تبیان، دستیار زندگی

فرآیند مدیریت از جمله مسائل بسیار مهم جوامع بشری است و از آنجائیكه انقلاب اسلامی ایران حاكمیت اصول و ارزشهای الهی بر محیط اجتماعی از جمله نهادها و سازمانهای مربوط به آن را ضروری ساخته است ، بنابراین تبیین رسالت مراكز علمی و پژوهشی بویژه مدیریت اسلامی در تحقق اهداف نهضت تولید علم یكی از آرمانهای بسیار مهم این نظام محسوب می شود . مدیریت اسلامى شیوه ‏اى از مدیریت است كه تمامى افراد یك مجموعه را به صورت انسانهاى مسئول و متأثر از ارزشها با جهت‏ دهى نظام ارزشى ‏اسلام در نظر می گیرد . داشتن صبغه الهى در كارها، شاخصى تعیین كننده در نظام مدیریت اسلامى است، به این معنا كه دستگاه ‏اسلامى باید به گونه ‏اى باشد تا نیروها در آن به كارى تشویق شوند كه رنگ الهى داشته باشد. درمدیریت اسلامى، نگرش الهى وجود دارد یعنى به‏ انسان با این دید نگریسته مى‏ شود كه وى لایق كرامت انسانى بوده و مستعد رسیدن به قرب الهى و نیل به مقام جانشینى خدا است.

مدیریت اسلامى شیوه ‏اى از مدیریت است كه تمامى افراد یك مجموعه را به صورت انسانهاى مسئول و متأثر از ارزشها با جهت‏ دهى نظام ارزشى ‏اسلام در نظر می گیرد .

وجه تمایز مدیریت اسلامى از دیگر نظام ‏ها در نظام ارزشى است كه نشأت گرفته از جهان ‏بینى الهى ‏مى ‏باشد. این جهان بینی كل جهان هستى را به صورت مجموعه ‏اى هماهنگ و هدفدار مى‏بیند كه سنت‏هاى ربوبى بر آن حاكم است. در این نوع اداره جامعه، شرافت انسانى مد نظر است و قواى نباتى و حیوانى در واقع، زمینه ‏ساز رشد انسانى و كمال معنوى و ابزارهایى براى رسیدن به درجات بلند و سعادت جاودانى است.بنابراین، باید در تعیین اهداف و خط مشى ‏هاى سازمان، اصالت را به‏ ارزش ‏هاى معنوى داد . به این معنا كه اسلامى بودن سازمان اقتضا دارد ‏در حیطه فعالیت آن، اهداف معنوى و هنجارهاى مربوط به آن رعایت‏ شده و نه تنها تأمین منافع مادى موجب پایمال كردن مصالح انسانى ‏نشود، بلكه حتى ‏المقدور سعى بر این باشد كه منافع مادى در جهت‏ مصالح انسانى و مقدمه ‏اى براى توسعه و تعمیق بینش ‏هاى الهى و ترویج ‏شعائر اسلامى قرار گیرد.

معنی مدیریت:

مدیر در لغت از كلمه «دَوْرْ» به معنی گرداننده ، آنكه می گرداند آمده است و در اصطلاح اداره كننده اداره یا مؤسسه و مكانی را گویند ، ولی امروز با پیشرفتهای سریع سازمانهای انسانی كه در اثر گسترش تمدن و آشكار شدن نیازهای فراوان برای زندگی كردن به وجود آمده است ،‌مدیریت غیر از معنای لغوی ،‌به مفهوم «هدایت كردن» یا به كارگیری مجموعه ای از آگاهیها و توانائیها شكل یافته است كه بدین وسیله ،‌فرد با ایجاد هماهنگی در سازمان ، بازده آن را افزایش می دهد. مدیریت در مفهوم «هدایت كردن» امروزه به صورت یك تخصص جلوه گر شده و از فلسفه ، روش و فن خاصی برخوردار است، و به همین خاطر در دنیای پیشرفته كنونی به انواع مختلف مدیریت از جمله مدیریت بازرگانی ،‌مدیریت صنعتی ، مدیریت آموزشی، مدیریت سیاسی و … بر می خوریم كه هر یك در حوزه مدیریت خود اهمیت ویژه ای دارد . از این جهت است كه برخی مدیریت را عبارت از فرآیندی برای حل مسائل مربوط به تأمین هدفهای سازمانی به نحو مطلوب از طریق استفاده مؤثر و كارآمد از منابع كمیاب در یك محیط در حال تغییر ، می دانند. بنابراین مدیریت عبارت است از علم و هنر یافتن و به كار گماردن شایسته‌ترین افراد ،‌تلفیق مساعی فكری و هماهنگ كردن این مساعی در جهت هدف یا هدفهای مورد نظر یك سازمان .

