تبیان، دستیار زندگی

در بحث انتظار, یكى از مسائلى كه درباره ى تربیت است این است كه اصلا چه كسى را مى خواهیم تربیت كنیم. در كار تربیتى و آموزشى كه آموزش ابزارى است براى كار تربیت , پیوسته صحبت از اهداف مى شود و امروزه هدف هاى رفتارى بیش تر مورد توجه است. این كه مشخص شود چه رفتارى مورد انتظار است كه در نهایت آن فرد به آن برسد كه بتوانیم بگوییم آقا به این رفتار رسیده یا نرسیده است. اگر بخواهیم دانستن را كه یك امر پنهانى است به رفتار كه امرى آشكار است تبدیل كنیم, باید فعلش را طورى ادا كنیم كه آن فعل با نام بردن یا نوشتن , قابل مشاهده باشد; هر چند این تبدیل اهداف رفتارى گام خوبى است و در جهت این كه در تربیت در آموزش به كجا مى رسیم و به چه سمتى قدم بر مى داریم, بسیار موثر و سازنده است; ولى در عین حال انتقادهاى بسیار بزرگى در این زمینه وارد است. و آن این كه گاهى اگر افراد را بخواهند در قالب رفتارى تعریف كنند نمى توانند بسیارى از ابعاد شخصیتى شان را در آن قالب بریزند; بنابراین حد میانه اى را مد نظر قرار مى دهیم; یعنى از طرفى مى گوییم باید از یك طرف اهداف كلى را مد نظر بگیریم و از طرفى اهداف رفتارى كه آن اهداف رفتارى در حقیقت به ما نشان بدهد كه به كجا مى خواهد برسد و كجا باید برسد. ما در تربیت نسل منتظر, هر دو مقوله را احتیاج داریم تا ویژگى هاى شخصیتى شخص منتظر را بیان كنیم.

وجود مقدس امام زمان(علیه السلام) در نفس الامر , در واقعیت خودش و در تكوین عالم جایگاهى دارد كه اگر كسى منتظر او باشد یا نباشد, خود او وجود مستقلى براى عالم دارد و آن وجود خلیفه اللهى خداوند در عالم است; بقیت الله روى زمین است; امان اهل زمین است. خداوند, زمین را به وسیله ى او پر از عدل و داد مى كند.

حال ما انسان ها نسبت به او چه موضع و موقعیتى باید داشته باشیم. در حقیقت انتظار از آن ماست; او منتظر است ما منتظریم.

مفهوم انتظار

انتظار به معناى تربیتى یعنى چه؟ و چه ویژگى هایى دارد و چگونه مى باید تحقق پیدا كند؟

انتظار یك صفت و ویژگى است كه باید در خودمان بپرورانیم و تجربه كنیم و مورد بحث قرار دهیم. در حقیقت انتظار, یك هدیه ى الهى است براى ما انسان ها; یعنى خداوند به بعضى از انسان ها این توفیق را عنایت كرده كه آگاه باشند كه امامى در پس پرده ى غیبت است و آگاه باشند كه باید منتظر او باشند و خود این مسئله, اولین صفت انسان منتظر را مى سازد.

ویژگى هاى انسان منتظر

1. اندیشیدن به آینده

یكى از ویژگى هاى انسان منتظر این است كه به واقعه اى كه در آینده اتفاق خواهد افتاد, ایمان دارد. این موضوع را اگر شما با این رویكرد ملاحظه كنید كه اگر در وجود انسان این قابلیت بود كه بتواند وقایع آینده را پیش بینى كند, چه مى شد. یا مثلا در امریكا اگر عده اى مى دانستند چنین اتفاقى خواهد افتاد, خودشان را آماده ى این اتفاق مى كردند.(2) خداوند دو هدیه ى بزرگ به ما كرامت فرموده است: نخست این كه قیامت را وعده داده است و در آینده اتفاق خواهد افتاد; دوم این كه, موعودگرا است.

آینده اى را به نام عصر ظهور پیش بینى كنیم كه در آن, شیعیان منتظر دوازدهمین حجت الهى, حضرت مهدىاند. بنابر این یكى از ویژگى هاى تربیتى انسان منتظر این است كه به آینده اى با وقایع و ویژگى هاى خاص مى اندیشد.

2. آمادگى

دومین ویژگى انسان منتظر, آمادگى است; یعنى نسل منتظر, كودك و نوجوان وجوان ما باید بداند كه در عصر ظهور چه كاره است و داراى چه نقشى است. انسان منتظر باید آمادگى كارگزارى حكومت جهانى داشته باشد. امام زمان(عج) به نیرو و آدمى نیاز دارد كه بتواند با پدیده ها و شرایط مواجه شود. این امر كه افراد, در دوران غیبت قابلیت ها و تخصص هاى خودشان را گسترش ندهند, با مفهوم انتظار, تطابق ندارد.

3. امید به آینده ى جهان

یكى دیگر از ویژگى هاى نسل منتظر, امیدوارى و نگرش مثبت به آینده ى جهان است. اگر ما خودمان را در این شرایط ببینیم, تصور كنیم كه منتظر دادگستر و عدل گستر جهان هستیم, در راستاى این اهداف تلاش خواهیم كرد. ادیانى كه موعودگرا نیستند, یك نگرش كاملا منفى و یإسآور نسبت به جهان دارند. اگر امید به آینده نباشد, انسان دچار افسردگى خواهد شد. اگر به آینده ى جهانى بیندیشیم كه به دست بوش(3) و امثال او اداره مى شود, احساس ناامیدى و خطر خواهیم كرد. سرنوشت جهان را بسیار تاسف آور و نگران كننده خواهیم دید.

4. جهانى شدن

چهارمین ویژگى كه براى نسل منتظر مى توان در نظر گرفت این است كه انسان از خویشتن و از خودش بیرون بیاید و جهانى شود. اصلا یكى از ویژگى هاى انتظار این است كه انسان ها را از درون خودشان بیرون بیاورد و از این كه به مسائل جزئى و زندگى خودشان بپردازند, دورى كنند. خود محورى براى جامعه بسیار خطرناك است. كسى كه درخت را از خیابان مى كند و در منزل خویش مى كارد, اندیشه ى این آدم در حقیقت, از خودش و خانه ى خودش فراتر نمى رود.

