تبیان، دستیار زندگی

الف ـ كاركرد و جایگاه خانه در قرآن

واژه‌ی «بیت» به معنای خانه، 71 بار با مشتقات آن در صیغه‌های «بیت» و جمع آن «بیوت» در قرآن كریم آمده است. این كلمات در 12 مورد به مصداق بیت‌الله، یعنی كعبه (خانه خدا)، 2 مورد برای بیت عتیق، 2 مورد بیت معمور و باقی به معنای «خانه»، همان محیط مخصوص زندگی خانواده آمده است.

1ـ محل تسكین

اولین كاركرد خانه، تأمین‌ آرامش جسم و تسكین جان اعضای آن است كه البته مرهون امنیت همه جانبه‌ی این محیط برای اعضاست. فضای محدود و امن خانه، حریمی (محل محرم) برای ابراز احساسات، بیان اسرار، ارضای غرایز و تأمین نیازهای جسمی و روحی انسان است. این سكونت و امنیت را خداوند به خود نسبت می‌دهد و می‌فرماید: «و الله جعل لكم من بیوتكم سكناً» (نحل،80)، «خداوند از خانه‌های شما محل سكونت و آرامش برایتان قرارداد.»

2ـ محل ذكر و تلاوت آیات الهی

«واذكرن ما یتلی فی بیوتكنّ من ایات الله و الحكمة» (احزاب، 34)، «به یاد آورید آن‌چه در خانه‌هایتان از آیات و حكمت تلاوت شده است.»

آیه خطاب به همسران پیامبر اكرم (ص) است و نكاتی از آن برداشت می‌شود:

ـ فضایلی كه از خانه و خانواده نصیب انسان می‌شود، ارزشمند است و باید برای بكارگیری در زندگی حفظ شود.

- خانواده‌ی پیامبر (ص) الگویی برای همه خانواده‌ها است؛ لذا باید بیش از دیگران مراقب امتثال اوامر الهی باشند.

- هر فرد باید حافظ شئون، موقعیت و آبروی خانواده خود باشد.

- محیط آرام و مأنوس خانه، مناسب‌ترین محل برای اندیشه، ذكر، یادآوری كلام خدا و ذكر حكمت‌های الهی است.

- خانه مكتبی برای تربیت انسان‌هایی عبد و مطیع حق است.

كاركرد وسیع و گرانقدر خانه، آن را مكانی مورد احترام و عنایت قرار داده است؛ اما چنان‌چه این محل معبدی برای بندگی و ذكر حق واقع شود، خداوند آن را رفیع و عظیم می‌گرداند. چنان‌كه خطاب به رسول گرامیش می‌فرماید:

«فی بیوت اذن الله ان ترفع و یذكر فیها اسمه یسبّح له فیها بالغدوّ و الاصال» (نور،36) رفعت و علو حقیقی خاص خداوند متعال است؛ خانه‌ای كه مسجد خداوند و محل تسبیح او باشد، نیز عظیم و مرفوع است.

آن‌چه از آیه فوق و تفسیر مرحوم علامه طباطبایی (المیزان) استفاده می‌شود، این است كه اگر خانه از هر پلیدی و لوثی منزه بماند و به ذكر خدا و عبادت او مزیّن شود، رفعت می‌یابد و از یك چهاردیواری سرد و بی‌روح خارج می‌شود و هرچه صبغه‌ی الهی و معنویش بیشتر شود، مقامی رفیع‌تر می‌یابد كه مصداق كامل آن كعبه، خانه‌ی خدا است. (طباطبایی، 1363: ج15، صص179-178)

3ـ محل رابطه‌ای قدسی

«فاذا دخلتم بیوتا فسلّموا علی انفسكم تحیةً من عندالله مباركةً طیبةً» (نور،61)

4ـ لزوم حفظ حریم خانه

از نظر قرآن، خانه به قدری در مقام و جایگاه بالایی قرار دارد كه حفظ حریم آن بر همگان توصیه شده است. خداوند متعال می‌فرماید: «یا ایها الذین آمنوا لاتدخلوا بیوتاً غیر بیوتكم حتی تستأنسوا و تسلّموا.» (نور، 27)

حصردر آیه مذكور به این معناست كه خداوند ورود به خانه‌ی غیر را بدون اذن و سلام ممنوع می‌كند. حرمت این حریم را مقدس می‌دارد و ضرورت حاكمیت یك فرهنگ صحیح و صمیمی را در برخورد با اهل خانه بیان می‌كند و می‌آموزد كه اهل بیت باید در روابط با یكدیگر، علاوه بر رعایت همه‌ی شئون انسانی در برخوردشان، از راه تكلم كه نزدیك‌ترین و شایع‌ترین ارتباط است، نیز این یگانگی را بیان كنند و سلام واژه‌ای است كه این پیام را دارد؛ علاوه بر آن‌كه آرزوی سلامت و امنیت از جانب سلام كننده را ابلاغ می‌كند. از عدی بن ثابت روایت است: زنی انصاریه به نزد رسول الله(ص) آمد و عرض كرد: من در خانه خویش گاه گاه در شرایطی هستم كه نمی‌خواهم هیچ كس مرا ببیند، در این حال اگر پدر، فرزند یا مردی از خویشان من وارد شوند، چه كنم؟ در جواب، آیه فوق فرو فرستاده شد.

