تبیان، دستیار زندگی

حجة الاسلام دكتر مرتضى آقاتهرانى

تاریخچه بحث

مسأله اهمال كارى در منابع اسلامى از دیر باز مورد توجه بوده و در روایات و ادعیه درباره آن سخن به میان آمده است. امیدوارم كه در این نوشته، قلمرو بحث به روشنى نشان داده شود تا راه بهرهورى بیش تر از آیات و روایات به روى آیندگان باز گردد. ناگفته نماند كه علماى اخلاق و عرفاى اسلامى، پیوسته اهل سیر و سلوك را از ابتلا به این نابهنجارى اخلاقى رفتارى بر حذر مى داشته اند.

این واژه در غرب، به ویژه در عرصه روان شناسى، حدود چهل سال است كه مطرح شده است. تنها استاد روان شناسى كه درباره تاریخچه اهمال كارى بحث كرده است، پل ت. رینجن باخ  مى باشد. وى كتابى به نام بررسى تاریخى علل اهمال كارى  تألیف كرده است. هرچند موضوع انتخابى او جالب است، اما كمك چندانى براى حل مسأله ارائه نداده است.  پس از وى، دو نفر از نویسندگان به نام هاى آلبرت آلیس  و ویلیام جیمزنال ،  به نگارش كتاب روان شناسى اهمال كارى  همت گماردند كه در نوع خود كارى بدیع و قابل ارائه است.

اما دغدغه خاطر نگارنده این است كه این آسیب را بازشناسى كرده و راه تحقیق را صرفاً به تجربه محدود نسازد و از راه كارهاى وحیانى نیز در این زمینه نیز بهره ببرد.

تعریف اهمال كارى

روان شناسان در تعریف اهمال كارى گفته اند: اهمال كارى این است كه كارى را كه تصمیم به اجراى آن داریم به آینده موكول كنیم. در یك كلمه مى توان گفت: جوهره این آسیب روانى به تعویق انداختن، تعلل ورزیدن، سبك گرفتن و سهل انگارى در كار است. بنابراین، اهمال هم در امور فردى و هم جمعى معنا و مفهوم پیدا مى كند. در نهایت مى توان گفت: در همه این معانى نوعى این دست آن دست كردن نهفته است.

در زبان عربى واژه هاى كسل، ضجر مرادف اهمال كارى است. عناوینى چون تهاون  و إبطاء چندان دور از این واژه نیستند.  دو واژه مماطله و تسویف نیز مرادف اهمال كارى اجتماعى است كه در قول و قرارهاى زمانى تحقق پیدا مى كند. در كلام صاعدِ امام سجاد(علیه السلام) در دعاى ابوحمزه این گونه آمده است: «و قد افنیت بالتسویف و الآمال عمرى»;  خدایا من عمرم را به امروز، فردا كردن (در عمل به عهد و پیمانى كه با تو داشته ام) و آرزوهاى طولانى و بلند، گذرانده ام. در دعاى كمیل تحت عنوان مطال این گونه آمده است: «و خدعتنى الدنیا بغرورها، و نفسى بجنایتها و مطالى»;  دنیا به وسیله فریفتن خود و نفسم به جنایت و سهل انگاریش مرا گول زده است.

واژه بطئ به معنى كُندى، معناى اهمال را مى رساند. «و ان كنت بطیئا حین یدعونى»;  گرچه هنگامى كه تو مرا به سوى خود خوانده اى، من كندى (سستى) به خرج داده ام. «او لعلك آلف مجالس البطالین فبینى و بینهم خلیتنى»;  خدایا! مبادا مرا مأنوس به هم صحبتى آنان كه عمر خود را به بیهودگى مى گذرانند دیده اى، كه توفیق دعا و عبادت را از من گرفته اى؟

بنابراین، اهمال كارى آسیبى روانى است كه از حالات نفس آدمى است. امام على بن الحسین (علیه السلام) در مناجاتى به درگاه خداوند این گونه از نفس خود گلایه دارند: «الهى الیك اشكوا نفساً بالسوء ... و تسوّفنى بالتوبة»;  خدایا از نفسم شكْوه دارم كه... توبه امروزم را به فردا مى افكند. امام به روشنى تسویف را از حالات نفس انسانى دانسته اند.

ویژگى هاى اهمال كار

1. اهمال كار، تصمیم به انجام كارى مى گیرد ولى بدون علت شناخته شده آن را به تعویق مى اندازد.

