تبیان، دستیار زندگی

مت جریس و جولیا روسو

ترجمه عبدالرضا ضرابی

نخستین تلاش هایی كه روابط بین گروه ها را تبیین می كند، تأكید دارند گروه هایی كه افراد آن، خود دارای تفاوت های شخصیتی هستند، نسبت به افراد سایر گروه های متفاوت با گروه خود، به گونه ای افراطی می نگرند. با آغاز دهه 1970 تكیه بر مطالعه فرایندهای اجتماعی مانند تعامل بین اعضای گروه ها دستخوش دگرگونی شده بود. پیش از انتشار اثر تجفل ، 2 روان شناسان اجتماعی تضاد بین گروه ها را رقابت برای دست یابی به منابع می پنداشتند. كمك بزرگ تجفل این بود كه نشان داد مسائل موجود در روابط بین گروه ها را می توان با مراجعه به مجموعه ای از فرایندهای اجتماعی درك كرد; زیرا این گروه ها در صورت عدم رقابت مستقیم با یكدیگر نیز به كار خود ادامه می دهند. دیدگاه تجفل بهترین معرّف برای كمك به ماست كه تعصب های منفی را درك كنیم;

تعصب هایی كه بر اساس آن، اعضای یك گروه (مثلا، گروه قومی، دینی، سیاسی، یا جنسیتی) نگرش های افراطی و ناخوشایندی كه هم سو با نگرش های سایر اعضای گروه است، به جای دیدگاه های [شخصی] خود پذیرفته و اختیار می كنند.

اما، نظریه هویت اجتماعی جامع تر از این است كه صرفاً تعصب را بیان كند، بلكه برای بیان تعامل بین گروه ها در زمینه های گوناگون به كار رفته است. مثلا، بیانگر این امر است كه چگونه دسته های مختلف در یك كارخانه یا اداره با یكدیگر همكاری می كنند.

مطالعات گروه كوچك

مطالعات گذشته به روشنی ثابت كرد وقتی دو گروه رقیب ایجاد می شود، هر گروه در صدد نشان دادن تعصبات منفی بر علیه گروه دیگر برمی آید. هدف مطالعات گروه كوچك این بود كه گروه هایی را به وجود آورد كه به آسانی به عنوان گروه هایی كه با یكدیگر متفاوتند، قابل شناسایی بوده، اما نتوان آن ها را رقیب یكدیگر دانست. تجفل (1970) تحقیقاتی را هدایت می كرد كه در آن از دانش آموزان پسر 14ـ 15 ساله مدارس انگلستان استفاده می شد. در یكی از این تحقیقات به شركت كنندگان گفته شد كه محققان قدرت بینایی افراد را مورد مطالعه قرار می دهند. به آن ها چندین دسته نقطه نشان داده شد و خواسته شد كه تعداد این نقطه ها را تخمین بزنند. سپس به دو گروه تقسیم شدند، آن گاه از آن ها خواسته شد تخمین بزنند. به یكی از گروه ها گفته شد كه تعداد نقطه ها را كم برآورد كرده اند و گروه دیگر تعداد نقطه ها را زیاد برآورد كرده اند. (اگرچه) در حقیقت، آن ها به صورت تصادفی تقسیم بندی شده بودند. پس از آن، جفت هایی از شركت كنندگان، یعنی دو گروه تخمین زننده زیاد و دو دسته تخمین زننده كم، از هر دسته یك نفر انتخاب شدند. از سایر شركت كنندگان خواسته شد بر مبنای میزان درستی تخمین ها، به هر كدام از اعضای جفت های مذكور نمره بدهند. پسرها اعضای جفتی را انتخاب كردند كه در گروه آن ها قرار داشتند; كم تخمین زن ها، زوج كم تخمین زن را و زیاد تخمین زن ها جفت زیاد تخمین زن را انتخاب كردند. حتی زمانی كه عضویت در گروه بر مبنای چیز بی ربطی مانند تمایل به كم یا زیاد تخمین زدن نقطه های روی یك صفحه پایه گذاری شد، افراد [از خود ]یك جانب داری درون گروهی قوی نشان دادند. اگر چه اكنون راه هایی برای بررسی هویت اجتماعی در موقعیت جهان واقعی وجود دارد، (اما) برنامه های كوچك كماكان از روش های تحقیق رایج به حساب می آیند.

