تبیان، دستیار زندگی

تصویرسازی قرآن از قیامت در مقاله حاضر نویسنده با استناد به آیات متعدد قرآن كریم، نمایی از فضاسازی قرآن از پایان تاریخ بشر و جهان و تصویری از وقایع روز قیامت و حالات مردم به هنگام برپایی رستاخیز عظیم ارائه داده است كه با هم آن را از نظر می گذرانیم.

خوف و هراس قیامت

در فضاسازی و تصویرسازی فیلم هایی كه از آن به ژانر( نوع ) وحشت یاد می شود، فضای داستان به گونه ای ترسیم می شود كه بسیاری از بینندگان و تماشاگران بویژه كسانی كه با قهرمان فیلم و یا دوربین، همراه هستند و از نظر احساسی و عاطفی به هم ذات پنداری با قهرمان رسیده اند، به وحشت می افتند و واكنش های عصبی و هیجانی شدیدی از خود بروز می دهند و گاه نزدیك است كه قلبشان از كار بایستد.
در تصویرسازی قرآن از وقایعی چون قیامت، دوزخ و نیز آخر زمان، ما با چنین شیوه بیانی مواجه هستیم. آیات قرآنی به گونه ای به این موضوعات می پردازد كه مطالعه آن، دل ها را به هراس می افكند و آه و سوزی دردناك از جان ها برمی خیزد و جیغ ها و فریادها از درون برمی آید و یا تحت تأثیر فضاسازی قرآنی، حتی شخص جان از تن تهی می كند.
داستان های بسیاری در منابع تاریخی آمده كه ناظر به برخی از تأثیرپذیری های شدید مردم نسبت به قرآن و به ویژه برخی از آیات بوده است. از جمله این داستان ها می توان به داستان عارف كامل، فضیل عیاض راهزن اشاره كرد كه با آیه ای چنان متحول و دگرگون شد كه همه چیز را وانهاد و سرگردان و واله عالم عشق و ملكوت شد.
یكی از تصویرسازی ها و فضاسازی های بسیار شگفت قرآن، تصویری است كه قرآن از آخر زمان و پایان تاریخ بشر و جهان به دست می دهد. براساس تصویر قرآن، انسان تا پایان تاریخ جهان می ماند و انقراض نسل بشری جز به پایان تاریخ جهان شدنی نیست؛ به این معنا كه برخلاف گونه هایی چون دایناسورها كه پیش از پایان جهان از میان رفته و یا می روند، پایان تاریخ بشر با تاریخ جهان همزمان می شود. از این رو وحشتی كه در آخر زمان پدید می آید، وحشتی است كه تاكنون هیچ ژانر وحشت نتوانسته است آن را به تصویر درآورد و قلب ها را وادار به ایستادن بكند و مردان را به میخكوب شدن بكشاند.

لزوم شناخت پایان تاریخ

مطالعه پایان تاریخ بشر و جهان بسیار مهم و اساسی است، زیرا از یك نظر سرنوشت شخص و نوع بشر را بیان می كند. كسانی كه درباره ماهیت و موقعیت خود در تردید هستند و درباره سرنوشت خویش دغدغه دارند و یا دغدغه نوع بشر آنان را به خود مشغول داشته است، می كوشند تا بدانند چه بر سر خودشان و آینده جهان و بشریت می آید.
بی گمان بر دانشمندان است كه با بررسی دقیق و تدبر در آیات قرآنی از یك سو و نیز یافته های علمی مختلف از سوی دیگر، به تطبیق تصویرسازی قرآن اقدام كنند و واقعیت های آخر زمانی را به شكل علمی برای مردم تبیین و تحلیل نمایند تا به این وسیله فرصت های تازه ای به بشر ببخشند و مسیر مشخص و معلوم زیستی برای او تعیین كنند.
با این همه این بدان نخواهد بود كه ما دست از قرائت صرف آیات برداریم؛ زیرا تلاوت آیات الهی بویژه آن هایی كه نسبت به سرنوشت شخصی و جمعی بشر و جهان، مطالبی را بیان داشته است می تواند در شیوه رفتاری انسان ها تأثیر سازنده و مثبتی به جا گذارد. هر چند كه این آیات و تصویر و فضاسازی آن همانند دیگر آیات تكوینی و تشریحی از ویژگی «اضلال بسیار و هدایت بسیار» برخوردار می باشد، ولی بی گمان پندی است برای صاحبان خرد و اولوالالباب و عبرتی برای كسانی كه می خواهند راه درست زندگی را بیابند و در مسیر كمالی گام بردارند.