و خود محورى یعنى این كه خود را در حد خودش و خانه ى خودش ببیند. هر چیزى, در خانه ى او معنا دارد; در درون خانه ى او ارزش دارد; فراتر از خانه ى خودش نمى اندیشد; به شهر نمى اندیشد; به كشور نمى اندیشد; انگار فقط همین نسل است و بس.

انتظار انسان را از خانه ى خود بیرون مىآورد و جهانى مى كند. اصلا ما مى خواهیم نسل منتظر را تربیت كنیم; نه فقط یك شهروند. اگر بخواهیم یك نوجوان را تربیت كنیم باید بتوانیم او را با انتظار و مفهوم آن آشنا كنیم. باید به او بفهمانیم كه تو براى خودت و در چارچوبه ى خودت زندگى نمى كنى; باید به جهان بیندیشى, به حكومتى كه بر جهان حاكم است.

خوش بختانه در رگه هایى كه با عنایت خود امام (علیه السلام) در وجود جوانان, به وجود آمده, كاملا دیده مى شود كه مثلا دانش جوى مهندسى این گونه مى اندیشد كه من باید پاسخ گوى امام زمانم باشم; امامى كه حكومت جهانى برقرار خواهد كرد. حال اگر ایشان را درك كردم كه به مقصود رسیده ام; در غیر این صورت نیز باز پاسخ گوى او هستم و براى تحقق حكومتش تلاش كرده ام. او از عمل و حاصل عمل ما آگاه است.

و از آن طرف, متاسفانه در دستگاه ها و ادارات ما برخى از افراد, گویا با همین رییس كه بالاى سرشان است مواجه اند; مثلا مى گویند «آقا تا وقتى در این اداره وضعیت این گونه است, من مانند شمعك كار مى كنم.» یعنى شعله ور نمى شوم. این حرف در حقیقت حرف آدمى است كه گویى رییس اش همین كسى است كه بالاى سرش است. نسل منتظر نبایداین گونه باشد. او باید پاسخ گوى امام زمانش باشد; یعنى هر كس كه منتظر است: كارمند, دانش جو, طلبه, پزشك و ... باید امام زمان(علیه السلام) را بالاى سرش ببیند, نه رییس و وزیر و رییس جمهور و ... را.

علاوه بر مسئله ى پیش گفته, مسئله ى نیاز به ولى و مرشد است. كسى كه به او عشق بورزیم و او را از صمیم دل دوست بداریم و به گونه اى عمل كنیم كه گویى ذره ذره ى عمل ما با هدایت او انجام مى گیرد.

5. زیستن با یاد او

ما باید این آرزو را داشته باشیم كه اگر توفیق زیارت ایشان حاصل شد, چگونه زیستن و چگونه مردن را از او بپرسیم. نسل منتظر باید منتظر لحظه اى باشد كه وقتى امامش را مى بیند صراط مستقیم را با تمام اجزاى آن از امام بخواهد; منتها این كار احتیاج به آمادگى دارد. «... فزت و رب الكعبه ...»(4) جمله اى نبود كه على(علیه السلام) در هنگام ضربت خوردن به ذهنشان رسیده باشد; امام سراسر عمرشان با این جمله زیسته بودند و منتظر این لحظه بودند; لحظه ى رهایى از دنیاى تنگ و تاریك به سوى جوار الهى.

ما باید به نسل منتظر بیاموزیم از امامى كه در پس پرده ى غیبت است چگونه استفاده كند. نوجوانان ما باید لحظه به لحظه از امام زمان (عج) بهره بگیرند. من در تمامى مراحل درس و زندگى ام هرگاه توكل به خدا كردم و پشت سرش «یا مهدى ادركنى»(5) را گفتم, یعنى از او هم به عنوان ولى و امامم كمك خواستم, راه هایى را در مقابلم باز كرد. هر نعمتى كه نصیب همه ى ما و بنده شده, از بركت یارى طلبیدن از امام زمان(علیه السلام) است. این را من به نوجوانان و جوانان منتقل مى كنم. لحظه اى نباشد كه از یاد امامشان غافل باشند. این ها نكاتى است كه ما درباره ى بهره ورى كودكان و نوجوانان باید به كودك و فرزندمان یادآورى كنیم كه همین الان از امام كمك بخواهند و او كمك مى كند و كمكش را در درازمدت خواهند دید, نه این كه بگوییم امروز كه كمك بخواهند, فردا یارى مى بینند.

بنابر این یكى از ویژگى هاى نسل منتظر این است كه در همه ى اعمالش توجه به امام زمان(عج) دارد; ازدواج, تحصیل, غذا خوردن و .... اگر بخواهیم نسل امروز را تربیت كنیم, باید هدف هاى رفتارى و تربیتى ما این ویژگى ها باشد.

روش هاى تربیت نسل منتظر

بحث بر سر این است كه روش تربیتى ما چگونه باشد؟ چه روش هایى مى تواند فرد را به این جا برساند؟

1. فضاسازى

اولین و مهم ترین نكته كه باید تحقق پیدا كند, این است كه فرد از اطرافیانش این مطلب را بگیرد كه وجود امام زمان(عج) مسئله اى جدى است; شوخى بردار نیست و سستى و سهل انگارى در آن راه ندارد. از نظر من, تربیت یعنى فضا سازى.

ما در تربیت نمى توانیم آدم ها را تك به تك تربیت كنیم; اگر تربیت صحیح خواسته باشیم, باید فضا ایجاد كنیم. افراد وقتى در فضاى خاصى قرار بگیرند, مطابق آن فضا حركت خواهند كرد.

خیلى از چیزها احتیاج به ارایه ى مستقیم كار ندارد. یكى از دوستان پاكستانى را دعوت كردیم براى ولیمه ى حج; ایشان گفتند: غذاهایتان خیلى بد مزه است; یعنى غذاهاى شما فلفل ندارد; طعم ندارد. من به این موضوع فكر مى كردم كه چه طور شده ما به چنین غذاهایى عادت كرده ایم و پاكستانى ها و هندىها به آن غذاهاى تند عادت كرده اند. این سوالى است كه خیلى از روان شناسان پرسیده اند.