طبقه بندی اجتماعی

تجفل و ترنر (1979) معتقدند كه بسیاری از انواع تعامل های گروهی، به ویژه تعصب را می توان بر پایه میل طبیعی انسان به عنوان بخشی از یك گروه قلمداد كرد. چنین افرادی بر همین اساس سایر مردم را در درون یا بیرون از آن گروه طبقه بندی می كنند. این بدان معناست كه مایلیم بدون واسطه درباره كسانی كه با آن ها مواجه می شویم یا آن ها با ما برخورد می كنند، قضاوت كنیم. این كار طبقه بندی اجتماعی نام دارد. هر گروهی كه ما به آن تعلق داریم، گروه خودی و هر گروهی كه با ما مخالف و یا در مقابل گروه خودی است، گروه غیرخودی  قلمداد می گردد. ما علاقه مندیم تا از اعضای گروه خودی در مقابل اعضای گروه غیرخودی جانب داری كنیم (این كار، جانب داری گروه خودی [یا جانب داری گروهی ]نام دارد). ماهیت صریح گروه هایی كه ما خود را به آن ها متعلق می دانیم، به طور گستره، متناسب با تجربه شخصی ما تغییر پیدا می كند. ما همه تمایل داریم طبقه هایی مانند جنس، نژاد، و گروه اجتماعی ـ اقتصادی را بپذیریم. سایر طبقات به ویژه، به فرهنگ یا علایق شخصی افراد مربوط است. (مثلا بسیاری از مردم، خود را در دسته حامیان یك تیم فوتبال خاص قرار می دهند). بر طبق نظریه هویت اجتماعی، تمایل ما به تفكر درباره خود، به عنوان كسانی كه به یك یا چند گروه تعلق داریم، بخشی بنیادی از طبیعت انسان است. این تفكر قطع نظر از اینكه ما در رقابت با گروه غیرخودی هستیم، یا اینكه روابط خوبی با افراد عضو گروه غیرخودی داریم، رخ می دهد.

هویت اجتماعی

برخی روان شناسان عقیده دارند كه طبقه بندی اجتماعی برای بیان بعضی از جنبه های تعامل درون گروهی مانند تعصب كافی است. این دیدگاه به نظریه طبقه بندی اجتماعی  معروف است. نظریه هویت اجتماعی، به لحاظ اهمیت تعیین هویت اجتماعی، با نظریه طبقه بندی اجتماعی فرق دارد. زمانی كه ما خود را به عنوان بخشی از یك گروه طبقه بندی می كنیم، هویت این گروه را پذیرفته و آن گونه كه فكر می كنیم اعضای گروه عمل می كنند، احتمالا با پذیرفتن نشانه های عینی عضویت رفتار می كنیم. برای مثال، اگر شما خود را در دسته طرفداران یك تیم فوتبال قرار داده اید، در موقعیتی كه قرار دارید هویت یك طرفدار را خواهید پذیرفت و روش هایی را به كار می برید كه به عقیده شما یك طرفدار فوتبال به آن عمل می كند. شما ممكن است شال گردنی به رنگ لباس های تیمتان بپوشید و به تماشای مسابقات بروید. شما احتمالا به دنبال یافتن اطلاعاتی هستید كه به ویژه برای ورزشكاران، برجسته و مهم است; مثلا، امتیازات مربوط به مسابقات اخیر و آخرین وضعیت تیم مورد علاقه شما در لیگ. یك مفهوم عاطفی نسبت به تعیین هویت با یك گروه شكل می گیرد، و عزّت نفس  ما مبتنی بر عضویت گروهی ما می شود. بنابراین، مردم می توانند غرور شدید خویشتن را در گروه ها با آنچه خود تشخیص می دهند، تجربه كنند.

