقالات و سخنرانى‏ها و كتب و مجلات بر خلاف اسلام و عفت‏ عمومى و مصالح كشور حرام است و بر همه ما و همه مسلمانان جلوگیرى از آنها واجب‏است و از آزادى‏هاى مخرب باید جلوگیرى شود و از آنچه در نظر شرع حرام و آنچه‏برخلاف مسیر ملت و كشور اسلامى و مخالف با حیثیت جمهورى اسلامى است‏ بطورقاطع اگرجلوگیرى نشود همه مسوول مى ‏باشند و مردم و جوانان حزب‏ اللهى اگر برخورد به یكى ‏از امور مذكور نمودند به دستگاه هاى مربوطه رجوع كنند و اگر آنان كوتاهى نمودندخودشان مكلف به جلوگیرى هستند خداوند تعالى مددكار همه باشد.

ائمه(علیهم السلام) نه فقط خود با دستگاههاى‏ظالم و دولتهاى جائر و دربارهاى فاسد مبارزه كرده‏اند بلكه مسلمانان را به جهادبر ضد آنها دعوت نموده‏اند، بیش از پنجاه روایت در وسائل الشیعه و مستدرك‏و دیگر كتب هست كه «از سلاطین و دستگاه ظلمه كناره‏ گیرى كنید و به دهان مداح‏ آنها خاك بریزید، هر كس یك مداد به آنها بدهد یا آب در دواتشان بریزد چنین وچنان مى‏شود ..» خلاصه دستور داده‏اند كه با آنها به هیچ وجه همكارى نشود وقطع رابطه بشود.

امام خمینى در جاى دیگر اینطور مى‏فرمایند:

ائمه ما(علیهم السلام) همه شان كشته شدند براى اینكه همه اینها مخالف با دستگاه ظلم‏بودند اگر چنانچه امامهاى ما تو خانه‏هایشان مى ‏نشستند .. محترم بودند،روى سرشان مى‏گذاشتند ائمه ما را، لكن مى‏دیدند هر یك از اینها حالا كه‏نمى‏تواند لشركشى كند از باب اینكه مقتضیاتش فراهم نیست، دارد زیرزمینى اینهارا از بین مى ‏برد، اینها را مى ‏گرفتند حبس مى ‏كردند ..

مرحوم شیخ كلینى از قول‏یكى از یاران امام رضا(ع) مى ‏نویسد:

پس از آنكه حضرت رضا(ع) به امامت رسید سخنانى ایراد فرمود كه بر جان وى‏ترسیدیم و لذا به آن حضرت عرض شد: مطلبى آشكار كردى كه بیم داریم این طاغوت(هارون) بر علیه شما اقدامى كند، و حضرت در جواب فرمود:

هر كارى مى‏تواند انجام دهد ...

یكى دیگر از یاران حضرت مى‏گوید:

به امام عرض كردم: شما خود را به این امر (یعنى امامت) شهره ساخته و جاى پدرنشسته‏اید، در حالى كه از شمشیر هارون خون مى‏چكد (و دوران اختناق عجیبى ‏حكمفرماست، شما با چه جراتى چنین مى ‏كنید؟!) كه آن حضرت با پاسخ خود به وى‏فهماند كه این مسائل و ماموریتهاى ائمه(علیهم السلام) قبلا از جانب الهى تعیین‏شده و هارون قدرت مقابله با حضرت را ندارد.

امام هشتم با هشیارى سیاسى خویش‏توانست پس از مرگ هارون (كه در سال دهم از امامت‏حضرت اتفاق افتاد) در دوران‏نزاع و كشمكش‏هاى میان دو برادر (یعنى امین و مامون) به ارشاد و تعلیم و تربیت‏شیعه ادامه دهد.

و بالاخره پس از به قدرت رسیدن مامون، با حركتها و موضعگیریهاى دقیق وحكیمانه نقش عظیم خویش را به خوبى ایفا نمود.

همانطور كه معروف است مامون در میان خلفاى بنى ‏عباس از همه داناتر و زیرك‏تربود، از علوم مختلف آگاهى داشت و تمام اینها را وسیله‏اى براى پیشبرد قدرت‏شیطانى خویش قرار داده بود و از همه مهمتر جنبه عوام فریبى وى بود.

وى با طرح‏ یك نقشه حساب شده، ولایت عهدى حضرت را پیشنهاد كرد كه اهداف مختلفى را دنبال‏مى‏نمود از جمله: در هم شكستن قداست و مظلومیت امامان شیعه و پیروانشان،مشروعیت‏بخشیدن به حكومت‏خویش و خلفاى جور قبلى و كسب وجهه و حیثیت‏براى خویش،تخطئه شیعیان مبنى بر عدم اعتنا به دنیا و ریاست، كنترل مركز و كانون مبارزات، دور كردن امام از مردم و تبدیل امام به یك عنصر دربارى و توجیه‏گر دستگاه.

مقام معظم رهبرى حضرت آیه ‏الله خامنه‏ اى (مدظله العالى) ضمن برشمردن و توضیح‏ اهداف فوق فرموده ‏اند:

در این حادثه، امام هشتم على بن موسى الرضا(ع) در برابر یك تجربه تاریخى عظیم‏قرار گرفت و در معرض یك نبرد پنهان سیاسى كه پیروزى یا ناكامى آن مى ‏توانست‏ سرنوشت تشیع را رقم بزند، واقع شد. در این نبرد رقیب كه ابتكار عمل را بدست‏داشت و با همه امكانات به میدان آمده بود مامون بود.

مامون با هوشى سرشار و تدبیرى قوى و فهم و درایتى بى‏سابقه قدم در میدانى‏نهاد كه اگر پیروز مى‏شد و اگر مى ‏توانست آنچنانكه برنامه‏ ریزى كرده بود كار رابه انجام برساند یقینا به هدفى دست مى‏یافت كه از سال چهل هجرى یعنى از شهادت‏على بن ابیطالب(ع) هیچیك از خلفاى اموى و عباسى با وجود تلاش خود نتوانسته‏بودند به آن دست‏یابند یعنى مى‏توانست درخت تشیع را ریشه‏كن كند و جریان معارضى‏را كه همواره همچون خارى در چشم سردمداران خلافت هاى طاغوتى فرو رفته بود بكلى‏نابود سازد.

اما امام هشتم با تدبیرى الهى بر مامون فائق آمد و او را درمیدان نبرد سیاسى كه خود به وجود آورده بود بطور كامل شكست داد و نه فقط تشیع‏ ضعیف یا ریشه‏ كن نشد بلكه حتى سال دویست و یك هجرى یعنى سال ولایتعهدى آن حضرت‏یكى از پر بركت‏ترین سالهاى تاریخ تشیع شد و نفس تازه‏اى در مبارزات علویان‏دمیده شد و این همه به بركت تدبیر الهى امام هشتم و شیوه حكیمانه‏اى بود كه آن‏امام معصوم در این آزمایش بزرگ از خویشتن نشان داد.

آرى نمونه‏ هاى هشیارى وتیزبینى آن حضرت در قضایاى متعددى جلوه‏ گر است مانند ماجراى نماز عید كه هر چندبا پیشنهاد مامون بود اما حركت و شیوه حضرت به گونه‏اى بود كه مامون دستورجلوگیرى از اقامه نماز را صادر كرد و به قول رهبر عزیزمان «مامون را درمیدان نبردى كه خود به وجود آورده بود بطور كامل شكست داد.»