2. بى شك همگان، حتى مبتلایان به اهمال كارى، این آسیب روانى را نكوهش كرده و از آن تنفر دارند;  زیرا این حالت در واقع، مصداق ناسپاسى است، حال آن كه، انسان ها بر مبناى فطرت خود تمایل به سپاس گزارى دارند و به آن اظهار علاقه مى كنند. بنابراین، این بیمارى را برخود و دیگران بر نمى تابند.

3. اهمال كارى به سرعت به صورت عادت در افراد ظاهر مى شود و از نظر آمارى، این عادت نزد بیش تر مردم رایج است. آلبرت آلیس و ویلیام جیمزنال مى گویند: حدس ما آن است كه 95 درصد مردم به این بیمارى مبتلا هستند.  پس، درمان آن به سهولت انجام پذیر نخواهد بود. بدین جهت، امام حسن عسكرى(علیه السلام)مى فرمایند: «رد المعتاد عن عادته كالمعجز»;  كسى كه به چیزى عادت كرده، باز گردانیدن او از عادتش شبیه معجزه است.

4. این بیمارى مسرى است و از حالتى به حالت دیگر و از انسانى به انسان دیگر و از فرد به جامعه و از جامعه اى به جامعه دیگر سرایت مى كند. بنابراین، باید به تأثیر و تأثرات آن توجه جدى داشت; چرا كه مى تواند به خانواده، جامعه، ملت و فرهنگ یك كشور آسیب رساند. پژوهش هاى روان شناسى بالینى نشان مى دهد كه این عادت در جوامع مختلف شایع و روندى رو به رشد دارد

انواع اهمال كاران و مراتب آن

انسان ها گاه به چیزى آگاهى مى یابند و گاه نسبت به آن جاهل اند. امیرالمؤمنین على(علیه السلام) مى فرمایند: «... و عالمكم مسوّف»;  آن كه عالم و آگاه است در امور روزمره به اهمال كارى مبتلا مى شود و در زمانى دیگر به آن معتاد مى شود. ولى همه به یك نوع اهمال مبتلانیستند.بنابراین،اهمال كارى داراى انواع ومراتب متعددى است.  مى توان گفت:اهمال كاران همگى با صورت مسأله برخورد یكسانى ندارند، چنانچه:

1. برخى اهمال كاران اصلا توجهى به رفتار مسامحه آمیز خود ندارند. در واقع، به نوعى مبتلا به غفلت هستند. بنابراین، باید در انتظار طلوع بیدارى آنان ماند; یا خود بیدار شوند و یا بیدارشان كنند.

2. بعضى به این رفتار خود اعتراف داشته ولى قضاوتى درباره آن ندارند. از آن جا كه این افراد به زشتى آن پى نبرده اند، به فكر اصلاح خود برنمى آیند.

3. گروهى از اهمال كارى خود آگاهى دارند ولى آن را چندان زشت نمى شمارند و حتّى این برچسب را به خود مى پذیرند. درمان ایشان نسبت به گروه هاى پیشین، قدرى مشكل تر است. قرآن كریم این گروه را بیش از همه به خسران و زیان نزدیك دیده است، آن جا كه مى فرماید: «قل هل ننبئكم بالاخسرین اعمالا، الذین ضل سعیهم فى الحیوة الدنیا و هم یحسبون انهم یحسنون صنعا» (كهف: 103و104); (اى پیامبر) آیا به شما خبر دهیم كه زیان كارترین (مردم) در كارها چه كسانى هستند؟ آن ها كه تلاش هایشان در زندگى دنیا گم (و نابود) شده، با این حال، مى پندارند كار نیك انجام مى دهند.

4. افرادى كه به این نارسایى اخلاقى، روانى توجه پیدا كرده و خود را نیز بر این رفتار نابهنجار سرزنش و ملامت مى كنند، اما راهكار درمان و برخورد مناسب با آن را نمى دانند.

نكته: باید توجه داشت كه درست به همین دلیل، میزان تأثر و ناراحتى اهل اهمال و تساهل نیز یكسان نیست.

آثار اهمال كارى

آثار اهمال كارى را مى توان در امورى چند خلاصه كرد كه عبارتند از:

1. بیش تر افراد از تأخیر در انجام كار خود و دیگران پشیمان و ناراحتند.

2. اهمال كاران در خود احساس پوچى و بى ارزشى مى كنند. حضرت باقرالعلوم(علیه السلام) بستر اهمال كارى و تسویف را به دریایى تشبیه فرموده كه غرق شدگان در آن ورطه را به هلاكت مى رساند: «ایاك و التسویف، فانه بحر یغرق فیه الهلكى.»

