تبیان، دستیار زندگی

قرآن، از قیامت با اسماء مختلفی نام برده شده است. یکی از این نام‌هائی که کمتر مورد توجه قرار گرفته است «یوم التناد» به معنای «روز ندا دادن» است. در قیامت افراد مختلفی یکدیگر را مورد ندا قرار داده و سخنان متعددی بین بهشتیان و دوزخیان رد و بدل می‌شود. از جمله بهشتیان از دوزخیان در مورد دلیل ورودشان به دوزخ پرسیده و جهنمیان نیز چهار دلیل را به عنوان عوامل اصلی ورود خود به دوزخ بیان می‌دارند. از سوئی دیگر در قیامت، ندای کمک‌خواهی دوزخیان بلند است و گاهی از بهشتیان تقاضای کمک کرده و گاهی از امامان دوزخی خود یاری می‌طلبند و در پایان نیز وقتی از همه ناامید شده، به سراغ ملائکه‌ی عذاب و حتی خداوند می‌روند تا شاید راه نجاتی برای خود بیابند ولی هیچ کس، هیچ کمکی به آنان نکرده و باید تا پایان در دوزخ معذب بمانند.

یکی از اصول اعتقادی در تمام ادیان الهی، اعتقاد به معاد و قیامت است. بر اساس این اعتقاد، تمام انسان‌ها موجوداتی الهی بوده و به سوی خداوند بازخواهند گشت. «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُون.»(1) اگرچه تمام ادیان آسمانی با اختلافاتی اصل وجود معاد را پذیرفته‌اند ولی شاید بتوان ادعا نمود که در هیچ دینی به اندازه‌ی اسلام در مورد این اصل اعتقادی سخنی به میان نیامده است تا جائی که بیش از هزار آیه از قرآن با صراحت و یا با کنایه در مورد معاد و ویژگی‌های آن سخن رانده است و مراحل مختلف این دوران را برای مسلمانان بازگو نموده است. در این مورد قرآن و روایات، قیامت را با اسماء متعددی معرفی نموده که هر یک بیانگر یکی از آن مراحل می‌باشد. اسمائی همچون قارعه (کوبنده)، یوم الحسره، یوم الحساب، یوم عقیم (نازا)، یوم الفصل (روز جدائی)، یوم التلاق (روز ملاقات)، یوم الآزفه (روز نزدیک)، یوم الجمع، یوم الخلود (روز ابدی)، یوم التغابن (روز زیان)، یوم الفرار و ....؛ هر یک از این اسماء به شکلی مراحل مختلف قیامت را بازگو کرده و یکی از ویژگی‌های مهم آن روز را بیان می‌دارد.


اما یکی از اسمائی که با وجود اهمیت فوق‌العاده، کمتر در مورد آن سخن رانده شده «یوم التناد» است. یوم التناد به معنای «روز نداد دادن» است. قیامت روزی است که افراد مختلف یکدیگر را مخاطب قرار داد و سخنانی با هم رد و بدل می‌کنند. از یک سو بهشتیان، جهنمیان را مخاطب ساخته و سوالاتی از آنان می‌پرسند؛ از سوئی دیگر ملائکه‌ی الهی و خداوند را مورد ندا و خطاب قرار داده و مطالبی به آنان می‌گویند و از سوئی دیگر ندای دوزخیان برای کمک‌خواهی از دیگران بلند است و سعی دارند به هر طریق ممکن خود را از آتشی که در آن گرفتار شده‌اند نجات دهند.

ندای بهشتیان خطاب به اهل دوزخ:

1. از نمازگزاران نبودیم:

2. اهل انفاق نبودیم:

3. دوستان ناباب:
دلیل دیگری که دوزخیان برای ورود به دوزخ مطرح می‌کنند این است که ما با افراد پست، نشست و برخاست داشتیم. «وَ کُنَّا نخَُوضُ مَعَ الخَْائضِین.»(8)
همانگونه که در دنیا فاسقان و فاجران و تبهکاران علت گمراهی خود را دوست بد معرفی می‌کنند در قیامت نیز دوزخیان از دوستان ناباب خود شکایت کرده و آن‌ها را عاملی برای ورود خود به دوزخ می‌دانند. حتی در مواردی می‌گویند: «خداوندا؛ ما انسان‌های بدی نبودیم، ما در صراط مستقیم بودیم ولی دوست ناباب ما را به گمراهی کشیده و با افسوس می‌گویند: ای کاش با فلانی رفیق نشده بودیم که او ما را گمراه کرد.» «یَاوَیْلَتیَ لَیْتَنیِ لَمْ أَتخَِّذْ فُلَانًا خَلِیلًا لَّقَدْ أَضَلَّنیِ عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنیِ وَ کَانَ الشَّیْطَنُ لِلْانسَنِ خَذُولا»(9)
به طور کلی در قیامت تمام دوستی‌های دنیائی تبدیل به دشمنی می‌شود مگر اینکه دوستی بر اساس تقوا و حب ّ الهی برقرار شده باشد.(10)

4. تکذیب قیامت:

ندای اعرافیان با اهل محشر:

از این دو آیه نکات زیبائی به دست می‌آید؛
اول اینکه جایگاه اهل اعراف از سایر اهل محشر مجزا بوده و آنان در مکانی رفیع‌تر از سایرین قرار دارند به صورتی که هم می‌توانند اهل بهشت را مشاهده کنند و هم اهل دوزخ را؛
ثانیا آنان به مقامی رسیده‌اند که اهل محشر را به چهره‌های آنان می‌شناسند، گویا در دنیا نیز با آنان زندگی کرده و آن‌ها را دیده و شناخته‌اند.(12)
ثالثا اهل اعراف می‌توانند بهشتیان را مورد تشویق و تمجید قرار داده و دوزخیان را مورد ملامت و سرزنش قرار دهند.
رابعا اهل اعراف به مرتبه‌ای رسیده‌اند که از طرف خداوند اجازه‌ی حکمرانی در صحنه‌ی قیامت را یافته‌اند و بر همین اساس اهل اعراف به بهشتیان دستور ورود به بهشت را می‌دهند.«ادْخُلُواْ الجَْنَّةَ» و این خود دلیلی روشن است بر اینکه خداوند حتی در صحنه‌ی قیامت، رحمت خود را از طریق واسطه‌های خود بر خلق خود نازل می‌نماید.

اما اهل اعراف چه کسانی هستند؟
 بنا بر آنچه از روایات فهمیده می‌شود اهل اعراف انبیاء و اوصیا آن بزرگواران هستند. سلمان فارسی نقل می‌کند که رسول گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله بیش از ده مرتبه به امیرالمومنین علیه‌السلام فرمودند: «ای علی؛ همانا تو و اوصیای پس از تو اعراف میان بهشت و دوزخ هستید. هیچ کس وارد بهشت نمی‌شود مگر اینکه شما را بشناسد و شما نیز او را بشناسید و هیچ کس داخل دوزخ نمی‌شود مگر اینکه شما را انکار کند و شما او را انکار کنید.»(13)
در روایتی دیگر هم نقل شده است که فردی از امیرالمومنین علیه‌السلام در مورد اعراف سوال نمود. حضرت فرمودند: «وای بر تو؛ ما در قیامت بین بهشت و دوزخ می‌ایستیم و کسانی که ما را یاری نموده‌اند و ما آن‌ها را به چهره می‌شناسیم داخل بهشت می‌کنیم و کسانی که بغض ما را در دل داشته و ما آنان را به چهره‌هایشان می‌شناسیم داخل در آتش می‌کنیم.»(14)
البته بر اساس برخی از روایات، در کنار انبیا و اولیا، عده‌ی دیگری نیز از گنهکاران امت‌ها در اعراف قرار گرفته‌اند تا تکلیف آنان مشخص شود. به عنوان نمونه امام صادق علیه‌السلام در این مورد می‌فرمایند: «اعراف جایگاه بلندی است بین بهشت ودوزخ که در آنجا انبیا و جانشینانان آنان به همراه گنهکاران اهل زمانشان جمعند مثل اینکه هر فرماندهی سپاهی با ضعیفان لشکر خود جمع می‌گردد؛ وقتی نیکوکاران به بهشت سبقت می‌گیرند جانشینان انبیا به گنهکاران امت می‌گویند نظر کنید و ببینید چگونه برادران مومن شما بر شما سبقت گرفتند. پس گنهکاران امتها به اهل بهشت سلام می‌کنند.» آن گنهکاران نیز به واسطه‌ی شفاعت انبیا و اوصیا به بهشت داخل می‌شوند.(15)

ندای کمک خواهی دوزخیان:

1. ندای کمک‌خواهی دوزخیان از بهشتیان:

مومنین در صحرای محشر دارای صورت‌های نورانی و بشّاشی هستند؛ نوری از جنس نور ولایت و نور عبادت؛ ولی اهل عناد و لجاج چنین نوری با خود به همراه نیاورده‌اند لذا ملتمسانه از مومنین تقاضا می‌کنند که قدری صورت خود را برگردانید تا ما نیز بتوانیم تا اندازه‌ای از نور چهره‌ی شما استفاده کرده و مقداری از مسیر قیامت را طی کنیم ولی پاسخی که به آنان داده می‌شود این است که به دنیا بازگشته و از آنجا طلب نورانیت کنید. در این هنگام دیواری بین آنان حائل می‌شود، دیواری که در یک سو نور و سرور و نعمت و رحمت است و در سوی دیگر ظلمت و تاریکی و عذاب و نقمت، و در عین حال در میان این دیوار، دری قرار داده شده است که دوزخیان گوشه‌ای از بهشت را دیده و بر آتش حسرتشان افزوده شود و یا گنهکارانی که امکان نجات آنان فراهم است بتوانند به بهشت داخل شوند.

در این میان دوزخیان سوال دیگری از بهشتیان می‌پرسند و می‌گویند: «یُنَادُونهَُمْ أَ لَمْ نَکُن مَّعَکُمْ قَالُواْ بَلیَ وَ لَاکِنَّکمُ‌ْ فَتَنتُمْ أَنفُسَکُمْ وَ تَرَبَّصْتُمْ وَ ارْتَبْتُمْ وَ غَرَّتْکُمُ الْأَمَانیِ‌ُّ حَتیَ جَاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَ غَرَّکُم بِاللَّهِ الْغَرُور.»(18)
«...مگر ما با شما نبودیم؟! می‌گویند: «آری، ولی شما خود را به هلاکت افکندید و انتظار (مرگ پیامبر را) کشیدید، و (در همه چیز) شکّ و تردید داشتید، و آرزوهای دور و دراز شما را فریب داد تا فرمان خدا فرا رسید، و شیطان فریبکار شما را در برابر (فرمان) خداوند فریب داد!»