اهمیت مدیریت:

یكی از دانشهای بی شمار عصر حاضر كه همه دولتها به آن توجه دارند ، علم مدیریت است كه حیطه وسیعی یافته و مانند همه علوم دیگر قابل تعلیم و تعلم است . این دانش دارای زبانی ویژه و فرهنگی مستقل است، كه برای بدست آوردن آن باید به فرهنگ و زبان آن آشنایی لازم پیدا كرد ، در غیر این صورت انتظار بهره مندی از این علم نمی رود و باید مدیریت سنتی را به مدیریت مدرن امروز تبدیل كرد . بویژه برای مدیران مراكز علمی و دانشگاهی این نظام كه داعیه رهبری جهان اسلام را پس از قرنها و با زحمات زیادی به لطف و خواست خداوند متعال پیدا كرده اند ، به علم مدیریت برای تنظیم و پیشبرد آرمانهای مقدس اسلام و سنت رسول الله (ص) كمتر از نیاز به علوم دیگر نیست .

اكنون می توانیم موضوع اصلی بحث، یعنی رابطه اسلام با مدیریت را مورد بررسی قرار دهیم و منظور از اسلامی بودن مدیریت را بیان كنیم.

نخست به معانی مختلفی كه ممكن است از تعبیر «مدیریت اسلامی» اراده شود اشاره می كنیم. از جمله معانی مدیریت اسلامی، بررسی شیوه مدیران مسلمان در طول تاریخ امت اسلامی است مخصوصاً مدیران جوامع كلان مانند خلفا و سلاطین و دیگر زمامداران كشورهای اسلامی و نیز وزرا و امرایی كه عملاً عهده دار سیاستگزاری و اداره این كشورها بوده اند. بدیهی است چنین كاری كه تتبع فراوانی در تاریخ كشورهای اسلامی را می طلبد تنها ارزش یك پژوهش تاریخی را خواهد داشت. معنای دیگری كه قریب به معنای اول و متفرع بر آن است، تحلیل شیوه های مدیریت مدیران مسلمان و نشان دادن خصلتهایی است كه از مسلمان بودن آنان نشأت می گرفته است. این كار هر چند فواید بیشتری دارد و حتی می تواند به عنوان وسیله ای برای شناختن مدیریت اسلامی تلقی شود ولی راهی پرپیچ و خم و نیازمند به تشخیص موارد تلاقی اسلام با مدیریت و شناخت دقیق خصلتهایی است كه از مسلمان بودن مدیران نشأت می گیرد مگر این كه تنها به بررسی شیوه مدیریت پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله وسلم) و پیشوایان معصوم(علیهم السلام) ـ طبق عقاید شیعیان ـ بسنده شود كه مطابقت رفتارشان با موازین اسلام ناب، ضمانت شده است، و بازگشت آن به این است كه سیره پیشوایان معصوم(علیهم السلام) در مورد اداره جامعه را به عنوان یكی از منابع شناخت شریعت اسلام تلقی كنیم و در كنار قرآن و سنت لفظی (الفاظی كه از پیشوایان معصوم(علیهم السلام) نقل شده است) به عنوان سنت عملی به آنها استناد نماییم. مدیریت اسلامی و تأكید بر نظام ارزشی اسلام در مدیریت اسلامى، نگرش الهى وجود دارد یعنى به‏ انسان با این دید نگریسته مى‏ شود كه وى لایق كرامت انسانی بوده و مستعد رسیدن به قرب الهى و نیل به مقام جانشینى خدا است.از آنجا كه هدف مدیریت ‏اسلامى هدایت و رشد انسان‏ ها است، مدیر اسلامى به فراخور افراد سازمان ‏خویش، پیوسته در پى آن است كه همگام با پیشرفت مادى مؤسسه و فراهم شدن امكانات مادى براى كاركنان، به رشد و تعالى معنوى افراد سازمان نیز بیندیشد.در نظام مدیریت اسلامى، انسان مسئول اعمال خویش است در حالى كه در نظام ‏هاى دیگر، مانند حربه‏ اى تلقى می شود كه به انسان ‏قدرت مى‏ دهد تا در عرصه تمایلات شخصى‏ خویش ‏كوشش‏ نماید و به ‏اهداف‏ شخصى‏ و سازمانى‏ خود دست ‏یابد.در نظام مدیریت اسلامى، بیشترین اهمیت‏ به مهارت ارتباط با خدا داده مى ‏شود كه "تقوا " نامیده مى‏شود. حتى ارزش و مقام ‏هر كس با تقوا ارزیابى مى‏گردد و با ارزشترین افراد با تقواترین ‏آن‏ها شمرده مى‏شوند، اگر مدیر مهارت ارتباط با خدا را داشته باشد خروج ‏از مشكلات برای وی آسان و سهل شده و بهتر مى‏تواند از مشكلات رهایى ‏یابد . انسان در آینه ارتباط، هم نیازمند رابطه با خداست و هم خلق خدا. مدیران نیز در هرم سازمان اسلامى نیاز به هر دو مهارت دارند. شك نیست كه مدیر با داشتن مهارت دوم، مى‏تواند استعدادها و منابع ‏انسانى را جذب كرده و موجب حل معضلات اجتماعى گردد. با توجه به برقرارى ارتباط و وابستگى قوام اجتماع به آن، دارا بودن توانایى انسانی براى مدیران ضرورى است.نیاز به مردم، اصلى است كه یك مدیر باید پیوسته به آن توجه داشته و طورى عمل كند كه بتواند از امكانات آنها بهره ‏ورى نماید. سایر مهارتها نیز با اندك تفاوتى در مراحل بعدى قرار مى‏گیرند، اگرچه بعضى مواقع به مهارت فنى اهمیت داده مى‏شود و گاهى نیز مهارت ‏ادراكى ارزش می یابد. در نظام مدیریت اسلامى نیز اگر چه انسان محور است، اما فقط انسان‏ عامل كلیدى نیست، بلكه رضایت عموم مردم، اعم از افراد درون مؤسسه‏ یا اشخاص مرتبط با آن نیز عامل كلیدى سازمان محسوب می شود، به عبارت دیگر رضاى حق ‏تعالى، كه در خشنودى رعیت نهفته شده، عامل ‏بسیار مهمى است كه در بستر جامعه باید به اندیشید.در ارتباط با چنین طرز تلقی از مدیریت افرادی كه عهده دار چنین وظایف ومسئولیتهائی می شوند باید دارای صفات وویژگیهایی باشند تا بتوانندگرایش دلهای همكاران ودیگر افراد را نسبت به هدفهای موسسه تحت سرپرستی از این طریق تامین نمایند.