این ها یك تعلیم و تربیت پنهان است كه از طریق فضاهایى كه ایجاد مى شود, شكل مى گیرد. بعضى پدر و مادرها, در مورد درس خواندن بچه هایشان مشكل دارند. هرچه آنان را امر به این كار مى كنند, آنان سر باز مى زنند. مشكل این جاست كه آنان مى خواهند بچه را به طور مستقیم وادار به درس خواندن كنند. یكى از راه ها این است كه حالت خانه را مثل كتاب خانه كنند; كارى كه خود بنده سال ها است كه در زندگى انجام مى دهم. ساعت شش بعداز ظهر, ناگهان چهره ى خانه عوض مى شود و هیچ كس بلند حرف نمى زند. تلویزیون و رادیو خاموش است و هر كس گوشه اى مى نشیند و كتاب مى خواند و هر كس وارد شود, گویى فضا به او مى گوید كه آقا كتاب دستت بگیر و برو بنشین بخوان. تنها كارى كه در این جا انجام مى دهم, مدیریت است. به احدى نمى گویم بخوان. اگر كارى خلاف خواندن انجام دهد, به او مى گویم ساكت; الان هنگام بلند حرف زدن نیست و ... این فضا واقعا بچه را مجبور به درس خواندن مى كند. در تربیت, فضا سازى مهم تر از كار مستقیم فردى است. فضاها با انسان صحبت مى كنند.

در مسئله ى تربیت نسل منتظر نیز این نكته بسیار مهم است; بسیار مهم تر از پیام هاى مستقیمى است كه مى خواهیم به افراد بدهیم. یكى از فاكتورهاى مهم در فضاسازى این است كه وجود مبارك حضرت را جدى بگیریم و كوچك ترین شوخى و سهل انگارى به این موضوع وارد نكنیم; مانند مسئله ى قرائت قرآن. دستور الهى به ما مى گوید:

(واذا قرى القرءان فاستمعوا له ...);(6)

هنگامى كه قرآن خوانده مى شود, به آن گوش فرا دهید ... .

به محض شروع تلاوت, مثلا در تلویزیون, انسانى كه مى خواهد دیگران را تربیت كند, خودش باید ساكت باشد و با همه ى وجود به قرآن گوش فرا دهد. دیگر احتیاج نیست كه دیگران را امر به گوش فرا دادن كنیم. این مسئله بسیار موثر است. از این طریق, در حقیقت احترام قرآن به وجود مى آید. این مطلب در مورد خیلى چیزها باید سارى و جارى باشد.

2. گوشزد كردن اهمیت مسئله

شوخى و خنده جزء زندگى ماست; حتى در مسائل دینى نیز بعضى موقع شوخى مى كنیم. در بعضى چیزها به هیچ وجه نباید شوخى وارد شود; از جمله قرآن و قیامت. نام قیامت كه بیاید, باید اشك جارى شود. یكى از استادان ما تعریف مى كرد كه در تهران برادرى داشتم كه شیطنت مى كرد. مىآمد قم و مى گفت دلم برایت خیلى مى سوزد. توى شهرى زندگى مى كنى كه یك سینما ندارد و بعد مى گفت كه همه ى تكنسین ها و مهندسین به جهنم مى روند و شما به بهشت. ولى آن ها آتش جهنم را به وسیله ى علمشان خاموش مى كنند.

مسئله ى قیامت طورى در قرآن بیان مى شود كه هیچ جاى شوخى نمى گذارد. در مورد قیامت نباید شوخى كرد. در نانوایى زنى را دیدم كه دستش با سنگ داغ سوخت. اعتراض كرد كه چرا این را به من دادى. من گفتم این سوختن ها خیلى زود التیام پیدا مى كند و باید از آتش جهنم بر حذر باشیم. گفت: این جا من نسوزم, جهنم هر چه مى خواهد بشود, بشود. این حرف عین حماقت و نادانى است كه بر یك شخص حاكم است. اگر بخواهیم نسل منتظر بار بیاوریم, با بعضى چیزها نباید شوخى كنیم. با نام امام زمان(عج) نمى توان شوخى كرد.

اگر بخواهیم نسل منتظر تربیت كنیم, باید با شنیدن نام ولى عصر(علیه السلام) حالمان دگرگون و چهره مان متغیر شود. این تغییر چهره تإثیر خودش را مى گذارد. اگر بچه اى گوشه ى چشم تر ما را ببیند, از هزاران آموزش مستقیم بهتر است. آن بچه مى بیند و در اعماق وجودش اثر مى گذارد. نشان دهیم كه ما درباره ى یك انسان مهم و بزرگ حرف مى زنیم كه سر سوزنى سهل انگارى در او وارد نمى شود. نام امام زمان (علیه السلام) كه مى آید بر مى خیزیم و دست روى سر مى گذاریم. این كارى بوده كه امام رضا(علیه السلام) قبل از تولد امام زمان (علیه السلام) انجام مى داده; این تكریم ها در عمل باید نشان داده شود و مهم ترین تربیت نسل منتظر این است كه نشان دهیم سخن از شخص بسیار مهمى است.

3. انتقال معارف مهدوى

سخن از تعلیم معارف مهدوى است. خیلى چیزها باید به كودكان مان بیاموزیم. یكى از آن ها احادیثى است كه در مورد حضرت است. انتقال این ها به كودكان بسیار كارساز است. من به طور تجربى این مسئله را درك كرده ام. در دوران كودكى من, بنده ى خدایى بود كه هیئت تشكیل داده بود و بچه هاى كوچك تر را دعوت مى كرد. هر وقت مى رسیدیم مى گفت: حدیث نماز را بخوانید. همه ى ما دسته جمعى مى خواندیم: « من ترك الصلوه متعمدا فقد كفر ...»(7) و خودش ترجمه مى كرد: هر كس نماز را عمدا ترك كند كافر است. گویى از آن زمان, از آن جلسه , من همین جمله یادم مىآید. چه قدر در دوران جوانى و نوجوانى, به فریادم رسید; آن گاه كه با غرایز, شبهات و مسائل گوناگون مواجه مى شدم. لازم است این فرازها را براى بچه ها توضیح دهیم. برخى چیزها را گزیده انتخاب كنیم تا بچه ها تكرار كنند و حفظ كنند این ها نگه دارنده ى آن ها است.