3. در بیش تر گزارش هایى كه اهمال كاران داده اند، این نكته جلب توجه كرده كه همه از بى اعتمادى به نفس خود گلایه كرده اند.

4. بالاخره، استمرار بر اهمال كارى انسان را به وادى حیرت و سرگردانى سوق خواهد داد. چنانچه امام صادق(علیه السلام) به این واقعیت اشاره مى فرمایند: «... و طول التسویف حیرة.»

نتیجه اهمال كارى

شخص اهمال كار به چند عارضه مبتلا خواهد شد كه برخى از آن ها عبارتند از:

1. افسردگى;

این بیمارى خود گواه و نشانه این است كه اهمال كار مى خواهد خود را از رنج اهمال كارى نجات دهد. افسردگى داراى نشانه هایى چون: خستگى، سر دردهاى شدید، بى خوابى، فشارخون و زخم معده است.

لازم به یادآورى است تا هنگامى كه اهمال كارى به شكل اعتیاد در نیامده، افسردگى ناشى از آن درمان پذیر است. اما هنگامى كه اهمال كارى عادت شد، درمان آن بسیار دشوار مى شود.

2. وحشت زدگى درونى،

دلهره و احساس ترس هاى درونى;

3. بى كنترلى و بریدگى.

ناگفته نماند كه ویژگى هاى مزبور، خود از نشانه هاى شكست روحى شخص اهمال كار مى باشند.

بررسى علل اساسى و ریشه یابى اهمال كارى

اگر بتوانیم اهمال كارى را ریشه یابى كنیم، بى تردید درمان آن سهل و آسان خواهد بود. اینك نوبت آن فرا رسیده كه به برخى ریشه ها و عوامل اساسى اهمال كارى توجه كرده راهى براى درمان آن بیابیم.

روان شناسان چند عامل مهم را براى این آسیب روانى نام برده اند كه آن ها را در دو دسته كلى، مورد بررسى قرار مى دهیم:

1. آسیب ها و نابهنجارى هایى كه مربوط به روان شخص اهمال كار است; همچون: خودكم بینى، توقع بیش از حد از خود، پایین بودن سطح تحمل، كمال طلبى وسواس گونه، اشتیاق به لذت جویى كوتاه مدت، فقدان قاطعیت، و عدم اعتماد به نفس.

2. آسیب هایى كه در ارتباط با دیگر اشخاص و یا محیط اطراف، خود را نشان مى دهد; مانند: نارضایتى از وضع موجود، عدم تسلط بر كار، نگرش منفى به كار، نگرش غیر واقع بینانه از دیگران، احساس عدم مسؤولیت در برابر دیگران، لجبازى با دیگران، اهمال كارى و پرخاشگرى انفعالى، بر چسب زدن به این و آن.

الف. آنچه تنها به شخص اهمال كار بستگى دارد

1. احساس خودكم بینى :

 این احساس بر اثر سه برخورد اجتماعى حاصل مى شود.

1. كسى كه از خود توقع دارد كه كارى كه به انجام مى رساند، از همه بهتر و كامل تر باشد همیشه رفتار او همراه با ترس، اضطراب و تشویش ناخواسته است.

2. به طور طبیعى همه خواهان جلب محبت دیگران هستند، ولى چون نمى توانند به اوج آن دست یابند، بنابراین، رنجیده خاطر شده و در نهایت نسبت به آنان خصومت مىورزند.

3. هركس دوست دارد بر ضعف شخصیت خود غالب آید، اما درصد كمى از انسان ها بر آن فایق مى آیند. درنتیجه، به اضطراب و نا امیدى مبتلا مى گردند.

به نظر مى رسد، بهترین درمان براى رهایى از این حالت این است كه انسان كارى كند كه به حیطه ولایت خداوندى وارد شود تا به آرامشى جدى دست یابد. ولایت به معناى سرپرستى است; بر مبناى تحقیقى درون دینى، تعلّق تدبیر خداوند بر موجودات ذى شعور (مانند انسان) همان ولایت است. تا آنجا كه دانسته شده خداوند متعال بر بندگان سه گونه ولایت دارد: ولایت عام، ولایت خاص، و ولایت اخص. ولایت عام آن گونه تدبیرى است كه بر همگان، خواه مؤمن ویا بى ایمان، یكسان اعمال مى گردد. اما هر كه از ولایت عام خداوند بهره برد و از این نعمت سپاسگزارى كند، خود را در معرض لطف ویژه او، یعنى ولایت خاص، قرار مى دهد. ولایت اخص، گونه اى برتر با شكرى بى حد و حصر است كه اختصاص به معصومان(علیهم السلام)دارد.  در قرآن آمده است: « الا ان اولیاء الله لا خوفٌ علیهم و لا هم یحزنون » (یونس: 62). این جاست كه با قدرت و قوایى بى حد و حصر و با شتابى غیرقابل تصور به جلو حركت مى كند.