وحشت در آخر زمان

بی گمان آخر زمان به معنای پایان تاریخ جهانی است كه از آن به هستی مادی یاد می شود و شامل همه هفت آسمان و زمین می باشد. به این معنا كه آن چه در برابر ماست، مجموعه ای از هستی و بخشی از آن است كه روزی می بایست به پایان رسد؛ زیرا این مجموعه خود در زمانی قرار گرفته كه آغاز و انجامی دارد؛ هر چند كه فراتر از این مجموعه و در سایر بخش های هستی كه بیرون از دایره هستی مادی می باشد، حیات و زندگی به شكل دیگری ادامه داشته و خواهد داشت. كاربرد آخر زمان در آیات و روایات به روشنی این معنا را تبیین می كند كه آن چه ما از آن به دنیا در برابر آخرت و جهانی دیگر یاد می كنیم، روزی به سرانجام می رسد و پایان می یابد و زمان و زمین یعنی ماده و هر آن چه از لوازم آن است در هم پیچیده می شود و اثری به این شكل از آن باقی و برجا نخواهند ماند. در آیات قرآنی از این تغییر و تحول، به تبدل یاد شده و خداوند به صراحت می فرماید: یوم تبدل الارض غیرالارض و السماوات و برزوالله الواحد القهار؛ آن روز كه زمین به زمینی جز این بدل شود و آسمانها به آسمانی دیگر، و همه در پیشگاه خدای واحد قهار حاضر آیند.(ابراهیم آیه 48)
آخر زمان به معنای واپسین دوران از دنیا است كه به قیامت می پیوندد. این بدان معناست كه دنیا دارای پایانی است و زمان آن به سر خواهد آمد و چیزی از دنیا بر جا نخواهد ماند.
آیات قرآنی چندی به مسائل و حقایقی كه در روزهای واپسین دنیا برای زمین و آسمان ها رخ می دهد، اشاره دارد و دگرگونی های اجتماعی و فرهنگی و هم چنین تغییرات تكوینی آن تبیین شده است. اشراط الساعه به بخشی از این تحولات و تغییرات اشاره می كند كه در بسیاری از آیات و روایات به طور كامل به آن پرداخته شده است.
اهم مطالبی كه درباره آخرالزمان و روزهای واپسین آن در آیات قرآنی به تصویر كشیده شده است اموری چون جنگ جهانی (كهف آیات 98 و 99 و نیز مجمع البیان ذیل آیات) خروج سفیانی (سبا آیه 51 و نیز مجمع البیان ذیل آیه) خروج جنبنده ای سخنگو از زمین (نمل آیه 82) حاكمیت اسلام و مؤمنان در آخر زمان (نور آیه 55 و انبیاء آیه 105)، نزول و رجعت حضرت عیسی(ع) از آسمان به زمین (نساء آیه 159 و زخرف آیات 57 تا 61 و نیز مجمع البیان ذیل آیات)، رجعت گروهی از مردم به دنیا (نمل آیه 83 نیز مجمع البیان ذیل آیه)، هجوم یأجوج و مأجوج (انبیاء آیه 96 و كهف آیات 94 تا 99 و مجمع البیان ذیل آیات)، اجتماع شیعیان در آخر زمان (بقره آیه 148 و مجمع البیان ذیل آیه)، عدالت و امنیت در آخر زمان (نور آیه 55)، آتش گرفتن دریاها و اقیانوس ها، برخورد سیارات و ستارگان، پنبه شدن كوه ها و آتش گرفتن آسمان، تبدیل شدن كرات آسمانی به فلزات مذاب و مانند آن می باشد. (معارج آیات 8 و 9 و آیات دیگر)