4. یاد كردن زیاد از امام زمان (علیه السلام)

یكى دیگر از چیزهایى كه باید در مورد روش هاى تربیتى تاكید كنم, انجام آداب خاص و یاد كردن فراوان از امام(علیه السلام) است. ذكر امام و نام امام باید در زندگى ما فراوان باشد من یكى از چیزهایى كه امروزه دیدم و بسیار موثر است, ختم قرآن است كه با برنامه ریزىهاى مدون و منظم , هر كس یك حزب یا جزء یا سوره اى از قرآن را براى قرائت قبول مى كند و موظف است هر روز آن را انجام دهد. این ختم قرآن را براى امام زمان(علیه السلام) انجام مى دهند; یعنى هر روز یك ختم قرآن صورت مى گیرد. این نعمت بزرگى است كه شامل حال آنان مى شود. ما معمولا به طور منظم قرآن نمى خوانیم و این یكى از مشكلات جامعه ى ماست. این كار ما را موظف مى كند. بعضى اوقات مى بینیم كه شخصى وقت ندارد , یا مشكلى دارد; به دیگران التماس مى كند كه آقا من نرسیدم این حزب را بخوانم شما بخوانید. همین مسائل انس با قرآن را زیاد مى كند كه ما باید این آداب را كشف كنیم و اجرا كنیم.

5. ایجاد شرایط خاص

نكته ى دیگر این كه این چراغانى ها, روى كودكان تاثیر بسیار سازنده اى دارد. شیرینى دادن, عیدى دادن و ... كه متإسفانه كم مى بینیم كه روز تولد حضرت مهدى به كسى عیدى بدهند. این كارها در ذهن بچه هاى كوچك تاثیر مى گذارد و با دوام است. باید در این روزها شرایط خاص براى كودكان فراهم كرد: مثلا اگر به غذایى علاقه مندند آن شب آن غذا را درست كنیم. لباس نو پوشیدن خاطره ى خاصى دارد.

آسیب شناسى انتظار

در مورد آسیب شناسى انتظار نیز بحث هایى مطرح است. انتظار و وجود امام را باید از تخیلات و اوهام دور نگه داریم. حفظ و حراست عقلانى و منطقى یكى از وظایف ماست. متاسفانه مفهوم انتظار مى تواند با خرافات آمیخته شود و مشكل ایجاد كند. یكى از بیمارى هایى كه ما در دنیاى روان شناسى داریم , «رفرنیك» است; ایجاد نوعى هذیان و توهمات گوناگون. یكى از شكل هاى هذیان این است كه انسان خودش را جاى آدم هاى بزرگ بگذارد. آدم هاى رفرنیك خود را جاى امام زمان(علیه السلام) مى گذارند و گاهى خود همین آدم ها بشارت هایى در مورد امام زمان مى دهند. ما به خاطر تخصص مان, رفتارهاى فرد را متوجه مى شویم. چند روز پیش, وقتى از دانشگاه بیرون مىآمدم, شخصى را دیدم كه تیپ خاصى داشت كه اگر كسى این بیمارى را نشناسد فكر مى كند این شخص فرد مومن و متقى است و از روى آگاهى پیام مى دهد. دیدم وارد شد و وسط دانشكده ایستاد و دور سرش هم چیزى بسته بود. گفت: امام زمان(علیه السلام) نیمه ى شعبان ساعت دوازده و یك دقیقه ظهور مى كند.

این حریم, حریمى است كه با بیمارى و تخیلات و اوهام همراه است. كم ترین آمارى كه در بیمارى روانى در همه گیرشناسى ها بررسى كرده اند, این است كه حدود بیست و چهار درصد مردم, نوعى بیمارى روانى دارند. بیمارى روانى دیوانگى نیست; چیزهایى مانند وسواس و ... است. وسواس هاى فكرى خیلى خطرناك تر و رنجآورتر است; هجوم افكار ناخواسته اى است كه وقتى از مبتلایان مى شنوم, تنم مى لرزد. گاهى احساس مى كنم هیچ دردى بالاتر از آن وجود ندارد. فكرهایى به ذهن فرد مىآید كه به هیچ كس هم نمى تواند بگوید. خیلى كه اعتماد مى كنند به یك روان شناس مى گویند. از چهره اش هم معلوم نمى شود. این ها مسائلى است كه مى تواند به اندیشه و انتظار امام زمان(علیه السلام) لطمه بزند. توجه داشته باشیم كه باید مرز بین واقع بینى امام زمان و تخیلات و اوهام و افكار منحرف را بشناسیم و از هم دیگر تفكیك كنیم.

و السلام علیكم و رحمت الله و بركاته

نجات بخش شیعیان

انا خاتم الا وصیاء و بى یدفع الله البلاء عن اهلى و شیعتى;

من آخرین نفر از اوصیا هستم. خداوند به وسیله ى من بلا را از خانواده و شیعیانم بر طرف مى گرداند.

از سخنان امام زمان (علیه السلام)

بحارالانوار, ج 52, ص 30.

امام غایب (عج) از نگاه هانری کُربَن

برای اینکه خوانندگان به اهمیت وجود امام غایب در جهان بینی تشیع پی برند، به نقل قول پروفسور هانری کربن - مستشرق فرانسوی - در ملاقاتی که با علامه طباطبائی داشته، می پردازیم:

«به عقیده من مذهب تشیع تنها مذهبی است که رابطه هدایت الهیه را میان خدا و خلق، برای همیشه، نگهداشته و بطور استمرار و پیوستگی ولایت را زنده و پا برجا می دارد. تنها مذهب تشیع است که نبوت را با حضرت محمد صلی الله علیه وآله و سلم - ختم شده می دارند، ولی ولایت را که همان رابطه هدایت و تکمیل می باشد، بعد از آن حضرت و برای همیشه زنده می داند. رابطه ای که از اتصال عالم انسانی به عالم الوهی کشف نماید، به واسطه دعوت های دینی قبل از موسی و دعوت موسی وعیسی و محمد - صلوات الله علیهم- و بعد از حضرت محمد، بواسطه ولایت و جانشینان وی ( به عقیده شیعه) زنده بوده و هست و خواهد بود، او حقیقتی است زنده که هرگز نظر علمی نمی تواند او را از خرافات شمرده از لیست حقایق حذف نماید. آری تنها مذهب تشیع است که به زندگی این حقیقت، لباس دوام و استمرار پوشانیده و معتقد است که این حقیقت میان عالم انسانی و الوهی، برای همیشه، باقی و پا برجاست " یعنی با اعتقاد به امام حی غایب».