2. دم بینى :

برخى انسان ها زمان كوتاهى از عمر خویش را مى بینند. گویا همه چیز امروز است و فردایى وجود ندارد، گو این كه دم غنیمت باید شمرد. لیكن برنامه براى آینده نداشتن و تنها به امروز نظركردن، برنامه ریزى را به مخاطره مى اندازد. بسیارى از كسانى كه به مادى گرایى تمایل دارند داراى چنین بینشى هستند. چنانچه یاران موسى(علیه السلام)وقتى از شرّ فرعونیان نجات یافتند، هنگامى كه عبورشان به گروهى افتاد كه در برابر بت ها به سجده افتاده بودند، بى محابا گفتند: « اجعل لنا الهاً كما لهم آلهه » (اعراف: 138); اى موسى همان گونه كه آن ها داراى بت هستند، براى ما هم الهه اى را قرار بده تا در برابر آن ها كرنش كنیم. همین اندیشه بیمارگونه بالاخره آنان را به گوساله پرستى سوق داد. این گونه افراد در امر دنیا هم موفق و پیروز نخواهند بود; چرا كه تنها مزد امروز را مى خواهند و به آینده بى توجهند.

3. توقع بیش از حد از خود :

اگر شما در رفتار خویش توقع بیش از توان خود را داشته باشید، به ناچار نمى توانید به موقع به وعده خود وفا كنید. متأسفانه كامل گراها، ستارگان را هدف قرار مى دهند ولى جز هوا نصیبشان نمى شود.  هرچند دقت در انجام كار براى خوب انجام گرفتن لازم است، اما تندروى در این خواسته نوعى آرمان گرایى است كه منجر به شكست مى شود. گفتارى از مولى على(علیه السلام)گویاى همین واقعیت است: «به راستى كه زیان كارترین مردم در معامله و ناامیدترینشان در تلاش و كوشش كسى است كه تن خویش را در راه به دست آوردن آرزوهاى خود فرسوده كند...»

بى شك توقع بیش از حد از دیگران نیز منجر به شكست و رو در رویى خواهد شد. امام على(علیه السلام) در بیان دیگرى مى فرمایند: «من كلفك ما لاتطیق فقد افتاك فى عصیانه»;  هر كه تو را به آنچه در توان و طاقت تونیست وادار كند، در حقیقت تو را درگیر با خود كرده است.

4. پایین بودن سطح تحمل 36 :

كودك هرگاه از چیزى بدش آید، به وسیله جیغ كشیدن و فریاد زدن ناخوشنودى خویش را ابراز مى دارد. به تدریج هرچه زمان مى گذرد و او بزرگ تر مى شود، بر اثر تجارب افزوده شده، قدرت تحمل پذیرى او بالا مى رود. برخى در برابر ناملایمات شكیبا و صبورند ولى بعضى ها خیلى زود از كوره در مى روند.

به اعتقاد ما میزان تحمل پذیرى افراد به سرشت، خُلق و خوى، میزان تأثر آن ها، ساختار فیزیولوژى  و قدرت اراده آنان بستگى دارد.  باید گفت: به طور كلى كسانى كه به زندگى خوش بین ترند، ناملایمات زندگى را آسان تر گرفته و كار براى آنان رنج آور نخواهد بود.

5. كمال گرایى وسواس گونه :

گرچه كمال جویى در نهاد همه انسان ها نهفته شده است و دقت براى خوب انجام گرفتن لازم است، اما كمال گرایى وسواس گونه راه مناسبى براى بالا بردن كیفیت نیست; چرا كه همیشه برآیند وسواس جز اضطراب و عقب نشینى در انجام كار چیز دیگرى نخواهد بود.

