تبیان، دستیار زندگی

در ابتدا باید اشاره شود که اولا: در مورد کتاب‏های امامان(ع) در منابع روایی ده‏ها کتاب از آنان یاد شده است و این ها بر چند نوعند:
الف) برخی از این کتاب‏ها توسط امام پیشین نگاشته شده، به امام بعدی به عنوان میراث امامت منتقل شده، از امامی به امام دیگر رسیده، تا در دست امام دوازدهم حضرت مهدی(عج) قرار گرفته است.
ب) برخی از این‏ها با املای امام و با خط شاگردان نگارش یافته است.
ج) برخی با خط امامان(ع) برای هدایت افرادی خاص و یا درخواست عده‏ای و یا به صورت کلی نوشته شده است.
د) برخی از کتاب‏های منسوب به امامان(ع) روایات منتسب به آنان است که توسط دیگران در یک یا چند مجموعه روایی گردآوری شده است. با توجه به این نکته باید گفت:
بر خلا ف تصوری که در پرسش اشاره شده برخی کتاب ها منسوب به امام باقر است که از آن میان سه کتاب ذیل است:
1_ كتاب التفسیر؛
2_ رساله امام باقر(ع) به سعد الخیر.
3_كتاب الهدایه؛
که تفصیل آنر ا در منبع ذیل جویا شوید (1)
ثانیا : تلازمی بین شکافنده علوم بودن وکتاب داشتن نیست، زیرا علم داشتن و شکافتن علوم تنها از طریق نوشتن کتاب اثبات نمی شود واز همین روست که حافظ در باره پیامبر گفته است:
نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت به غمزه مسله آموز صد مدرس شد
مسله امام باقر ع نیز چیزی شبیه این است بخصوص این که در زمان امام باقر(ع) فرصتی پیش آمد تا حضرت بتواند به تربیت شاگردانی چون «زراره» و «محمد بن مسلم» وامثال ان دو بپردازد و بخش گسترده‏ای از تعلیمات اسلامی را به آنان تعلیم دهند. همان تعلیمات، از طریق شاگردان امام در منابع شیعه وارد گشت. که اسامی برخی از آنها در آخر پرسش آورده شده می شود.
امام علت این که این لقب اختصاص به امام پنجم یافته، آن است که آن بزگوار آغاز گر حرکت و نهضت علمی بود که پس از او با امام صادق ادامه یافت و به اکمال خود رسید. در واقع او شکافنده و باز کننده در دانش به سوی مسلمانان بود و امام صادق ادامه دهنده راه و مسیر امام باقر (ع) است.
طبق نقل برخی روایات این لقب، در آغاز از سوی پیامبر گرامی(ص) قبل از میلاد امام پنجم، به ایشان داده شده ، به عنوان یک نشانه و ویژگی امام به صحابی جلیل القدر جابربن عبدالله انصاری گفته شده است. در برخی روایات آمده که امام پنجم در تورات هم با همین لقب شناخته شده اند.(2)
حال درباره راه اثبات مقام علمی آن حضرت باید گفت: امام باقر (ع)، در طول زندگی خود، به نشر و گسترش حقایق و معارف الهى پرداخت . مشكلات علمى را تشریح نمود. جنبش علمى دامنه دارى به وجود آورد كه مقدمات تاسیس یك «دانشگاه بزرگ اسلامى» را كه در دوران امامت فرزند گرامیش «امام صادق » به اوج عظمت رسید، پى ریزى كرد.
امام پنجم در علم، زهد، عظمت و فضیلت سرآمد همه بزرگان بنى هاشم بود. مقام بزرگ علمى و اخلاقى او مورد تصدیق دوست و دشمن بود. به قدرى روایات و احادیث، در زمینه مسائل و احكام اسلامى، تفسیر، تاریخ اسلام، و انواع علوم، از حضرت به یادگار مانده است كه تا آن روز از هیچ یك از فرزندان امام حسن و امام حسین (ع) به جا نمانده بود.(3)
رجال و شخصیت هاى بزرگ علمى آن روز، نیز عده‏اى از یاران پیامبر (ص) كه هنوز در حال حیات بودند، از محضر حضرت استفاده مى‏كردند.
«جابر بن یزید جعفى» و «كیسان سجستانى» (از تابعین) و فقهائى مانند: «ابن مبارك»، «زهرى»، «اوزاعى»، «ابوحنیفه»، «مالك»، «شافعى»، «زیاد بن منذرنهدى» از آثار علمى او بهره‏مند شده، سخنان حضرت را، بى واسطه و گاه با چند واسطه، نقل نموده‏اند.
كتب و مولفات دانشمندان و مورخان اهل تسنن مانند: طبرى، بلاذرى، سلامى، خطیب بغدادى، ابونعیم اصفهانى، و كتبى مانند: موطا مالك، سنن ابى داود، مسند ابى حنیفه، مسند مروزى، تفسیر نقاش، تفسیر زمخشرى، و ده ها نظیر این ها، كه از مهم ترین كتب جهان تسنن است، پر از سخنان پرمغز پیشواى پنجم است و همه جا جمله: «قال محمد بن على» و یا «قال محمد الباقر» به چشم مى‏خورد. (4)
كتب شیعه نیز در زمینه‏هاى مختلف سرشار از سخنان و احادیث حضرت باقر (ع) است. هر كس كوچك ترین آشنایى با این كتاب ها داشته باشد، این معنا را تصدیق مى‏كند.
آوازه علوم و دانش هاى امام باقر چنان اقطار اسلامى را پر كرده بود كه لقب «باقر العلوم» (گشاینده دریچه‏هاى دانش و شكافنده مشكلات علوم) به خود گرفته بود.