کربن، اعتقاد به مهدویت را درتفکر شیعه، عامل حیات و پویایی جوامع شیعی می دانست. وی در آثار خویش، خود را معنوی می دانست و در بحث از تشیع بزرگان عرفان همچون اسفراینی، علاءالدوله سمنانی وغیره، با تعقیب و اعتقاد راسخ آنان را شیعه می دانست. درباره تشیع خود کربن، از علامه طباطبایی چنین نقل شده است: در تهران جلسه داشتم با مهمان بزرگواری به نام «هانری کربن» که فرانسوی، مسلمان و امامیه بود. از زبان مترجمش اظهار داشت که مسلمانم و شیعه اثنی عشری هستم و به سرّ امامیه اعتقاد دارم. پرسیدم؛ آیا تبار و دودمان آقا در پاریس از طایفه ی امامیه اند؟ در جوابم گفت: خیر من با مطالعه کتب ادیان و مذاهب و ملل و نحل و تحقیقات شخصی خودم به دین اسلام رسیدم و مسلمان شدم و از اسلام به امامیه و مذهب جعفری که حتی به سرّ امامیه هم معترف و معتقدم.

پرسیدم: مرادش از سرّ امامیه چیست؟ در پاسخم گفت: وجود امام زمان، مهدی موعود (عج) به عقیده کربن، مفهوم ولایت در این دوران طولانی انتظار، همان هدایت ارشادی امام است که « اسرار» اصول عقاید را می آموزد. این مفهوم از سویی، شامل مفهوم معرفت است و از سوی دیگر، واجد معنای محبت؛ یعنی معرفتی که فی نفسه متمرکز و نیرومند است.

کربن در بخشی از کتاب تاریخ فلسفه اسلامی ضمن نقل روایتی مشهور از پیامبر اکرم (ص) که می گوید:

اگر تنها یک روز به پایان جهان باقی مانده باشد، خداوند آن روز را چندان طولانی خواهد کرد تا مردی از ذرّیه من که نامش نام من و کنیه اش کنیه من خواهد بود، ظهور کند. او زمین را از هماهنگی و عدل پر خواهد ساخت چنان که تا آن هنگام از خشونت وجور پرشده است. به تفسیر این روایت پرداخته و می نویسد: روزی که چنین طولانی خواهد شد، زمان غیبت است و این حدیث صریح طنین خود را در همه قرون و در تمام مراتب شعور و ضمیر شیعه منعکس ساخته است.

کربن پس از اذعان به این نکته که امامان همه نور و حقیقت واحدی هستند که در دوازده شخص متمثل شده اند، می نویسد:

وقتی نسبت لاهوت و ناسوت را در شخص امامان در نظر بگیریم، می بینیم مسأله به هیچ روی شبیه به اتحاد اقنومی در طبیعت نیست، امامان، ظهورات و تجلیات الهی هستند، قاموس فنی زبان، کلمات (ظهور و مظهر) را پیوسته به مقابله با عمل آیینه باز می گرداند، پس بدین گونه امامان هم چون ظهورالهی، بی هیچ کم و بیش «اسماءالله » می باشند و به این عنوان از دو مهلکه تشبیه و تعطیل مصونند2.

جهانی شدن ، جهانی سازی و مهدویت

امروزه، با واقعیتی به نام جهانی شدن (Globality) مواجهیم ولازم است رابطه ی آن را با موضوع مهدویت بررسی کنیم. جهانی شدن به معنای گسترش ارتباطات میان انسان ها و افزایش تاثیر متقابل اقوام ، ملت ها و کشور ها بر یک دیگر است؛به گونه ای که کمتر اتفاقی در گوشه ای از عالم رخ می دهد که مردم دیگر سرزمین ها از آن بی خبر بمانند و حیات اجتماعی آنان از این اتفاق تاثیر نپذیرد. پیدایش ابزار های ارتباطی ؛ متنی و وسایل نقلیه جدید، ارتباط میان انسان هارا در نقاط مختلف کره زمین جنان توسعه داده است که گویی مانند مردم یک دهکده با هم آشنایند. از همین جاست که مفهوم "دهکده جهانی"(Global Village) شکل گرفته است.

حال که جهانی شدن ارتباطات و تبدیل جهان به یک دهکده، این فرصت را ایجاد کرده است که افکار و عقاید در میدان جهانی به رقالت برخیزند. کدام عقیده و کدام روش زندگی لیاقت دارد به طور طبیعی مورد پذیرش ملت های مختلف قرار گیرد؟چنین به نظر می رسد که عقیده ای با شاخصه های زیر می تواند جهانی شود:

1. با فطرت انسان و ویژگی های فطری او سازگار باشد.

2. مبتنی بر عقلانیت و قابل دفاع عقلی باشد.

3. توانایی پاسخ گویی به نیاز های اصلی دنیای امروز ، مانند عدالت اجتماعی،را دارا باشد.

4. از پشتوانه و تایید الهی برخوردار باشد.

5. با یک رهبر معصوم و مورد اعتماد،مبلغ آن باشد.

با تاملی در عقاید اسلامی و دیدگاه تشیع درباره مهدویت، این پنج شاخصه را در آن می بینیم.جهانی شدن فرصت مناسبس برای جهانی سازی اندیشه اسلامی با استفاده از تبلیغ سازنده و مثبت است. معتقدان به مهدویت و ظهور حضرت مهدی (علیه السلام) باید با حضور فعال و موثر در صحنه های جهانی و نشان دادن نقاط ضعف اندیشه های دیگر زمینه ظهور را بیشتر فراهم کنند.(1)

مهدویت ، الهام بخش جهانی شدن اسلام :

جهانی‌شدن الهی، با بزرگ‌ترین رویداد تاریخ بشر و عظیم‌ترین و گسترده‌ترین انقلاب تاریخ، یعنی انقلاب بزرگ جهانی حضرت مهدی(علیه السلام) روی خواهد داد. در دوران ظهور مهدی آل محمّد(صلی الله علیه و آله) اسلام بر سراسر جهان حاكم می‌گردد و قطعاً حكومت جهانی اسلامی تشكیل خواهد شد. آری، گسترش اسلام در سراسر جهان، وهم و خیال نیست؛ یك حقیقت قطعی است كه در عصر ظهور حضرت مهدی(علیه السلام) در سطح عالی و به طور تمام و كمال، واقع می‌شود. احادیث پیامبر و اهل بیت نبوی(صلی الله علیه و آله) پیرامون مهدویت، فراوان است و در منابع معتبر شیعه و سنّی وجود دارد و در این احادیث، جهانی بودن انقلاب حضرت مهدی(علیه السلام) و جهانی شدن دولت ایشان، پیش‌بینی شده است.(2)

پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) فرمود:

شما را به مهدی، بشارت می‌دهم. او در بین امت من برانگیخته می‌شود... پس زمین را از قسط و عدل پر می‌نماید، همان طوری كه از ستم لبریز شده است و ساكن آسمان و زمین از او راضی می‌شوند و مال ثروت را صحیح تقسیم می‌كند.(3)

امام باقر(علیه السلام) به «عبدالملك بن أعین» پیرامون ویژگی‌های یاران حضرت مهدی(علیه السلام) و حاكمیت آنان بر كرة زمین فرمود:

در عصر ظهور به هر یك از مردان شما نیروی چهل مرد داده می‌شود و دل‌هایتان، مثل پاره‌های آهن نیرومند و ثابت می‌گردد، به گونه‌ای كه اگر با كوه‌ها برخورد كند، آنها را از جای می‌كند و شما به پا دارندگان امور مردم، كارگزاران ، حكم‌رانان مردم در زمین و خزانه‌داران آنان خواهید بود.