حضرت نبى اكرم(صلى الله علیه وآله)در بیانى مى فرمایند: «... یا اباذر ایاك و التسویف بأملك فانك بیومك و لست بما بعده فان یكن غد لك لم تندم على ما فرطت فى الیوم»;  اى اباذر، تو را از امروز و فردا كردن به خاطر آرزوى درازت بر حذر مى دارم. چرا كه تو براى امروزت هستى و نه براى روزهاى آینده. بله، اگر [قدر امروزت را دانستى] و براى تو فردایى بود، براى آنچه در آن روز گذشته به دست آورده اى، هرگز پشیمان نخواهى شد.

6. لذت جویى و راحت طلبى 40 :

بسیارى از اهمال كارى ها نتیجه لذت جویى آنى و بى تابى در رسیدن به خوشى زودگذر است;  براى مثال، كسى كه به برنامه هاى جدى درسى خود بى اعتناست و بیش تر وقت خود را، حتى در ایام امتحانات به بازى، شب نشینى، تفریح و... مى پردازد و یا داوطلب دوره دكترى كه به بهانه امتحانات سخت براى ورود به آن، از این فكر صرف نظر كرده و راه پیشرفت را بر خود مسدود مى كند و... .

آفات لذت گرایى آنى و راه هاى درمان آن

براى این كوته بینى، آفاتى را مى توان مورد توجه و دقت قرار داد; نظیر این كه:

1. اگر شما در رفتار خود همیشه به لذت زودگذر بیندیشید و راحتى را بر همه چیز مقدم بدارید، نمى توانید با دیگران ارتباط بر قرار كنید. توجه به این نكته لازم است كه در پَس ارتباطات اجتماعى، راحتى هاى فراوانى نهفته است كه شما از ترس یك ناراحتى خیالى و موقت ذهنى، از مزایاى آن صرف نظر كرده اید.  دراحادیث اهل بیت(علیهم السلام)به روشنى این مطلب گوشزد شده است. این جا به چند نمونه از آن ها اشاره اى خواهیم داشت: امیرالمؤمنین(علیه السلام) در گفتارى از آثار لذت ها پرده بردارى مى كنند: «كم من شهوة ساعه اورثت حزنا طویلا»;  چه بسا ساعتى كامروایى، اندوهى طولانى را به بارآورد و غم و غصه اى فراوان را در پى داشته باشد. و در بیانى دیگر، درباره كسانى كه توجه به خطرات لذت هاى انحرافى داشته ولى با این همه آن را طلب مى كنند، مى فرمایند: «عجبت لمن عرف سوء عواقب اللذات كیف لا یعف!»;  در تعجبم از آن كس كه به نتایج بد لذت ها شناخت دارد ولى از آن دست نكشیده و عفت به خرج نمى دهد!

2. شما با تلقین به خود، به بارورى این اندیشه كه، تحمل دیگران كار دشوارى است، كمك كرده اید. چرا به خود نمى گویید، من با وجود مشكلاتى كه وجود دارد، سعى مى كنم با دیگران رابطه برقرار كنم؟ براى من هیچ چیز تحمل ناپذیر نیست.

3. روى آوردن به لذت جویى دراز مدت.  رفتار شما، به عنوان كسى كه به لذت هاى آنى، یعنى زندگى لحظه اى، نمى اندیشد و به خوشى هاى آینده نظر دارد، كاملا منطقى خواهد بود. براى دستیابى به لذت هاى ماندنى شكى نیست كه باید انتخاب بهترى داشت. كسى كه آرزوى رسیدن به مرحله فارغ التحصیلى را دارد، باید بتواند از تفریحات زودگذر صرف نظر كند تا وقت مناسبى براى مطالعه امتحانات خود پیدا كند. كسى كه با وجود مشكلات موجود، اوقاتش را صرف كار آموزى هاى لازم مى كند تا كار مشخصى را به عهده گیرد، در حقیقت مشكلات آنى را به خاطر آینده تحمل كرده است.  در دستورات اولیاى دین هم مردم به ترك لذات ناپایدار براى رسیدن به لذات پایدار و ماندنى تشویق شده اند. از امام على(علیه السلام)نقل شده است: «اسعد الناس من ترك لذة فانیه للذة باقیه»;  خوشبخت ترین مردم كسى است كه لذت ناپایدار (دنیا) را به خاطر لذت پایدار (آخرت) واگذارد.

