تبیان، دستیار زندگی

بنای اولیه باغ فین به قبل از اسلام و با تمدن سیلك پیوند خورده است كه تمدن سیلك پیوندی ناگسستنی با چشمه‌جوشانی دارد كه در بالای باغ جاری‌است، و به چشمه سلیمانیه معروف است.

از زمان‌های بس دور درپایین این چشمه باغی وجود داشته است كه كمی پایین‌تر از باغ فعلی بوده و براثر زلزله‌ای كه درسال ۹۸۲ ه.ق روی داد باغ به كلی ویران شد كه به دستور شاه عباس صفوی بعد از سال هزار ه.ق باغی در مكان فعلی كه در حقیقت قسمتی از باغ قدیمی بود ساخته شد.

ازسال ۱۱۳۵ ه.ق بعد از حمله افاغنه آبادانی باغ رو به ركود گرایید ولی با دستور كریم خان زند بخصوص با ساختن عمارتی كه به نام خلوت كریم خانی در ضلع جنوبی باغ واقع است، باغ فین رو به آبادانی گذاشت. ولی با زلزله معروف سال ۱۱۹۲ قمری باغ نیز آسیب كلی دید كه پس از آن یعنی از سال ۱۲۰۰ قمری و با روی كارآمدن سلسله قاجار بخصوص با دستور فتحعلی شاه به مرمت باغ جانی دوباره گرفت كه ساختمان شتر گلوی فتحعلی شاهی در ضلع جنوب غربی باغ و حمام سلطنتی بزرگ كه در مجاورت حمام اولیه ساخته شد از آثار آن می‌باشد.

با آغاز مشروطیت به جهت وضع دفاعی بنای باغ، این مكان پناهگاه اشرار و یاغیان گشت و در مدت ۱۴ سال یاغیان مصالح و اشیای گرانبهای آن را به یغما بردند.از وقایع مهم تاریخی در این باغ می‌توان به جشن تاجگذاری رسمی شاه اسماعیل صفوی و نیز قتل امیركبیر در این باغ اشاره كرد.

مجموعه باغ فین حدود ۲۵۰۰ مترمربع مساحت دارد كه در بدو ورود به این مجموعه با ساختمان رفیع سردر ورودی برخورد می‌كنیم.این قسمت از باغ در دوره صفویه بنا گذاشته شده است. این بنا دارای دو طبقه است كه طبقه تحتانی شامل هشتی و دالان ورودی به باغ با اتاق‌های جانبی، و طبقه فوقانی شامل سالن وسیع و زیبایی است كه چشم‌انداز خوبی بر اطراف دارد.

اغلب درختان باغ، بین یکصد تا ۴۷۰ سال سن دارند. طی 15سال گذشته و بخصوص بعد از سال ۱۳۸۶، مجموعه‌ای از عوامل موجب بروز فاجعه خشكی و بیماری درختان شد. عواملی همچون مهار فیزیكی غیراصولی، دخالت غیركارشناسانه، سرمازدگی شدید، عبور سیم و كابل برق و لوله‌گذاری‌های تاسیساتی، ایجاد پیاده‌روهای آهكی و سیمانی و محصور كردن درختان با آن، آبیاری نادرست و غیراصولی، آفت شپشك، نادیده گرفتن دستور غذایی درختان، مشكلات مدیریتی و نادیده گرفتن نظرات كارشناسان موجب شد تا حداقل ۱۱۲ درخت تاریخی به‌طور كامل خشك شده و تعداد زیادی هم بین ۳۰ تا ۵۰ درصد آسیب ببینند.

مجموعه باغ فین در سال ۱۹۳۵ میلادی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. كار ثبت جهانی این اثر كه از سال ۲۰۰۷ میلادی آغاز شده بود، چند سال به طول انجامید و سرانجام در زمستان ۱۳۸۹، مرحله اول ثبت این اثر در فهرست میراث جهانی یونسكو به انجام رسید.

در طراحی باغ فین، آب اساسی ترین عنصر بوده‌است. آب در باغ فین به صورت‌های راكد (در استخر مقابل كوشك و حوض خانه صفوی)، روان (در جوی‌ها)، فورانی (فواره‌ها) و جوششی (ظهور آب از حفره‌های منظم كف حوض در حوض جوش و حوضخانه صفوی و شترگلوی فتحعلی شاه) حضور دارد.

پیوندی كه باعث شهره شدن این باغ چند صد ساله شده است همان قتل معروف تاریخ ایران است. قتلی كه در حمام این باغ اتفاق افتاد و ناصرالدین‌شاه، (در سال ۱۸۵۲ میلادی) صدراعظم خود یعنی امیركبیر را در آن به قتل رساند.

شاید از همان روزها بود كه درختان آرام آرام خشك شدند و این روزها «باغ» چندان نام مناسبی برای جمع این درختان نیست. آیین جشن گرامیداشت ثبت جهانی این باغ كه در هفته گذشته برگزار شد برای دوستداران هنر و میراث ایرانی باعث خوشنودی بود نه از آن جهت كه برای این باغ نمونه سرور و خوشحالی باشد بلكه شاید مسئولان به بهانه این گرامیداشت نظری به باغ بیندازند و جلوی تخریب سریع آن را بگیرند.

درختان سوگوار باغ، حمام معروف و نم كشیده آن شایسته مردمانی نیست كه به بازدید تاریخ پا به این باغ حالا جهانی شده می‌گذارند.

2. ابوالفضل شاهی:احتمالا باغ فین تا چند سال دیگر دو دروغ در دو كلمه خواهد بود اولین دروغ و كم اهمیت‌تر كلمه دوم یعنی فین است زیرا این باغ در تمام ماخذ قدیمی به باغ شاه معروف است و تا چند دهه پیش در هیچ سند و مكتوبی جایی به اسم باغ فین پیدا نبود. این باغ، كاخ شاهان متعدد از در طول چند قرن بوده است كه پرشتاب و در پی هم در عبور از طول تاریخ و عرض ایران چند روزی در آن اتراق می‌كردند و هر شاهی نقشی و یا بنایی و یا درختی در آن كاشته است. دروغ دوم و مهم‌تر كلمه اول یعنی باغ است كه دیگر نیست. زیرا كه تا امروز بیشتر از نیمی از سروهای آزاد باغ به رحمت خدا رفته‌اند و باقی مانده هم در فراق دوستان چند صدساله و تازه در گذشته‌شان در حال مردن‌اند.

سرو آزاد سروی است كه شاخه‌‌هایش راست باشد. سروی كه راست رود و آن را به این اعتبار آزاد گفته‌اند كه از قید كجی و ناراستی و پیوستن به شاخه دیگر فارغ است و بعضی گویند هر درختی كه میوه ندهد آن را آزاد خوانند، چون سرو میوه ندهد آن را آزاد خوانند و جمعی گفته‌اند هر درختی را كمالی و زوالی هست چنان‌كه گاهی پربرگ و تازه است و گاهی پژمرده و بی‌برگ و سرو را هیچ یك از آنها نیست و همه وقت سبز و تازه است.