دو نوع آخرالزمان

به نظر می رسد كه قرآن، آخر زمان را به دو بخش اصلی دسته بندی كرده است: بخش نخست آن، زمانی است كه حاكمیت صالحان در آن برپا می شود و زمین و آسمان تمامی نعمت های خویش را به بشر ارزانی می دارد. در این زمان با بازگشت اولیای كامل چون امیرمؤمنان(ع) و پیامبر(ص)، جهان از بهترین وضعیت و آرمانی ترین حالت خود برخوردار می شود و در یك زمان طولانی، جهان از امنیت و عدالت بهره مند می شود و انسان ها فرصت های برابری برای تكامل و كمال می یابند تا به آن چه شایسته و بایسته انسانیت است برسند. با این همه تنها اندكی به كمال انسانی مطلق می رسند، زیرا شرایط به گونه ای نیست كه انسان ها بتوانند به درستی همه قابلیت های خویش را آشكار كنند. از نظر كمیت گروه بیش تری به گروه اصحاب یمین می پیوندند و با تقرب به كمالات اسمایی الهی به بهشت برین درمی آیند (واقعه آیات 38 تا 40)؛ اما از نظر كیفیت در شرایط ایده آل و آرمانی همانند سابقون نمی شوند، چون سابقون در شرایطی به كمال مطلق دست یافته اند كه شرایط بسیار سخت و جانكاه بود و همه نوع فتنه ها و ابتلائات و رنج ها و كاستی ها آنان را به خود گرفته بود. (واقعه آیات 13 و 14)
بخش دوم آن، بخشی است كه دیگر، دنیا می بایست به جهان دیگری تبدیل شود و زمینی دیگر از درون دنیای فروپاشیده و مذاب شده و چون پنبه زده شده (معارج آیه 9 و نیز القارعه آیه 5) و آتش گرفته (معارج آیه 8)، بیرون آید و آسمانی دیگر آفریده شود. (ابراهیم آیه 48)
تصویری كه قرآن برای این بخش دوم از آخر زمان و روزهای واپسین جهان و بشر ترسیم می كند بسیار وحشتناك است.

وحشت در قیامت

قرآن تصویرهای بسیار وحشتناك و سختی را برای دوره های مشخص گذر انسان از عالمی به عالمی دیگر و یا از نشئه ای به نشئه ای دیگر ترسیم می كند. البته این تصویرها عمومی نیست و همگی را شامل نمی شود؛ زیرا هماره استثنائاتی وجود دارد كه می توان به عدم تحقق مرگ و دو زندگی برای سابقون اشاره كرد. انسان های كاملی كه از آن به سابقون و اولیای الهی یاد می كنند گروه هایی از انسان ها همانند پیامبران، شهیدان، صدیقین، صالحان و مانند آن ها می باشند كه تنها یك بار مرگ را درك می كنند و با همان مرگ خویش به فنای ذاتی می رسند و دیگر در هنگام بروز و ظهور خداوند در مقام قهار و جبار و واحدیت، مرگی را درك نخواهند كرد؛ زیرا در مقام فنای ذاتی می باشند. همچنین تمام این هول و ولا و ترس و وحشتی كه قرآن برای موجودات بیان می كند، درباره این گروه از انسان ها و مؤمنان نیست؛ ولی از آن جایی كه بیشتر مردمان و جنیان از گروه نخست به شمار می آیند می توان گفت كه این تصویر از عمومیت و كلیتی شگفت برخوردار است و همگان از آن در رنج و سختی خواهند بود و وحشتی فراگیر آدمی را به حالت غیرقابل تصور می افكند.
از جمله دوره هایی كه بشر در آن با سختی های جانكاه و وحشت زا روبرو می شود، نشئه آخرت است كه عالمی در برابر عالم دنیاست و شامل عالم برزخ و قیامت می شود. آخرت در تفسیر قرآنی عالم دیگری است كه خداوند آن را ایجاد می كند (عنكبوت آیه 20) تا مردم در آن جهان پاداش رفتارها و كردارهای خویش را ببینند. در آن جهان پاداش ها و كیفرها بسیار بزرگ تر و عظیم تر است. (آل عمران آیه 176)
قرآن تصویر بسیار وحشتناكی نسبت به دوزخیان ارائه می دهد. مطالعه آیات قرآن كه به وضعیت اسفناك و دردناك دوزخیان می پردازد، وحشت و هول انسان را بوجود می آورد، در روایات است كه بسیاری از مؤمنان از جمله امامان معصوم(ع) در هنگام خواندن آیات دوزخ رنگ از رخسارشان می پرید.
گزارش قرآن در سوره انسان درباره علت اقدام معصومان(ع) به اطعام مسكین و فقیر و اسیر اشاره ای به این مطلب دارد كه آنان از آن روز و احوالات و اهوالات آن در هراسند: انا نخاف من ربنا یوما عبوسا قمطریرا؛ ما از پروردگار خود می ترسیم، در روزی كه آن روز عبوس و سخت و هولناك است (انسان (دهر) آیه 10) این در حالی است كه حضرات معصومین(ع) در مقام طهارت ذاتی الهی و عصمت بودند.