مقایسه اجتماعی و عزّت نفس

آن گاه كه ما خود را عضوی از یك گروه قلمداد نموده و از لحاظ عاطفی با آن گروه همانندسازی می كنیم، شدیداً تمایل داریم گروه خود را با سایر گروه ها مقایسه كنیم. اگر قرار باشد عزّت نفس فرد حفظ شود، آن گاه لازم است گروه آن ها به طور همسان با دیگر گروه ها مقایسه شود. بسیار مهم است كه خصومت بین گروه ها درك شود; زیرا گاهی دو گروه كه خود را رقیب معرفی می كنند، به خاطر اینكه اعضا عزّت نفس خود را حفظ كنند، مجبورند با یكدیگر رقابت كنند. با مراجعه به مثال تیم های فوتبال، اگر هویت شما ذاتاً به طرفدار بودن (تیم) وابسته باشد، وقتی تیم شما همواره از سوی سایر تیم ها، تیمی شكست خورده قلمداد شود، به سختی خواهید توانست عزّت نفس خود را حفظ كنید.

اما گروه های حامی فوتبال هویت خود را با معیاری به غیر از پیروزی تیم ها می سنجند.

برای مثال، دار و دسته شرور فوتبال، برای مبارزه قدرت، كاملا مستقل از تیمی كه طرفدار آن هستند، شهرت خود را محقق می سازند.

سایر گروه های حامی، عزّت نفس خود را به ویژه به طور فطری تر یا با وفاداری بیشتر از طرفداران سایر تیم ها حفظ می كنند.

دیدگاه معاصر

پژوهش های معاصر دانش ما را در زمینه پدیده هویت اجتماعی توسعه داده است. گروه آزمایش های كوچك آغازین نشان داد كه صِرف وجود گروه خودی و گروه غیرخودی برای ایجاد جانب داری گروه خودی كافی است. اما تحقیقات اخیر این مطلب را مورد تردید قرار داده است. دابز ( Dobbs ) و كرانو ( Crano) (2001 ) تحقیقی را درباره گروه كوچك در موقعیت های گوناگون انجام داده اند. مسئله پیچیده ای كه باید توضیح داده می شد این بود كه چرا نمره های كمتر به اعضای گروه غیرخودی اختصاص یافت. در موقعیتی كه افراد نمره ها را به گروه اكثریت اختصاص داده بودند و باید تصمیم شان را توجیه می كردند، طرفداری از گروه خودی خیلی كمتر از موقعیت كنترل بود. اما زمانی كه فرد نمره دهنده در گ روه اقلیت بوده و باید تفاوت قایل شدن را در مقابل گروه اكثریت غیرخودی توجیه می كرد، طرفداری از گروه خودی افزایش می یافت. این نشان می دهد كه طرفداری از گروه خودی در واقع كاری است پیچیده تر از آنچه مطالعات اولیه به آن اشاره داشت.

دو سؤال اساسی و مهم مربوط است به سنی كه كودكان جانب داری از گروه خودی را نشان خواهند داد و به میزانی كه جانب داری از گروه خودی بر تفاوت های منزلت اجتماعی بین گروه ها فایق می آید. برای ارزیابی این دو سؤال نِسدال ( Nesdale ) و فِلسِر ( Flesser) (2001 ) مطالعه گروه كوچك را انجام دادند: كودكان 5ـ8 ساله را به طور تصادفی به چند گروه تقسیم كردند و به آن ها گفتند كه گروه ها دارای توانایی متفاوتی در نقاشی كردن هستند. به برخی از كودكان فرصت داده شد تا گروه دیگری تشكیل دهند. از كودكان خواسته شده بود كه علاقه خود را نسبت به گروه های دیگر برآورد كنند. همان گونه كه انتظار می رفت، آن ها نسبت به گروه خود تعصب نشان دادند، و از آن برآوردی بالاتر از سایر گروه ها، كه همان توانایی را داشتند، انجام دادند. آن ها، به هر حال، نسبت به منزلت اجتماعی گروه خود حساس تر بودند و بیشتر علاقه مند بودند در صورتی كه پیشنهاد جایگاهی در گروه دارای موقعیت اجتماعی بالاتر به آن ها شود، آن را انتخاب كنند. تحقیقاتی از این دست، درك ما از هویت اجتماعی را بهبود بخشیده است; زیرا این تحقیقات نشان می دهند كه هر چند جانب داری گروه خودی، حتی در كودكان 5 ساله وجود دارد، اما این یك نتیجه محدودی است و هر كجا مردم بتوانند عزّت نفس خود را با استفاده از حركت به سوی یك منزلت اجتماعی بالاتر در گروه تقویت كنند، آن ها حتماً این كار را انجام می دهند.