«تستأنسوا» یعنی «تستأذنوا»؛ گفته شده است كه استیناس طلب انس است و به این ‌معنی است كه در هیچ خانه‌ای كه ملك شما نیست، وارد نشوید تا مطمئن شوید فردی در آن است و آن‌گاه اجازه بخواهید. ابن عباس گفت: در آیه تقدیم و تأخر است؛ یعنی «حتی تسلموا و تستأذنوا»، یعنی «حتی تقولوا السلام علیكم، أدخل»؛ سلام مستحب است و استیذان واجب. (رك. میبدی، 1357: ج6، ص509) در آیه 28 از سوره‌ی مباركه‌ی نور نیز، ورود به هرخانه‌ای مشروط به اجازه یافتن از سوی صاحب خانه شده است. «فان لم تجدوا فیها احداً فلا تدخلوها حتی یؤذن لكم» (نور، 28)، «اگر در خانه كسی را نیافتید، تا اجازه دریافت نكرده‌اید، وارد نشوید.»

ب ـ خانواده آرمانی در قرآن

معروف است كه اگر برنامه‌ی یك ساله دارید، گندم بكارید؛ اگر برنامه‌ی ده ساله دارید، درخت بكارید و اگر برنامه‌ی صدساله دارید، ‌انسان بسازید. تربیت انسان با موازینی كه خالق او می‌طلبد و هدایت فرموده است، سرمایه‌گذاری صدساله، بلكه ابدی است. «...و من احیاها فكأنّما احیاالناس جمیعاً...» (مائده، 32) تربیت انسان از نگاه قرآن، احیای او و دمیدن جان الهی در كالبد اوست. محیط تحقق این مهم، ‌خانواده است. خانواده‌ای كه زمینه‌ی پرورش انسان قرآنی در آن فراهم آمده است. «والبلد الطیب یخرج نباته باذن ربّه و الذی خبث لایخرج الا نكداً» (اعراف، 58)، از سرزمین پاك و طیب، ثمره‌ای نیك به اذن پروردگار خارج می‌شود و از زمین آلوده و شوره‌زار، حاصلی ناقص و بی‌فایده خارج خواهد شد. بنابراین خانواده‌ی آرمانی قرآن، خانواده‌ای است كه آماده‌ی پذیرش و پرورش انسان است.

1ـ مبانی روابط در خانواده آرمانی

زیربنای ساختار كلی خانواده‌ی آرمانی قرآن، دو ركن اساسی اخلاق و حقوق است كه با آشنایی همه‌جانبه اعضا و حاكمیت این دو ركن، استواری و پویایی این بنا تضمین می‌شود. چرا كه ركن حقوقی، ضامن برپایی و استواری اصل خانواده و مانع از فروپاشی آن است و ركن اخلاقی ضامن رشد و بالندگی و تأمین اهداف خانواده می‌باشد.

خانواده یك نظام كاملاً تألیف شده و به هم تنیده است؛ به طوری‌كه تفكیك بعضی مسائل كه در محیط‌ها و مجموعه‌های دیگر ممكن است، ‌در این فضای خاص ممكن نیست. از آن جمله، تفكیك دو مقوله‌ی «تكالیف حقوقی» و «وظایف اخلاقی» است. زیرا نظام حقوقی و نظام اخلاقی خانواده، كاملاً بر یكدیگر منطبق است و حوزه‌ی عملیاتی آن‌ها واحد می‌باشد. رعایت اخلاق در خانواده، وظیفه همه‌ی اعضا است و تأمین حقوقی اعضا نیز امری اخلاقی و شایسته است. بنابراین نمی‌توان امری اخلاقی را در خانواده، جدای از حق افراد قلمداد كرد و آن را فضل نامید؛ زیرا فرض و واجب است؛ نه فضل. در خارج از محیط خانواده، مرز حقوق و اخلاق تا حدودی متمایز است؛ مثلاً، عدم تواضع در برابر دیگران در خارج از خانواده، امری غیر اخلاقی است؛ اما غیر حقوقی نیست؛ یعنی تجاوز به حریمی قلمداد نمی‌شود. یا خشن و زبر صحبت كردن، مجازاتی نمی‌طلبد. اما همین امور در خانواده با حقوق خانوادگی افراد تلاقی دارد. همنشینی در خانه، باید نمایی از بهشت برین در آخرت باشد؛ یعنی كانون «لایسمعون فیها لغواً و لاتأثیماً الاّ قیلاً سلاماً سلاماً.» (واقعه، 26-24) زندگی خانوادگی، صرفاً با حضور در خانه یا خانه‌داری یا انجام چند فعالیت دسته‌جمعی محقق نمی‌شود؛ بلكه واقعاً زمانی تحقق می‌پذیرد كه با مبادله اندیشه‌ها، احساسات، بحث و گفت و شنود همراه شود. (رك. كازنو، 1373)