در این حدیث شریف، جهانی بودن حاكمیت و اقتدار یاران حضرت مهدی(علیه السلام) و تسلط آنان بر سراسر كره زمین و تشكیل خزانه‌داری كل برای ثروت جهانیان و در دست گرفتن اقتصاد جهان برای توزیع عادلانه ثروت و برقراری عدل جهانی، یادآوری گردیده و تحقق آن گزارش شده است.(4)

موضوع مهدویت و امام غائب، هرچند به نظر می‌رسد که جزو بدیهیات فرهنگ شیعه باشد، اما با کمی تأمل می‌توان دریافت که شاید حقیقت این موضوع هنوزبه طور کامل تبیین نشده‌باشد. سرویس فرهنگ و اندیشه آفتاب، در راستای تلاش برای روشن ساختن بخشی از حقایق ناشناخته و مکتوم درباره وجود مقدس حضرت ولی عصر (عج)، به مناسبت نیمه شعبان‌المعظم گفتگویی با آیت‌الله میرسید محمد یثربی انجام داده‌است. آیت الله یثربی از اساتید برجسته دروس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم و رئیس حوزه علمیه کاشان در سال 1333 هجری شمسی در شهر مقدس قم در بیت علم وفقاهت چشم به جهان گشود. پدر بزرگوارشان مرحوم آیت الله آقای حاج سید مهدی یثربی می‌باشد، که تا زمان وفات (1385) ریاست حوزه علمیه کاشان، نمایندگی ولی فقیه و امامت جمعه کاشان را عهده‌دار بودند. آیت‌الله یثربی، در محضر اساتید بزرگی چون آیات عظام، گلپایگانی، حاج آقا مرتضی حائری، میرزا جواد تبریزی، وحید خراسانی، روحانی و سلطانی طباطبایی، همچنین شهید مطهری و آیت‌الله جوادی آملی تلمذ کرده‌‌است. از ایشان آثار و تألیفات متعددی منتشر شده‌است که از جمله آن‌ها می‌توان به «تقریرات درس مکاسب محرمه (فقه) در 2جلد»، «کتاب حج در 3 جلد»، «تفسیر آیات ولایت»، «شرح رساله حقوق امام سجاد – علیه السلام – (فارسی) در 3جلد»؛ «شرح زیارت عاشورا» و ... اشاره کرد. تأسیس مؤسسه تحقیقاتی «علامه مجدّد وحید بهبهانی» نیز از دیگر اقدامات ماندگار این استاد حوزه علمیه قم است. گفتگوی ما با آیت‌الله میر سید محمد یثربی درباره موضوع مهدویت، در یک بعد‌از ظهر گرم تیرماه در دفتر موسسه تحقیقاتی «علامه مجدّد وحید بهبهانی» در شهر مقدس قم، انجام شد. آیت‌الله یثربی به گرمی از ما پذیرایی کرد و سخنان عمیق و شیرین ایشان تا هنگام اذان مغرب ادامه یافت. آنچه در پی می‌آید، بخش نخست گفتگوی دو ساعته سرویس فرهنگ و اندیشه آفتاب با آیت‌الله یثربی است.

به گزارش شیعه نیوز به نقل از آفتاب ، آیت الله یثربی گفت: «معمولاً به مسئله مهدویت به عنوان یک موضوع آینده جهانی یا پایان جهان نگاه می‌شود که هم در قرآن و هم در کتب آسمانی دیگر مثل تورات و انجیل و زبور از آن به عنوان وعده‌ای قطعی و الهی نام برده شده است».

آیت‌الله میر سید محمد یثربی، رئیس حوزه علمیه کاشان و از اساتید برجسته درس خارج حوزه علمیه قم، در گفتگوی اختصاصی با سرویس فرهنگ و اندیشه آفتاب، گفت: «اساساً عالم خلقت الزاماً از ابتدا تا انتها نیازمند وجود امام است ولی این موضوع مورد غفلت واقع شده و در مورد امام زمان (عجل الله فرجه) نیز فقط به ثمره وجودیشان، سن و سال و طول عمر ایشان پرداخته می‌شود در حالی که در ابتدا معرفت به امام باید کامل بشود تا به یکی از شئون ایشان که کمال جامعه و ایده‌آل مطلوب است برسیم».

اثبات وجود امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف

وی درباره دلایل اثبات مهدویت گفت: «نسبت به اثبات امام در هر دوره‌ای صرف‌نظر از براهین نقلی، برهان عقلی هم وجود دارد. «قاعده لطف»، ‌«علت غایی آفرینش» و «برهان تقابل قطبین»، از جمله براهین مختلفی است که درباره مسئله مهدویت و وجود «امام حی» در اختیار داریم».

این استاد حوزه علمیه قم در تشریح «برهان قاعده لطف» گفت: «بر حسب طبیعت خلقت انسان، همه افراد بشر دارای اختیار هستند که یا به سمت خیر روند یا به سمت شر و بدی. انسان ممکن است به سمت شر رود و دچار خطا شود و این انسان خطاکار نیازمند یاور و پناه و حامی است و لطف خداوند همیشه شامل حال انسان است و محال است که او را تنها بگذارد و انسان بی‌پناه نخواهد بود».

آیت‌الله یثربی در ادامه به برهان‌های عقلی دیگری که در باب اثبات مهدویت وجود دارد، اشاره کرد و گفت: «از طریق قاعده «امکان اشرف»، نیز می‌توان این مطلب را اثبات کرد».