7. فقدان قاطعیت :

امروز روز تعطیلى اوست، تازه از خواب بیدار شده، اتاقش كثیف و همه چیز نامرتب است. او از آن وضع نفرت دارد، از خودش هم بدش مى آید ولى نمى داند چه كند و از كجا شروع كند. این توصیف كسى است كه دچار اهمال كارى شده، و در نتیجه او را مهمل مى نامند. كسى كه از كار كردن مى ترسد، در نتیجه باید كارش را مضاعف انجام دهد  و خود را بى محابا در معركه اشتغال به آن كار بیندازد. بیانى از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل شده كه خود حاوى تحلیل روانى بلندى است. آن حضرت مى فرمایند: «اذا هبت امرا فقع فیه، فان شدّه توقیه اعظم مما تخاف منه»;  چون از كارى ترسیدى وارد آن كار شو، [زیر] كه خود را سخت پاییدن دشوارتر باشد از وارد نشدن در كار.

8. اضطراب :

ناراحتى هاى ناشى از اضطراب، مانند تند بادى سهمگین بر وجود انسان مىوزد، به گونه اى كه هر وزش آن خود عاملى براى به تعویق انداختن كارهاى دیگر است. آثار ترس به صورت هیجان، شرم، احساس گناه و افسردگى بروز مى كند. با روش درمانى عقلانى ـ هیجانى با این آسیب هاى روانى مى توان مبارزه كرد. در ادامه، درباره این روش درمانى سخن خواهیم گفت.

اما درمان اضطراب از دیدگاه آیات قرآن كریم، به یاد خداوند بودن است: « الا بذكر الله تطمئن القلوب » (رعد: 28). و به گفته عرفاى اسلامى، با استفاده از آیات الهى، نماز ذكر اكبر است: «و لذكر الله اكبر» (عنكبوت:45). چنان كه تسبیحات حضرت فاطمه كبرى(علیها السلام)«ذكر عظیم» دانسته شده است. ناگفته نماند كه ذكر زبانى در مرتبه اى دون ذكر قلبى و جوارحى قرار دارد.  در آخر توجه به این نكته ضرورى است كه كمال نهایى و سعادت حقیقى انسان در گرو رضایت و قرب الهى است و بس، نه این كه همچون برخى اومانیست  چشم به دهان دیگر انسان ها دوخته و سر به آستان انسان هاى دیگر بساییم.

ب. مواردى كه به شرایط محیطى بستگى دارد

اكنون به گروه دیگرى از عوامل مؤثر در اهمال كارى، كه در ارتباط با دیگرانسان ها (یعنى غیر شخص اهمال كار) مى باشند و نیز راه هاى درمان آن ها اشاره مى كنیم:

1. نارضایتى از وضع موجود :

برخى پنداشته اند كه بها دادن بیش از حد به امور مادّى همچون: خوب خوردن، خوش گذراندن و ... از عوامل جدى خودكم بینى مى باشد و خودكم بینى به اهمال كارى منتهى مى شود. اما باید گفت: دارایى و فقر در ابتلا به اهمال كارى نقش چندانى ندارد. هرچند این خودكم بینى مى تواند بر بستر دارایى و یا نادارى قرار گرفته و انگلوار به حیات خود ادامه دهد، ولى به نظر مى رسد، آنچه بیش از همه در ایجاد اهمال كارى مؤثر است عبارت است از: «پر توقعى و عدم رضایت از وضع موجود.» آرى! پرتوقعى و نارضایتى از وضع موجود دو عامل مؤثر براى ایجاد سرخوردگى است.

در كتاب بشارة المصطفى لشیعه المرتضى آمده است: «اوصانى خلیلى ابوالقاسم(علیه السلام) بسبع لا ادعهن على كل حال الى ان اموت: أن انظر الى من هو دونى و لا أنظر الى من هو فوقى...».  سلمان فارسى گوید: دوست گرامى ام رسول اكرم(صلى الله علیه وآله) مرا به چند نكته سفارش كردند كه تا آخر عمرم آن ها را از دست نخواهم داد. یكى از سفارشات این بود: [در امور دنیاى خود] به پایین دست خود بنگر، نه به بالا دست خود. در وضعیت دوم چون ترس از عدم موفقیت بر جان شخص، غالب مى شود. بنابراین، او نمى تواند سعى و تلاش خود را با آرامش به انجام رساند و به شكست مى انجامد. پس وحشت و اضطراب بار دیگر سرك كشیده، مانع موفقیت او مى شود. بنابراین، هر كارى كه شروع مى كنید، باید از پیش، خود را براى مواجهه با برخى مشكلات پیش بینى نشده آماده سازید. در حالى كه، این احتمال و آمادگى كاملا طبیعى و منطقى است.