ایمان به خداوند متعال:

نخستین واساسی ترین ویژگی برای مدیر با توجه به معیارهای اسلامی ایمان قلبی وعملی او به خداوند تبارك وتعالی است .زیرا« معیار گرایش دلهای مردم به یك نظام حكومتی ایمان وعمل صالح مسئولان آن نظام وكارگزاران آن حكومت است وخداوند تنها در پرتو اعتقاد صحیح دولتمردان و رفتار شایسته خدمتگزاران است كه محبت مردمی را پشتوانه آنان قرار می دهد.» انعكاس ایمان فرد مومن در صفات، حالات ورفتار او براساس فرمایش امام صادق (ع) بدین شرح است:به هنگام شداید وسختیها سنگین وآرام باشد. به هنگام گرفتاریها وآزمونهای ناخوش آیند دنیا بردبار باشد. به هنگام فراخ روزی وآسایش ورفاه سپاسگزار وشاكر باشد. بارش را به دوش دوستانش نیفكند ویا آنكه به خاطر عوالم دوستی بارگناه آنان را به دوش نكشد. بدنش در طاعت از خدا وخدمت به خلق خداوند رنج وتعب باشد مردم از ناحیه او در آسایش ودارای خاطری آسوده باشند.»

اعتقاد وتعهد در كار:

اگر مدیر تمام كارهایش براساس تكلیف شرعی وبرای رضای حق باشد، مسلماً خود را در خدمت به مردم مسئول ومتعهد می داند و همه كارهایش درست واخلاقی می شود: قُلْ اِنَّ صَلاتی وَنُسُكی وَ مَحْیای وَ مَماتی لِلّهِ رَبَ الْعالَمینَ .اگر مدیر مومن وبا تقوی باشد دركارش موفق خواهد بود، چنانكه امام علی (ع) می فرماید: «تقوی كلید درستی واندوخته روز قیامت است ، آزادی است  از قید هر رقیب ، نجات است از هر بدبختی .» همچنین تعهد وغمخواری مدیر متعهد نسبت به مسلمانان دیگردر حدیث نبوی چنین آمده است : «مَنْ اَصْبَحَ وَلایهْتَمَ بِاُمورِ الْمُسْلِمینَ فَلَیسَ بِمُسْلِمِ = هركس شب را به صبح رساند وهمتش خدمت به مسلمانان نباشد مسلمان نیست .» در نتیجه مدیر با تقوی و متعهد همواره خود را در معرض بازخواست خدا می بیند وتمام اعمال خود را مطابق موازین وارزشهای الهی تنظیم می نماید.