وحوش و وحشت در پایان تاریخ یا رستاخیز

به نظر می رسد كه بخش دوم از پایان تاریخ، زمانی آغاز می شود كه حجتی بر زمین باقی نمی ماند؛ زیرا زمانی زمین بر اهل خویش خشم می گیرد كه حجتی در زمین نیست. این مطلب را می توان از: لولا الحجه لساخت الارض باهلها، به دست آورد؛ زیرا این روایت تصدیق می كند كه اگر حجتی در زمین باشد، زمین بر اهل خویش خشم نمی گیرد و آنان را فرو نمی برد.
از آیاتی كه نسبت به عذاب اقوام و گروه های انسانی گزارش كرده می توان دریافت كه تا زمانی كه حجت و پیامبری درمیان ایشان بوده عذاب انجام نمی شد و با خروج پیامبر(ص) از منطقه، آن ملت و قوم دچار عذاب می شدند.
براین اساس، با توجه به گزارش های قرآن درباره پایان تاریخ جهان و بشر می توان دریافت كه این حالت پس از رحلت آخرین حجت خداوند بر زمین و خلیفه و انسان كامل رخ می دهد. بنابراین می توان گفت كه در این زمان انسان های مؤمنی باقی نیستند.
به سخن دیگر زمانی این تغییرات عظیم در تبدیل زمین و آسمان ها رخ می دهد كه انسان هایی باقی مانده اند كه می توان از آنان به انسان های بی حجت یاد كرد.
استاد فرزانه، حسن زاده آملی در یكی از دروس خویش با اشاره به احوالات و اهوالات پایان تاریخ به این نكته توجه می داد كه این مسئله ممكن است در زمانی رخ دهد كه حجت از زمین رحلت كرده و كسی از ایشان در آن ساكن نیستند. در این زمان است كه انسان های موجود به شكل وحوش درمی آیند و از حالت انسانی بیرون می روند، زیرا انسان ها به حجت الهی نیازمند هستند و بدون انسان كامل و حجت الهی كه عقل كل می باشد انسان ها همانند وحوش هستند. از این رو برخی گفته اند كه اذاالوحوش حشرت، اشاره به حشر انسان هائی دارد كه از عقل برخوردار نمی باشند و یا در حد و اندازه های عقل وحوش هستند.
به هر حال از آن جایی كه نمی توان پذیرفت كه خداوند نسبت به مؤمنان حالتی را پدید آورد كه در آیات قرآنی برای پایان تاریخ تصویر و ترسیم شده می بایست گفت كه این حالت زمانی رخ می دهد كه مؤمنان از زمین رحلت كرده اند و حجت خداوند در زمین باقی نیست و زمین در آن بر باقیماندگان بشر كه در حالت وحوش به سر می برند خشم می گیرد و این صحنه ها برای آنان رخ می دهد.
احتمال دیگر آن است كه این صحنه ها مرتبط به آخر زمان و پایان تاریخ نباشد و انسان ها با این حالت در زمان قیامت رو به رو می شوند؛ به این معنا كه انسان ها در هنگام رستاخیز با حالت ها و اهوالی مواجه می شوند كه در آیات قرآنی تصویر شده است. البته این حالات نیز مختص انسان هایی است كه بیرون از دایره انسان كامل و سابقون و مستثناهای پیش گفته باشند.
خداوند در آیات نخست سوره حج تصویری كه ارائه می دهد مربوط به رستاخیز می شمارد و آن را از پایان تاریخ بیرون می برد. از این رو می توان به سادگی گفت كه مردم در پایان تاریخ با این حالت مواجه نخواهند شد و اگر بخشی از انسان ها نیز باقی مانده باشند، كسانی هستند كه بیرون از دایره انسانیت و همانند وحوش هستند؛ زیرا از رحمت الهی بدور است كه مؤمنان را این حالات و اهوال وحشتناك بگیرد و آنان را چنین در وحشت از جهان بیرون برد.