ـ مبانی حقوقی و اخلاقی در روابط خانواده آرمانی

مجموعه‌ی قوانین حقوقی خانواده قبل از ازدواج تا تشكیل خانواده و حتی در مرحله‌ی جدایی، تحكیم حقوقی خانواده را تضمین می‌كند.

شرط صحت عقد و وقوع زوجیت، اقرار طرفین به رضایت در قرارداد عقد است. قرائت خطبه‌ی عقد در اسلام این واقعیت را آشكار می‌كند. طرفین با قرائت خطبه، زوجیت را می‌پذیرند؛ لذا واجب است كه خواست خود را واضح به زبان بیاورند یا توسط وكیلی از جانب خود اعلام كنند. در این امر، میان زن و مرد تفاوتی نیست. بنابراین از ابتدا عقل، اراده وتعهد اخلاقی بین زوجین است كه پایداری این قرارداد را ضامن می‌شود؛ فلذا بنای حقوقی خانواده از آغاز بر اساس یك تصمیم عاقلانه و یك تعهد اخلاقی پایه‌گذاری می‌شود.

با اقرار به زوجیت، طرفین عهده‌دار تعهداتی حقوقی، اخلاقی، اقتصادی و فرهنگی نسبت به یكدیگر می‌شوند. این تعهدات دو سویه است؛ یعنی هر یك علاوه بر آن‌كه وظایفی را بر عهده می‌گیرند، حقوقی را از دیگری مطالبه می‌كنند. عمده‌ی این تعهدات عبارتند از: حسن معاشرت، روابط زناشویی و جلب رضایت طرفین، نفقه، مهریه، اجرت‌المثل، توافق در داشتن فرزند و تمكین. این‌ها و ده‌ها تكلیف و وظیفه خرد و كلان دیگر كه اصول آن بر اساس آیات قرآن كریم در قانون اساسی و حدود قانونی و اجرایی آن در قوانین مدنی و غیره آمده است، همه برای تعیین مرزها و محدوده‌ی اختیارات و انتظارات زوجین می‌باشد كه برای پایداری خانواده و اساس تحكیم روابط، رعایت آن لازم است. اما روابط صحیح و محكم در خانواده تنها حفظ مرزها و حركت بر روی خطوط تعیین شده نیست؛‌ آن‌چه از تعامل حقوقی و اخلاقی زن و مرد در همه موارد، ‌یك خانواده‌ی پایدار و پویا می‌سازد، رعایت توصیه‌هایی است كه قرآن كریم بر آن‌ها تأكید می‌فرماید:

1ـ «هنّ لباس لكم و انتم لباس لهنّ» (بقره، 187) زوجین در حكم لباس برای یكدیگرند. اگر برای تأمین اهداف كلی خانواده تنها همین توصیه مراعات شود، كافی است كه زن و مرد لطیف‌ترین روابط را با یكدیگر داشته باشند و در سایه‌ی آن مطلوب‌ترین فضای زندگی را برای افراد خانواده فراهم كنند. زیرا ارتباطی كه انسان با لباس خود دارد، نزدیك‌ترین، محرمانه‌ترین و بی‌آزارترین روابط است. این تشبیه در هیچ امر دیگری جز رابطه زن و شوهر مصداق ندارد؛ حتی در رابطه والدین و فرزندان.

2ـ «...وعاشروهنّ بالمعروف...» (نساء، 19) از جمله اصولی كه قرآن كریم در كنترل رفتارهای انسان‌ها نسبت به یكدیگر بكار می‌برد، اصل «معروف» است كه در قرآن كریم 9 بار تكرار شده است. بیشترین استعمال آن در حادترین مرحله‌ی روابط زن و شوهر و هنگام طلاق است: «وأتمروا بینكم بمعروفٍ ...» (طلاق، 6)، «روابط میان خودتان را با رفتارهای پسندیده و مورد پذیرش عرف، نیكو گردانید.»