از یك سو، نتایج به دست آمده، درباره نوجوانان 15ـ18 ساله ( پوپ ( Poppe ) و لینسن ( Linssen) ، 1999 ) حاكی از وجود آمیزه ای مشابه از «جانب داری گروه خودی» و «ارزشیابی سایر گروه ها» بر مبنای عوامل دیگر است. آن ها پرسش های خود را از 1000 نوجوان اهل روسیه، بلغارستان، بلاروس، مجارستان، هلند و جمهوری چك در رابطه با عقاید آنان درباره اصول اخلاقی و لیاقت مردم پاره ای از كشورهای اروپایی مطرح كردند. همان گونه كه انتظار می رفت، جوانان، كشورهای خودشان را نسبت به سایر كشورهای اروپای شرقی اخلاقی تر و شایسته تر ارزیابی كردند. آن ها همچنین دیدگاه های كلیشه ای (قالبی) از مردم اروپای غربی ارائه دادند ـ مردم انگلستان به عنوان اخلاقی ترین مردم اروپا و مردم آلمان شایسته ترین مردم ارزیابی شده بودند! ـ چنین تحقیقاتی نشان می دهد كه اگر چه جانب داری گروه خودی یكی از عوامل تأثیرگذار در پاسخ های مردم به سایر گروه هاست، اما عوامل مهم دیگری نیز مانند قالب های گروهی وجود دارد.

جایگاه كنونی این تفكر

حجم زیادی از تحقیقات معاصر، در زمینه هویت اجتماعی است; مانند تجربیات گروه كوچك، شبیه سازی موقعیت های زندگی واقعی گروهی، تحلیل گروه خودی و غیرخودی، بازنمایی های رسانه ای (بازگویی رسانه ای) حوادث و مطالعات موردی. به رغم ماهیت ساختگی گروه كوچك، نظریه هویت اجتماعی كاربردهای عملی متعددی دارد و ثابت شده كه از نظر منطقی برای درك رفتار اجتماعی در موقعیت های زندگی واقعی مؤثر بوده است. به هر حال، نمی توان گفت كه نظریه هویت اجتماعی بدون اشكال و نقد است. یكی از اشكالات آن این است كه نظریه، توانایی محدودی برای تبیین تفاوت های فردی در وابستگی آن ها به گروه ها دارد. اگر چه صحیح است كه گرایش كلی مردم به این است كه با گروه ها شناخته شوند و جانب داری از گروه خودی را نشان دهند، اما در اینكه ما چگونه خود را آماده چنین جانب داری ای می نماییم اَشكال گوناگونی وجود دارد. مثلا كسانی كه بیش از اندازه درگیر رقابت هستند، نسبت به افرادی كه به دنبال تعاون و همكاری بیشترند، جانب داری گروهی افزون تری از خود نشان می دهند ( پلاتو ( Platow ) و همكاران، 1990). بنابراین، نظریه هویت اجتماعی یك روش مهم برای درك رفتار گروهی است.