ابن حجر هیثمى» مى‏نویسد:
محمد باقر به اندازه‏اى گنج هاى پنهان معارف و دانش ها را آشكار ساخته، حقایق احكام و حكمت ها و لطایف دانش ها را بیان نموده كه جز بر عناصر بى بصیرت یا بد سیرت پوشیده نیست. از همین جاست كه وى را شكافنده و جامع علوم، و برافرازنده پرچم دانش خوانده‏اند. (5)
«عبدالله بن عطأ» كه یكى از شخصیت هاى برجسته و دانشمندان بزرگ عصر امام بود، مى‏گوید:
هرگز دانشمندان اسلام را در هیچ محفل و مجمعى به اندازه محفل محمد بن على (ع) از نظر علمى حقیر و كوچك ندیدم. من «حكم بن عتیبه» را كه در علم و فقه مشهور آفاق بود، دیدم كه در خدمت محمد باقر مانند كودكى در برابر استاد عالیمقام، زانوى ادب بر زمین زده شیفته و مجذوب كلام و شخصیت او گردیده بود.(6)
آثار درخشان علمى پیشواى پنجم و شاگردان برجسته‏اى كه مكتب بزرگ وى تحویل جامعه اسلامى داد، پیشگویى پیامبر اسلام (ص) را عینیت بخشد. راوى این پیشگویى «جابر بن عبدالله انصارى» شخصیت معروف صدر اسلام است.
جابر كه یكى از یاران بزرگ پیامبر اسلام (ص) و از علاقه‏مندان خاص خاندان نبوت است، مى‏گوید:
روزى پیامبر به من فرمود: پس از من شخصى از خاندان مرا خواهى دید كه اسمش اسم من و قیافه‏اش شبیه قیافه من خواهد بود. او درهاى دانش را به روى مردم خواهد گشود.
پیامبر هنگامى كه پیشگویى را فرمود كه هنوز حضرت باقر (ع) چشم به جهان نگشوده بود.
سال ها از این جریان گذشت، زمان پیشواى چهارم رسید. روزى جابر از كوچه‏هاى مدینه عبور مى‏كرد، چشمش به حضرت باقر افتاد. وقتى دقت كرد، دید نشانه هایى كه پیامبر فرموده بود، در او هست.
پرسید: اسم تو چیست ؟
گفت: محمد بن على بن الحسین.
جابر بوسه بر پیشانى او زد و گفت: جدت پیامبر به وسیله من به تو سلام رساند!
جابر از آن تاریخ، به پاس احترام پیامبر و به نشانه عظمت امام باقر (ع) هر روز دوبار به دیدار حضرت مى‏رفت، او در مسجد پیامبر میان انبوه جمعیت مى‏نشست. در پاسخ بعضى از مغرضان كه از كار وى خرده‏گیرى مى‏كردند، پیشگویى پیامبر اسلام را نقل مى‏كرد.(7)
بر این اساس و با توجه به پیشگوئی پیامبر (ص) حضرت ملقب به باقر گشت.
در پایان باید گفت: یکی از راه های اثبات مقام علمی امام باقر تعداد شاگردان آن حضرت است که شیخ الطائفة، ابو جعفر محمد بن حسن طوسی در کتاب رجال خویش، اصحاب و شاگردان امام باقر (ع) را که از آن حضرت نقل حدیث کرده اند 462 مرد و دو زن دانسته است.
ودر مجموع برای ارائه نموداری فهرست گونه از شاگردان امام باقر (ع)، نام گروهی از آنان را یادآور می شویم:
1 ابان بن ابی عیاش فیروز، تابعی
2 ابان بن تغلب ابو سعید البکری الجریری
3 ابراهیم بن الأزرق الکوفی
4 ابراهیم الجزیری (الجریری)
5 ابراهیم بن جمیل، برادر طربال الکوفی
6 ابراهیم بن حنان الأسدی الکوفی
7 ابراهیم بن صالح الانماطی
8 ابراهیم بن عبد الله الاحمری
9 ابراهیم بن عبید أبو غرة الانصاری
10 ابراهیم بن عمر الصنعانی الیمانی(8)
پی نوشت ها:
1. سید محسن امین، اعیان الشیعه، نشر دار الاحیا الراث العربی بیروت، ج 2، ص 518 - 476.
2. مجلسی، بحارالانوار، نشر دار الاحیا التراث العربی بیروت 1403 ق، ج 64، ص 322.
3. شیخ مفید، ارشاد، قم، منشورات مکتبه بصیرتی، ص 261.
4. ابن شهر آشوب، مناقب ال ابی طالب، قم، انتشارات علامه، ج 4، 165، ابن شهر آشوب.
5. ابن حجر، الصواعق المحرقه،قاهره ،مکتبه القاهره، 1385 ه ق، ص 201، قاهره .
6. سبط بن الجوزی، تذکره الخواص، نجف، منشورات المطبعه الحیدریه، 1383 ه ق . ،ص 337 .
7. مجلسی، بحارالانوار نشر دار الاحیا التراث العربی بیروت، ج 46، ص 226.
8. اعیان الشیعة، نشر دار الاحیا الراث العربی بیروت، ج 4، ص28 و ص 332 .

امام محمدباقر (علیه السلام) فرموده اند:

 اَما اِنِّی لَوْ اَدْرَکْتُ ذلِکَ لاَءَسْتَبْقَیْتُ نَفْسی لِصاحِبِ هذَا الاْءَمْرِ

مطمئنا بدان! اگر من آن روزگاران را درک کنم، جانم را برای فداکاری در رکاب حضرت صاحب الامر علیه‏السلام تقدیم می‏دارم