وی در تشریح این قاعده گفت: «وجود، حیات، علم، قدرت و همه این کمالات غیرمتناهی از ناحیه کمال مطلق، که ذات اقدس خداوند است مستقیماً به اخس [مرتبه پایین] نمی‌رسد، بلکه طبیعت این است که از مرتبه اشرف به اخس برسد»

وی افزود: «این اشرف در لسان متشرعه «حجت‌الله» است که در بین علمای علم معرفت، از آن به «انسان کامل»، در اصطلاح فلسفه مشاء، به «عقل فعال»، در فلسفه اشراق به «کلمه قدسیه» و در فلسفه پهلوی و فرس قدیم به «کدبانو و کدخدای عالم» تعبیر شده است. و امکان ندارد که در هیچ دوره‌ای از تاریخ زندگی موجودات این واسطه فیض وجود نداشته باشد».

آیت‌الله یثربی تأکید کرد: «اگر حجت و امام وجود نداشته باشد زمین قابل ادامه نخواهد بود. حتی در بعضی روایات آمده است که «الحجة قبل الخلق و مع الخلق و بعد الخلق» (1) یعنی «قبل از اینکه خداوند هر موجودی را بیافریند حجت اولین موجود است و در تمام زمان ها وجود دارد و پایان آفرینش نیز به اوست »».

او در ادامه گفت: «رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرموند: «اول ما خلق الله نوری » (2) «اولین مخلوق نور رسول است» و فیض خداوند از این طریق به سایر مخلوقات می‌رسد و از آنجا که فیض خداوند همواره جاری است، این واسطه هم، همواره باید وجود داشته باشد».

استاد حوزه علمیه قم از «علت غایی» -که یکی از مراتب سلسله علل اربعه است- به عنوان برهان دیگری که می‌توان به آن تمسک جست یاد کرد و در تشریح آن گفت: «علت غایی، اگرچه در وجود موخر است اما در تصور مقدم است».

وی افزود: «سلسله ممکنات بدون وجود حجج الاهیه غیرممکن است و در تمام اعصار آفرینش حجت وجود داشته است. گاهی در قالب انبیاء، گاهی در قالب اوصیاء و بعد از رسول خاتم در قالب ائمه ما هستند. در واقع خداوند این‌گونه مقرر کرده است که فیضش از جانب امام در هر عصری جاری باشد. و این فیض بعد از رسول خاتم، ائمه ما تا وجود امام عصر (عجل الله فرجه) می‌باشند».

ریشه‌های تاریخی مساله مهدویّت

رئیس حوزه علمیه کاشان، درباره ریشه‌های مسئله مهدویت در تاریخ گفت: «ریشه مهدویت به مسئله نبوت گره خورده است. ارسال رسل و انزال کتب و بحث پیغمبران و حتی خود نبوت هم بر اساس لطف خداوند است که خداوند بندگان خویش را رها نکرده و از نظر عقلی هم محال است که رها کند. پس طبعاً در هر زمانی که بحثی را از هر یک از انبیاء الهی را یادآوری کنیم مسئله امام و امام حی و حضرت مهدی عجل الله فرجه (به معنای عام)، خود به خود، تداعی می‌شود».

آیت‌الله یثربی در ادامه گفت: «هم در تورات، هم انجیل و هم در کتب مربوط به آئین زرتشت، و حتی در جاماسب‌نامه که مربوط به عصر گشتاسب است، مسأله موعود عالم وجود دارد».

وی افزود: «تاریخ نبوت و مهدویت با اصل خلقت بشر گره خورده است. علت غایی همه آفرینش، وجود انسان است و در حدیث قدسی هم آمده است: «عبدی خلقت الاشیاء لاجلک و خلقتک لاجلی» (3) (یعنی همه عالم را برای عبد و بنده خود خلق کردیم و عبد و بنده را برای خودم خلق کردم) و علت اینکه آدم برای خدا خلق شده این آیه شریفه است «و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون» (4) یعنی که همه را برای عبودیت خلق کرده‌ایم».

پاسخ به شبهه درمورد عمر طولانی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف

استاد برجسته درس خارج حوزه علمیه قم، درباره شبهاتی که در مورد امام زمان وجود دارد تصریح کرد: «یکی از مهمترین شبهات این است که چرا امام عصر (عج) عمر طولانی دارند».

وی افزود: «با سه دلیل می‌توان این شبهه را دفع کرد. 1- از حیث برهان عقلی 2- از حیث وقوع خارجی 3- از حیث براهین نقلی».

آیت‌الله یثربی در ارتباط با دلیل اول گفت: «اگر به معنی لغوی کلمه امام توجه کنیم به معنی مقدم و پیشواست؛ معنای امام عصر (عجل الله فرجه) «حجت این زمان و آن زمان» نیست، بلکه «حجت بر زمان» است،‌ زمان هم خود مخلوقی از مخلوقات خداوند است و وقتی امام مقدم باشد زمان در اختیار امام قرار می‌گیرد».

وی با اشاره به نظر شیعه مبنی بر این‌‌که حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام ردالشمس کردند (5)، افزود: «پس عالم آفرینش در ید قدرت امام است و زمانی که بپذیریم مخلوقات موخر از امامند پس موخر بر مقدم تاثیر نمی‌گذارد. موخر می‌تواند بر موخر تاثیر بگذارد».

رئیس مؤسسه تحقیقاتی «علّامه مجدّد وحید بهبهانی»، با بیان اینکه «از حیث وقوع خارجی، عامه و اهل سنت و حتی اهل کتاب مثل یهودیان و مسیحیان پذیرفته‌اند که انبیایی در بین انبیای ما وجود داشته‌اند که قرنها عمر کردند و حتی در قرآن هم ذکر شده که حضرت نوح (علیه السلام) 950 سال پیغمبری کرده است» (6)، افزود: «هیچ دلیلی وجود ندارد که ما نپذیریم که بر اساس اراده الهی یکی از بندگان خداوند عمر طولانی کرده باشد».

وی با تأکید بر این نکته که «براهین نقلی نیز نسبت به وجود امام زمان بسیار زیاد است»، گفت: «از همه معصومین (علیهم السلام) از شخص رسول‌الله (صلی الله علیه و آله وسلم) تا امام عسکری (علیهم السلام) روایات مختلفی در مورد حضرت مهدی و موعود آخرالزمان (عجل الله فرجه) نقل شده که در بین این روایات، روایات متعددی که از نظر فن روایی صحت کامل داشته باشند و هیچ مناقشه‌ای در باره آن‌ها وجود نداشته‌باشد، بسیار است».