هربرت برث  معتقد است كه «تحمل ناپذیرى در میزان شناخته شده در فرد، موجب حركت و سازندگى مى شود، و در حد افراط، موجبات بى رمقى و رخوت او را فراهم مى كند.»

2. نگرش منفى نسبت به كار  :

اگر از شما رفتارى سر زند كه آن را ناپسند و گناه تلقى كنید، بى شك از آن بابت در خود احساس شرمسارى، انفعال، اضطراب و هیجان را فراهم ساخته اید. این هیجان مى تواند عامل و موجب عقب انداختن كار شود. وقتى كار را در غیر زمان مقرر به استاد تحویل دادید و او از شما به خوبى تحویل نگرفت، شرمندگى فزونى یافته و پس از آن در انجام كار بعدى سردى بیش ترى نشان خواهید داد كه این همان اهمال كارى است. بلكه سردى خود عامل پا برجایى اهمال در جان آدمى خواهد بود.

براى درمان این آفت تلاش كنید از خطاها جداً پرهیز كنید تا اندیشه خود كم بینى در شما زدوده گردد و تقویت نشود. توجه داشته باشید كه در اسرع وقت اقدام عملى را بر هر چیز دیگرى مقدم بدارید.

3. نگرش غیر واقع بینانه به دیگران

پل هاك و آرونت بك  گفته اند: «افسردگى با خصوصیاتى همراه است. آدم افسرده خود را سرزنش كرده و از دیگران ترحم مى طلبد. این حالت ها با حس بدبینى نسبت به این و آن همراه است. از نظر وى، همه چیز بد جلوه مى كند، در حالى كه مردم بد نیستند. زندگى زیبا و دوست داشتنى است.»

بنابراین، اگر افسردگى درمان گردد و شخص به این باور برسد كه باید خودش از درون با بدى ها و زشتى هاى خود به جنگ و ستیز برخیزد و از حوادث نترسد، به یقین با اهمال به مبارزه پرداخته است.

4. احساس عدم مسؤولیت در برابر دیگران  :

اگر انسان در برابر دیگران احساس مسؤولیت نكند و تنها خودمدار باشد، در نتیجه اهمیت چندانى به دیگران نداده و در ارتباط با این و آن كم مى آورد.

براى درمان این مشكل، از روش جایگزینى مى توان استفاده كرد; به این معنا كه شخص لحظه اى بیندیشد كه اگر او به جاى دیگران بود دوست داشت كه دوستانش با او چگونه برخوردى داشته باشند. امام على(علیه السلام) در نامه اى به فرزندشان امام مجتبى(علیه السلام)نوشتند: «اى پسر جانم، سفارش مرا بفهم، و خود را میان خویش و دیگران ترازو قرار بده. یعنى از براى دیگرى همان را بخواه كه براى خود مى خواهى و مخواه براى او آنچه را كه براى خویش نمى پسندى و ستم مكن هم چنان كه براى خود نمى پسندى. و نیكى كن همان طور كه براى خود دوست دارى.»  در كتاب شریف نهج البلاغه بیش از دو بار و در سایر متون اسلامى فراوان آمده است كه در برخورد با دیگران از این روش جایگزین بهره برید. بى شك بدون این راه كار تفهیم و تفاهم و ارتباط درست با دیگران حاصل نخواهد شد; چرا كه انسان بر مبناى خودمدارى و خودمحورى مى اندیشد و مى گوید كه چرا دیگران این انانیت را برنمى تابند.

5. لجبازى با دیگران :

گاه بر اثر استیلاى خشم و غضب، شخص از دیگرى عصبانى شده و بر مبناى لجبازى با او به رفتارى نا مناسب (اهمال كارى) دست مى زند.

اما او باید بداند كه راه اصلاح دیگران نه تنها لجبازى نیست كه خویشتن دارى، تسلط بر خود، و بر خورد مناسب با آن هاست. در بیانات اهل بیت(علیهم السلام)آثار بسیار بدى براى لجاجت و سر سختى در برابر دیگران آمده است كه از جمله آن ها، امورى را مى توان نام برد كه عبارتند از: شر  ، درگیرى و جنگ و جدال ، نابودى  ، بى رأیى ، خسران و ضرر ، فساد رأى ، ورود به كارهاى بى اهمیت  ، كینه  ، خود را در معرض بلا و گرفتارى قرار دادن  و... .