نظریه هویت اجتماعی در عمل

نظریه هویت اجتماعی بیش از هر جا برای تبیین تعصب شهرت دارد و می تواند برای شناخت راهبردهای عام برای كاهش تعصب به كار رود. بنابراین، كار جمعی ( كِلِی ( Kelly ) و برینلینگر Breinlinger ، 1996 ) كه در آن گروه اقلیت نیروها را متحد می كند و بر علیه تبعیض وارد عمل می شود، می تواند به عنوان كار كردن به خاطر توانمند نمودن هویت گروه خودی تلقّی شود. مدل رایج هویت گروه خودی ( گارتنر Gaertner 1993 ) با از بین بردن مرزهای بین گروه خودی و گروه غیرخودی، دقیقاً بر مبنای اصل مخالف كار می كند. هرگویچ ( Hergovich ) و اولبریچ ( Olbrich ) (1996) از این هم پا را فراتر گذاشته و یك شبیه سازی رایانه ای از مبارزه درون گروهی، كه تا حدی مبتنی بر تحقیقات نظریه هویت اجتماعی است، طراحی كردند. به برنامه، اطلاعات مربوط به سوابق 49 درگیری و مبارزه در كشورهای انگلستان، آمریكا و اتحادیه جماهیر شوروی (سابق)، داده شده بود و اغلب به طور صحیح اعلام می كرد كه چه زمانی درگیری مسلحانه رخ داده است (5/87 درصد در آمریكا، 70 درصد در اتحادیه جماهیر شوروی، و 5/62 درصد در انگلستان). این نتیجه فوق العاده مهم است; چون بدین معناست كه نظریه هویت اجتماعی می تواند در پیشگویی جنگ ها به ما كمك كند.

البته، نظریه هویت اجتماعی كاربردهای متنوع دیگری نیز دارد; یكی از كاربردهای آن در تبلیغات بازرگانی و آگهی های تجاری است. مادریگال ( Madrigal ، 2001 ) با استفاده از یك پرسشنامه رابطه بین هویت طرفداران ورزش را با تیم هایشان، و احتمال خرید آنان از محصولات شركت های برپاكننده آن تیم ها آزمود. طرفداران پرقدرت تیم، اهتمام زیادی به خرید محصولات شركت برپاكننده تیم خود داشتند. این امر كاربردهای روشنی برای شركت ها دارد تا تیم هایی را انتخاب و از آن ها پشتیبانی كنند كه طرفدارانی وفادارتر و محكم تر دارند و نه تیم هایی كه بیشترین پیروزی را دارند. سیاستمداران نیز می توانند از پدیده هویت اجتماعی استفاده كنند. در تحقیقی كه توسط ماتیوس ( Mathews ) و دیتز اُهلر ( Dietz-Uhler ) (1998) انجام شد، دانشجویانی كه وابستگی های سیاسی متفاوتی داشتند، آگهی های تبلیغاتی مربوط به خود (گروه خودی) و سایر احزاب (گروه غیرخودی) را مورد ارزیابی قرار دادند. دقیق ترین آگهی های ارزیابی شده مربوط به حزب خود آن ها، آن آگهی بود كه نسبت به حزب مثبت بود. اما آگهی هایی كه از سوی شركت كنندگان هم حزبی شان منتشر شده و دیدگاه منفی نسبت به حزب آنان داشتند، در نزد آن ها حتی ناپسندتر از آگهی های منفی ای بود كه احزاب رقیب منتشر كرده بودند. این نشان می دهد كه ضروری است آگهی های تبلیغاتی منتشر شده از سوی احزاب سیاسی، هیچ ابهام یا پیام افراطی در بر نداشته باشد تا بر روی طرفداران خود آن ها اثر منفی نگذارد.

نظریه هویت اجتماعی همچنین در درك رفتار مردم در سازمان ها و ادارات مهم است. ورچل ( Worchel ) و همكارانش (1998) راه هایی را بررسی و دنبال كردند كه از طریق آن ها هویت اجتماعی می توانست برای بهبود انجام كار گروه ها مورد استفاده قرار گیرد. آن ها موقعیت های تجربی متعددی پدید آوردند كه در آن موقعیت ها، گروه های دانش آموزان با یكدیگر انجام وظیفه می كردند. وقتی گروه ها همكاری با یكدیگر در آینده را پیش بینی می كردند، وقتی آن ها از لباس متحدالشكل استفاده می كردند، وقتی آن ها برای تولید گروهی، پاداش مشترك می گرفتند و پاداش انفرادی دریافت نمی كردند، سطح تولید بالاتر می رفت. وجه مشترك این سه متغیر این است كه آن ها به هویت برتر همراه با كار گروهی منجر می گردد.