تخصص ومهارت داشتن:

تخصص و مهارت در كار از ویژگیهای بارز مدیریت اسلامی است .تجربیات عملی نشان می دهد كه اهل فن به دلیل معلومات واطلاعات تخصصی خود ، نفوذ چشمگیری در سایر افراد سازمان دارند. نتایج بررسیهای متعدد نیز این موضوع را تائید می‌كند، چنانچه افراد یك اداره قبول داشته باشند كه مدیر آنان در رشتة مربوط صاحب نظر و اهل فن است ، با میل ورضایت بیشتری از او تبعیت می كنند، به نظر بعضی كارشناسان علم مدیریت ،داشتن اطلاعات ، بویژه اطلاعات ومعلومات فنی وتخصصی ،یكی از صفات تقریبا عمومی مدیر به شمار می رود.چنانچه گفته اند: تا هنگامیكه افراد واجد صلاحیت را برای پست مدیریت انتخاب نكنیم وآموزشهای لازم به آنان ندهیم ، درصد مدیران شایستة جامعه تا آن میزان نخوهد بود كه بتوان مشكلات مربوط به بازسازی كشور را به نحو موثر حل كرد.حضرت رسول اكرم (ص) می فرمایند: هركس بدون آگاهی كاری را صورت دهد فساد آن بیش از اصلاح آن خواهد شد.

انعطاف پذیری وپرهیز از خود محوری:

 توجه به نگرشها و اندیشه های دیگران سبب می شود كه انسان از گرایش به خود كامگی دور ماند، هر مدیری می تواند با پی بردن به اندیشه ها و پیشنهادهای همكارانش، بهرة فراوانی به دست آورد، اما استفادة درست از نظریات دیگران باید از تواناییهای باریك تشخیص وتمیز برخوردار باشد. به طور كلی، مدیران باید این فرمان الهی را در دستور كارخود قرار دهند، آنجا كه می فرماید: آنان كه می شنوند سخن را پس پیروی می كنند، بهترش را، آنانند كه رهبریشان كرد خدا وآنانند دارندگان خردها. امام علی (ع) می فرمایند: وَ اِیاك وَالْاَعْجابَ بِنَفْسِك وَالثِّقَهَ بِما یعْجِبُك مِنْها وَحُبَّ الْاَطْراءِ = وبپرهیزید از خود پسندیدن و به خودپسندی مطمئن بودن و ستایش را دوست داشتن .

تقوی واخلاص:

یكی از دیگر صفتهای لازم برای مدیر اسلامی، داشتن تقوی است. مدیر باتقوا همواره خود را در معرض بازخواست خدا می بیند وتمام اعمال خود را مطابق با موازین وارزشهای الهی تنظیم می نماید. مدیر مسلمان اعمالش منحصراً برای جلب رضای خداوند متعال و خشنودی اوست ، از آنجا كه در اسلام وحكومت اسلامی پذیرفتن مسئولیتهای اجتماعی یك تكلیف و یك ظیفه می باشد نه یك نقش بی جان وبی هدف لذا در چنین برداشتی ازمدیریت جهت گیریهای مدیر و فعالیتهایش برای جلب رضای یك شخص ، گروه ویا مقامی خاص نیست بلكه صرفاً برای خدا وبه خاطر رضای خالق می باشد.

عفو و اغماض و بخشندگی:

از دیگر ویژگیهای مدیریت اسلامی گذشت وبخشندگی از اعمال خطای همكاران ودیگر افراد مرتبط با اومی باشد. حضرت علی (ع) در فرمان معروف خود به مالك اشتر می فرمایند:« الا ای فرمانفرما ، فرمانبران تو از دو صنف بیشتر نیستد یا مسلمانند كه با تو برادرند و دسته دیگر همانند تو در آفرینش می باشند. همچنانكه تو را در زندگی لغزشی در پیش است آنها نیز بدون لغزش نخواهند بود پس باید با آن دیده در آنان بنگری كه توقع داری خداوند در تو بنگرد. خداوند متعال نیز می فرماید: « خُذِ الْعَفْوِ وَ اَمْرِ ابِالْعُرْفِ وَ اَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلینْ = عفو وبخشش را پیشه خود ساز و به نیكی فرمان ده واز نادانان دور نما ».