آیت‌الله یثربی در ادامه به یکی از این روایات اشاره کرد و گفت: «بر اساس این روایت، رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند: اگر یک روز از عمر دنیا باقی مانده باشد خداوند آن روز را آن‌قدر طولانی می‌کند تا آن موعود بیاید. اسم او اسم من است کنیه‌اش کنیه من و وقتی می‌آید که ظلم وجور به حد اعلی رسیده باشد و خداوند متعال به وسیله او همه عالم را سرشار از عدل و عدالت می‌کند» (7).

مهدویّت و مکاتب منحرف

استاد حوزه علمیه قم در ارتباط با ریشه‌های تاریخی انحرافات و نحله‌های مختلف فکری شیعی گفت: «دو تصور اصلی در مورد امام عصر (عجل الله فرجه) در بین شیعیان وجود دارد. 1- آن تصوری که شیخیه قائل شده‌اند 2- آن تصوری که در مکتب بعضی عرفا وجود دارد چه عرفای شیعه و سنی».

وی در تشریح تصور شیخیه از امام عصر (عجل الله فرجه) گفت: «تعبیر شیخ احمد احصائی (از بنیانگذاران شیخیه) این است که که چون مهدی (عجل الله فرجه) از دشمنانش می‌ترسد به عالم «هور قلیا» رفته‌است و هر زمان که وقت ظهور باشد در هر جسمی که خودشان بخواهند تجلّی می‌کنند».

آیت‌الله یثربی افزود: «اما اینکه عالم هور قلیا چه عالمی است، شیخیه معتقدند که «اقلیم هشتم» است»!

آیت‌الله یثربی با بیان این‌که شیخیه در مورد اقلیم هشتم توضیح قابل درکی ندارند افزود: «همین درست نفهمیدن متون و عدم تطابق آنها با موازین عقلی، باورهایی را به وجود می‌آورد که عده‌ای جرات می‌کنند و می‌گویند ما مهدی هستیم».

رئیس حوزه علمیه کاشان، در تشریح عبارت «وجود نوعی» نیز گفت: «مولوی در خصوص امام زمان (عجل الله فرجه) گفته‌اند. «که مهدی همان یاور و هدایت‌کننده، و ‌همان که انسان را از انحراف نگه می‌دارد است» و این همان وجود نوعی است».

وی درباره مسأله بابیت و مدعیان دروغینی که در ادوار مختلف ظهور کرده‌اند، با بیان اینکه «اگر کسی مهدی و مهدویت را بفهمد محال است که هر ادعایی را بپذیرد»، افزود: «سیدعلی محمد باب و یا بعد از آن عوامل دیگرش،‌ ابتدا ادعای بابیت کردند، و این در حالی است که بابیت در شیعه امر مقبولی است؛ مثل باب نواب خاصه یا همان نواب اربعه».

آیت‌الله یثربی با یادآوری این نکته که «با وفات «علی‌ابن محمد سمری» باب نواب خاصه، بسته شد»، افزود: «در روایات متعدد آمده است که از ناحیه خود حضرت (عجل الله فرجه) نامه‌ای به علی‌ابن محمد سمری داده شد با این مضمون که ‌«روزهای آخر عمرت است کارهایت را انجام بده و به همگان اعلام کن که بعد از تو نایبی وجود ندارد. و این باب بسته شده است»(8).

وی افزود: «این در حالی است که عده‌ای مثل شلمغانی در همان عصر و در آغاز غیبت کبری آمدند و ادعای بابیت کردند» (9).

آیت‌الله یثربی یا بیان اینکه «تمام ابزارهایی که برای انحراف به‌کار گرفته می‌شود بخشی از واقعیت را به همراه دارد چرا که اگر باطل محض باشد، مقبولیت پیدا نمی‌کند»، گفت: «این همان سخن حضرت امیرالمومنین (علیه السلام) در نهج‌البلاغه است «که اهل فتنه، حق و باطل را با هم مخلوط می‌کنند تا به نتیجه دلخواه برسند».

استاد حوزه علمیه قم با بیان اینکه «بابیت و نیابت واقعی، در دوره غیبت صغری، مدت‌زمانی بیش از 70 سال طول کشیده است»، گفت: «این در حالی است که سیدعلی محمد باب حدود 1200 سال بعد از بسته شدن موضوع بابیت واقعی امام زمان (عجل الله فرجه)، ابتدا ادعای بابیت کرد، بعد از آن ادعا کرد خود امام زمان هستم و بعد گفت که پیغمبر هستم و بعد هم که خود خدا هستم».

آیت‌الله یثربی با اشاره به این‌که ریشه‌های انحراف همان بد فهمیدن است، در ادامه افزود: «معمولاً آیه‌ها با اشاره هستند و روایات با صراحت. اگر معانی را درست دریافت کنیم و دریافتهای صحیح را به مردم انتقال دهیم جلوی سوءاستفاده‌ها گرفته می‌شود».

وی خاطرنشان کرد: «کسی که باب است مسلماً باید بگوید من امام را می‌بینم در حالی که روایات فراوان داریم که هر کس مدعی رویت شد تکذیب کنید. هم توقیت را باید تکذیب کرد (10) و هم ادعای مشاهده و زیارت را».

او با اشاره به اینکه روایاتی وجود دارد که برخی بزرگان و گذشتگان ما امام زمان (عجل الله فرجه) را زیارت کرده‌اند، ‌افزود: «بزرگانی مثل سیدبن طاووس یا سیدبحرالعلوم و یا دیگر بزرگان هرگز به صراحت اعلام رویت نکردند، بلکه از لابه‌لای حرفهایشان چنین استشمام شده که مدعی رویت بوده‌اند و یا اینکه این مسأله را در پایان عمرشان مطرح کرده‌اند».

آیت‌الله یثربی افزود: «این بزرگان کسانی بودند که به دنبال پول و قدرت و مقام نبودند و اگر هم چنین ادعایی کرده‌اند صرفاً برای هدایت مردم بوده است و آنقدر این افراد از دنیا گریزان بودند، که سیدبن طاووس (قدس سره) با آنکه مُلای کم‌نظیری در بین علمای شیعه بود، اما با این حال مرجعیت شیعه را قبول نکرد و سیدبحرالعلوم (قدس سره) هم چنین بود».