تصویر روشن قرآن از قیامت

خداوند در آیات نخست سوره حج به تصویرسازی از فضای قیامت می پردازد و بااشاره به كلمه ساعت كه در اصطلاح قرآنی به معنای رستاخیز است می فرماید: یا ایها الناس اتقوا ربكم ان زلزله الساعه شیء عظیم؛ یوم ترونها تذهل كل مرضعه عما ارضعت و تضع كل ذات حمل حملها و تری الناس سكاری و ما هم بسكاری و لكن عذاب الله شدید؛ ای مردم، از پروردگارتان بترسید، كه زلزله قیامت حادثه بزرگی است. آن روز را كه ببینید، هر شیردهنده ای شیرخواره اش را از یاد ببرد و هر آبستنی بار خود بر زمین گذارد و مردم را چون مستان بینی، حال آنكه مست نیستند بلكه عذاب خدا شدید است.
در این آیات كه برخلاف پندار برخی، تصویر كامل و واقعی از حالات و اهوالات انسانی است، به روشنی تبیین شده كه انسان ها به جز انسان های كامل در حالتی قرار می گیرند كه وحشت رستاخیز عقل ایشان را زایل می كند و همانند وحوش محشور می شوند و به این سو و آن سو می دوند. این واقعه، زمانی رخ می دهد كه نفخه دوم زده می شود تا انسان ها از گورهای خویش برخیزند؛ زیرا زلزله الساعه همانی است كه در سوره زلزال آن را تبیین كرده و توضیح داد كه چگونه زمین هرآن چه را پوشیده و در درون خویش داشت بیرون می ریزد و انسان ها چون گیاهان از زمین برمی خیزند. این زلزله همگانی آنان را فرامی گیرد. دراین حالت است كه هر كسی از عزیزترین چیز خویش فرار می كند. زنانی كه بچه های شیرخوار خویش را در هر حادثه و رخدادی به آغوش می گرفتند، آنان را رها می كنند و زنان آبستن جنین خویش را از هول و ترس آن روز به زمین می افكنند و سقط می كنند.
زمین چون مشك تكان می خورد و مردم را به تكان های شدید می گیرد و عقل ها را زایل می كند. تكان های شدید زمین آنان را مانند مستان به این سو و آن سو می افكند و زوال عقل و هوش ایشان و سرگیجه های شدید، حالت طبیعی و عادی را از آنان سلب می كند.
البته علامه طباطبایی این زلزله را به نفخ اول نسبت می دهد و دراین باره می فرماید: ظاهرا آیه این است كه این زلزله قبل از نفخه اول صور كه خدا از آن در آیه و نفخ فی الصور فصعق من فی السماوات و من فی الارض الا من شاء الله ثم نفخ فیه اخری فاذا هم قیام ینظرون» (و صیحه صوراسرافیل بدمند پس هركه در آسمان ها و زمین است همه یكسر مدهوش مرگ شوند، مگر آن كس كه خدا ابقای او را خواسته باشد.
آن گاه صیحه دیگری در آن دمیده شود كه ناگاه خلایق همه برخیزند و نظاره كنند. (سوره زمر، آیه 86) خبر داده، واقع می شود، چون آیه مورد بحث، مردم را درحال عادی فرض كرده كه زلزله قیامت به طور ناگهانی و بی مقدمه رخ می دهد و حال ایشان از مشاهده آن دگرگون گشته، به آن صورت كه آیه شریفه شرح داده، درمی آیند. و این قبل از نفخه اولی است، كه مردم با آن می میرند. نه نفخه دوم، چون قبل از نفخه دوم، مردم زنده ای در روی زمین وجود ندارد.
حال سوال اینجاست كه چرا در آیه شریفه فرموده «مرضعه » و نفرموده «مرضع»؟