6. تلاش در جلب رضایت همگان :

«جو» به مؤسسه زندگى منطقى در شهر نیویورك  براى مشورت و درمان مراجعه كرده است. او از تن دادن به كارهاى فراوان خود، براى جلب رضایت دیگران كه او ناخواسته آن ها را از خود مى رنجاند، شكوه داشت. همسرش از روى عصبانیت كه چرا او فرصت ندارد به كارخانه برسد، منزل را ترك كرده است. او كار رسمى خود را بدین سبب نمى تواند به موقع انجام دهد. بنابراین، او از این جهت فردى اهمال كار معرفى شده است. در نتیجه، افكار او پریشان، درهم، مضطرب، و نگران گشته است. آرى، به وى گفته مى شود كه این گرفتارى ها را خودش به وجود آورده است.

در حال حاضر، چاره آن است كه بدون رودربایستى كارهاى اضافى را ترك كند، به كارهاى اصلى همت گمارد و اندیشه جلب رضاى دیگران را از سر بیرون كند.  در نگرش اسلامى ما هركس كه خواهان وصول به كمال مطلق است، باید تمام همت خود را در جلب رضاى خداوندى معطوف دارد كه برترین كمال قابل تصور انسانى است. در كلام وحى، كامل ترین انسان، حسین بن على(علیه السلام)، این گونه توصیف شده است: « یا ایتها النفس المطمئنة، ارجعى الى ربك راضیة مرضیة ...» (فجر: 27و28); اى صاحب نفس آرام، به سوى پروردگارت باز گرد در حالى كه، او از تو راضى و تو از او خوشنودى. بنابراین، آخرین و نهایت راه، وصول به بارگاه و مقام رضا و جلب خشنودى حضرت بارى تعالى است.

7. اهمال كارى و پرخاش گرى انفعالى  :

شما خشم خود را فرو مى برید ولى بازتاب آن را به صورت كم كارى و یا سهل انگارى نشان مى دهید. بدین شكل، در حال رانندگى وقتى از گره خوردن ماشین ها به تنگ آمده اید و لحظه به لحظه بر عصبانیت شما افزوده شده، به جاى این كه دقیقاً در خط ویژه خود رانندگى كنید تا نظم بر قرار گردد، خود مرتكب خلاف شده، تلاش مى كنید تا از خط میانى بگذرید. عجیب تر این كه، به جاى حل مسأله، شما با این لج بازى مشكل ساز شده و به اعتراض دیگران با بى اعتنایى برخورد مى كنید. البته، همیشه رفتار بازتابى به شكل پرخاش گرى تجلى نمى كند، بلكه گاه با بى اعتنایى، كم كارى، عدم پذیرش خیرخواهى، و تنها گوش دادن و لجبازى كردن برخورد مى شود.

درمان اهمال كارى

پیش از این گفته شد كه، اهمال كارى از جمله آسیب هاى روانى است كه تكرار تدریجى آن به شكل اعتیاد درآمده و شخص معتاد به اهمال كارى، ناخواسته زمان را به تأخیر انداخته و فرصت ها را از دست مى دهد. اینك در این جا برآنیم تا برخى فنون كاربردى را براى درمان این بیمارى روانى برشماریم.

الف. درمان اهمال كارى در شرایط زمان و مكان

پس از پایان بررسى برخى از علل و ریشه هاى اساسى اهمال كارى، اینك به درمان یك نوع خاص آن (اهمال كارى در زمان و مكان) خواهیم پرداخت.

 قدرشناسى از فرصت به دست آمده :

نكته قابل ملاحظه این كه، شخص اگر گذر زمان و فرصت هاى پیش آمده را درك نكند و حركت زمان را به فراموشى سپرد، در واقع، خود را گول زده است. براى درمان وقت ناشناسى امورى را مى توان توصیه كرد:

1. توجه به ضایع سازى عمر كه با گذر آن، تدبیرى بر جبرانش نیست. بیانى از كامل ترین انسان، پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله)نقل شده است: «یا أباذر ایاك و التسویف بأملك...»;  اى ابوذر تو را از اهمال كارى برحذر مى دارم.

2. سپس در بیان ضرورت این نكته فرموده اند: «فإنك بیومك و لست بما بعده...»;  چرا كه تو براى امروز هستى نه براى فردا.

3. «فإن یكن غد لك لم تندم على ما فرطت فى الیوم...»;  توجه داشته باش كه اگر فرصت را غنیمت شمردى و فردایى نداشتى، پشیمان نمى شوى كه روز خود را از دست داده اى.