تبیان، دستیار زندگی

گنبد کاووس یا گنبد قابوس یک بنای تاریخی متعلق به بیش از هزار سال پیش است که در شهر گنبد کاووس،از استان گلستان، شمال شرقی ایران قرار دارد.

این بنای معروف که یکی از بلندترین بناهای آجری جهان به‌شمار می‌آید، بر فراز پشته‌ای خاکی که قریب پانزده متر از سطح زمین بلندتر است، قرار دارد و در سال 397ق/375 ش و در زمان فرمانروایی شمس المعالی قابوس بن وشمگیر بنا گردیده‌است. این برج در شمار بزرگترین مفاخر معماری سده چهارم هجری است؛ چنان که پروفسور آرتور پوپ در باره‌اش نوشته‌است: «در زیر سمت شرق کوه‌های البرز و در برابر صحراهای پهناور آسیا یکی از بزرگترین شاهکارهای معماری ایران با تمام شکوه و عظمت خود قد بر افراشته‌است.

این بنا، گنبد قابوس می‌باشد و برج آرامگاه از هرگونه آرایش مبراست. جنگنده‌ای با نیروی ایمان در نبرد رودرروی، پادشاهی شاعر در نبرد با ابدیت. آیا آرامگاهی چنین عظیم و مقتدر وجود دارد؟»‏
احتمالاً مدفن سلطان آل زیاری، قابوس بن وشمگیر است، ساخته شده که قدیمی ترین ارامگاه سبک ترکمانان سلجوق بوده و ارتفاع آن به ۶۰ متر می‌رسد و بین سال های ۱۰۰۶ تا ۱۰۰۷ میلادی بنا شده‌است. بعد از دورانی بدلیل زلزله شهر گنبد قابوس که نمادی از تمدن اسلامی و جهانی بود با خاک یکسان شده و بعدها بقایای آن در قسمت شرقیِ شهر گنبد قابوس کشف شد

گنبد قابوس در طول عمر خویش توانسته جایگاهی فرهنگی و خاص به شهر خویش ببخشد خود ساختمان بر اساس بزرگداشت ، بنا شده است و بقول ارد بزرگ فیلسوف کشورمان : بزرگداشت آدمیان ، رشد فرهنگ را در پی دارد . اکثریت شهرستان گنبد کاووس را ترکمنان تشکیل می دهد که از دیگر اقوامی که در این شهر زندگی می کنند می توان به اقوام سیستانی و آذری نیز اشاره کرد.

شهر کنونی به سال ۱۳۰۵ هجری شمسی، در دوران سلسله پهلوی برای سکونت عشایر ترکمن، به‌دستور رضاشاه بنیان نهاده شد و به سپاس از قابوس بن وشمگیر نام آن‌را گنبد قابوس (که اکنون به گنبد کاووس تغییر یافته‌است) نهادند. نقشه اصلی این شهر توسط کارشناسان آلمانی، مطابق با اصول شهرسازی طراحی شد و از اینرو خیابانهای متقاطعی داشته و با الگوی شطرنجی فاقد معابر تنگ و قدیمی است. گنبد کاووس جزو اولین شهرهای ایران است که در آن شهرداری قدمت درازی دارد. این شهر امروزه از شهرهای زیبا و دیدنی استان گلستان محسوب می‌شود.

ساختمان گنبد قابوس شامل دو بخش است:پی یا پای بست بنا و بدنه، وگنبد مخروطی. پی سازی بنا از زمین سفت شروع و تا ارتفاع حدود پانزده متری با آجر و مصالح مشابه خود بنا انجام شده‌است. درون پای بست سردابی وجود داشت که پا کار طاقش هنوز بر جاست؛ ولی بر اثر کاوش‌های پیاپی کاوشگران که در پی گنج بوده‌اند،اثری از کف آن بر جای نمانده‌است! بدنه مدور خارجی گنبد قابوس پانزده تَرک (دندانه نود درجه) دارد که در اطرافش و به فواصل مساوی از یکدیگر قرار دارند؛ یعنی از پای بست بنا شروع می‌شود و تا زیر سقف گنبدی ادامه می‌یابد و میانشان با کوهه‌ای آجری پر شده‌است. قطر داخلی گنبد به طول 9 متر و 70 سانتی متر و قطر آن از قاعده ترک‌ها به طول 14 متر و 66 سانتی متر و طول قطر آن از رأس ترک‌ها یا به عبارتی قطر ارباب یا پای بست آن 17 متر و 6 سانتی متر می‌باشد. ضخامت میل از پایین به بالا کاسته می‌شود و در ارتفاع37 متری گنبد مخروطی بنای برج را تکمیل می‌کند.‏

این گنبد که با آجرهای مخصوص دنباله دار کفشکی ساخته شده‌، دوپوسته ‌است. در درون طاق هلالی سردر، مقرنسی است که به نظر می‌رسد در مراحل نخستین پیشرفت این نوع تزئینات معماری و گچ بری است. شاید این مقرنس ساده و در عین حال زیبا، از اولین نمونه‌های مقرنس سازی در بناهای اسلامی می‌باشد که به‌تدریج تکمیل شده‌است.

دکتر ویلسن ـ‌ نماینده دانشگاه پنسیلوانیاـ راجع به این مقرنس‌ها می‌نویسد: «بالای در، مقرنسی است که در مراحل اولیه می‌باشد و این یکی از نمونه‌های تزئینی است که بعداً اهمیت پیدا کرد.»

کتیبه‌ای کوفی کمربندوار بدنه را آرایش کرده‌است که یک ردیف آن در هشت متری پای آن و دیگری در زیر گنبد مخروطی قرار دارد. نوع نوشته کوفی کتیبه‌ها ساده و آجری است و حروف آن آرایش ندارند، بر جسته و خوانا می‌باشد و حاشیه دورشان قاب مستطیل شکلی از آجر است و بدین شرح است:«بسم الله الرحمن الرحیم/ هذ القصر العالی الامیر شمس المعالی الامیر ابن الامیر قابوس ابن وشمگیر.امر ببنائه فی حیاته، سنه سبع و خمسین و ثلثماته قمریه و سنه خمس و سبعین و ثلثماته» برگردان این متن از این قرار است: به نام خداوند بخشنده مهربان/ این است کاخ باشکوه امیر شمس المعالی، امیر پسر امیر، قابوس فرزند وُشمگیر. فرمان داد به ساخت آن در زندگی خویش سال سیصد و نود و هفت قمری و سال سیصد و هفتاد و پنج (خورشیدی).‏