در پاسخ می گوییم: برای اینكه «مرضعه » با «مرضع» در معنا فرق دارد. «مرضعه » آن زنی است كه درحال شیردادن باشد و پستان را به دهان كودك گذاشته و كودكش درحال مكیدن باشد. و اما «مرضع» آن زنی است كه شأنیت این كار را داشته باشد، هرچند كه الان مشغول شیردادن نباشد. درآیه شریفه كلمه «مرضعه » را به كار برده تا دلالت كند براینكه دهشت و هول قیامت، آن چنان سخت است كه وقتی ناگهانی می رسد، مادری كه پستان در دهان بچه اش گذاشته آن را از دهان او بیرون می كشد. آن گاه گفته: اگر بگویی چرا اول فرمود: «ترون» و سپس فرمود: «تری»، اول جمع آورد و بار دوم مفرد؟ در پاسخ می گوییم: برای اینكه رؤیت در اول مربوط شده به زلزله كه قبلا آن را به رخ همه مردم می كشید، لذا به همه فرمود: «ترون: می بینید» و اما در آخر آیه معلق شده به یك چیز و آن هم حالت مستی مردم است، پس باید یك یك مردم را ببیننده حال سایرین فرض كرد، لذا آن را مفرد آورده است. (تفسیر كشاف، ج 3، ص 241)
علامه طباطبایی درباره علت مست نمایی مردم در قیامت می نویسد: در جمله «و تری الناس سكاری و ما هم بسكاری» می فرماید مست نیستند، درحالی كه خودش قبلا فرموده بود كه «ایشان را مست می بینی» و این بدان منظور است كه دلالت كند براینكه مستی ایشان و اینكه عقلهایشان را از دست داده و دچار دهشت و حیرت شده اند، از شراب نیست، بلكه از شدت عذاب خدا است كه ایشان را به آن حالت افكنده، هم چنان كه خدای عزوجل فرموده: «ان أخذه ألیم شدید»؛ گرفتن او دردناك و شدید است. (سوره هود، آیه 201).
تصویری كه قرآن از صحنه های هولناك و وحشت زای قیامت ارائه می دهد به گونه ای است كه هرعاقلی را به اندیشه وا می دارد تا به احتمال و امكان چنین حالتی از امروز به اندیشه فردا باشد و خود را در مسیری قرار دهد كه با این وحشت و اهوالات سخت روبه رو نشود.
آن چه از آیات به دست می آید آن كه زمین درآخر زمان و هم چنین آغاز دوره جدید كه از آن به آخرت و روز دیگر زمین و آسمان یاد می كند، شرایط بسیار سخت و هولناكی را طی می كند كه انسان می بایست از هم اكنون در اندیشه آن روز باشد. و طبیعی است كه انسان با یادآوری آن صحنه ها و اتفاقاتی كه در انتظار تك تك افراد بشرعادی است و همه، آنها را مشاهده خواهند كرد، تمام اعمال و رفتارها و گفتار خود را كنترل می كند تا در آن عرصه های بسیار خطرناك و رعب انگیز ذخیره نیك و صالح داشته باشد. اندیشیدن مستمر به اهوالات و احوالات قیامت باعث می شود كه انسان، دنیازده و دنیاپرست نشود و درهرحال رضایت خدا را اصل و اولویت نخست خود قرار دهد و درعین حال بخاطر متاع بی ارزش دنیا به كسی ظلم و تعدی نكند و همواره در جهت عبودیت حركت و رفتار نماید.
به هرحال آنچه بیان شد گوشه كوچكی از تصویرسازی بزرگ قرآن از قیامت بود كه در این نوشتار كوتاه بدان پرداخته شده و بدیهی است كه پرداختن به همه آیات مربوط به توصیف احوالات قیامت و دوزخ، مجال بیشتری را می طلبد.