«و لهنّ مثل الذی علیهن بالمعروف» (بقره، 228)، «و برای زنان نیز همانند مردان چنان‌كه وظایفی شناخته شده، حقوقی معین و مقرر شده است.»

«...فأمسكوهنّ بمعروف أو سرّحوهن بمعروف» (بقره، 230) وقتی كه دیگر امید بازگشت عاطفه، عشق و تداوم زندگی نیست، به دو نحو می‌توانید عمل كنید: امساك به معروف یا جدایی به معروف.

«و علی المولود له رزقهنّ و كسوتهنّ بالمعروف» (بقره، 233)، «هزینه مادر در امور خوراك و پوشاك بر عهده كسی است كه فرزند از اوست؛ در حد معروف و پسندیده.»

زیباترین نكته در آیات مذكور و اصل قرآنی «معروف»، آن است كه در تمام مراحل زندگی زناشویی از ابتدا تا انتها چه در شرایط عادی و چه در شرایط بحرانی، آن‌چه مورد نظر خداوند است، حفظ ارزش‌های اخلاقی، تحت عنوان معروف (آن‌چه نفس سالم انسان به طور عموم می‌پسندد) می‌باشد و خشونت، اهانت و كم‌لطفی در خانواده قرآنی پسندیده نیست.

3ـ «فان خفتم الاّ یقیما حدودالله، فلاجناح علیها فیما افتدت به تلك حدودالله فلاتعتدوها و من یتعّد حدودالله، فاولئك هم الظالمون» (بقره، 229) هدف از وضع احكام و تمامی هدایت‌های الهی توسط انبیا، اولیا و مربیان، رعایت حدود الهی در زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی است. خداوند در آیاتی از قرآن كریم به این اصل اشاره می‌كند. نكته‌ی قابل توجه در این اشارات آن است كه این آیات عموماً در مواضعی است كه معمولاً بندگان رعایت نمی‌كنند. مثل زمان طلاق؛ در آیات طلاق چندین بار واژه «حدودالله» و چندین تعبیر بازدارنده‌ی دیگر نظیر «واعلموا ان‌الله بكل شی علیم» (بقره، 231)، «ان‌الله بما تعملون بصیر» (بقره، 237)، «والله بما تعملون خبیر» (بقره، 234) و... بكار رفته است.

خداوند در آیه 229 سوره بقره، برای هدایت جریان طلاق در محدوده‌ی اخلاق، سه بار به رعایت حدودالله تذكر می‌دهد و می‌فرماید: «هر كس از حدود الهی تجاوز كند، از ظالمین است.» «الطلاق مرتان، ‌فامساك بمعروف أو تسریح باحسان» مردان را بعد از طلاق بین دو امر مخیر كرده است: «امساك به معروف»، یعنی نگهداشتن همسر كه همان رجوع در عده است یا «تسریح به احسان» یعنی رها كردن او تا از عده خارج شود. (رك. طباطبایی، 1363: ج2، ص350) خداوند این دو عمل را كه در استثنایی‌ترین روابط میان زن و مرد است، نیز به معروف و احسان مقید كرده است. حرمت فضای خانه، به حدی است كه در هر شرایطی، اهانت،‌ آزار دیگری و هر عمل ناپسند و غیر معروف دیگری در آن جای ندارد و باید این حرمت به بهترین شكل حفظ شود.

«چه بسا بتوان از آیه شریفه بویی از عدم جواز تفرقه میان احكام فقهی و معارف اخلاقی استشمام نمود و می‌توان گفت كه آیه اشعاری هم به این معنا دارد كه صرف عمل به احكام فقهی و جمود به خرج دادن بر ظواهر دین، كافی نیست. پس اكتفا نمودن بر عمل به ظواهر دین و رعایت نكردن روح آن، باطل كردن مصالح تشریع و از بین بردن غرض دین است، چون اسلام دین عمل است نه دین حرف و شریعت، كوشش است نه فرض...» (همان، ص353)

نتیجه آن‌كه در میان كارهایی كه انسان انجام می‌دهد، یك سلسله مناطق ممنوعه وجود دارد كه ورود به آن‌ها فوق‌العاده خطرناك است. قوانین و احكام الهی این مناطق را مشخص می‌كند و حتی از نزدیك شدن به این مرزها نهی‌ می‌نماید. «تلك حدودالله فلاتقربوها.» (بقره، 187)‌ زیـرا نـزدیك شدن بـه این مرزها انسـان را بر لب پرتگاه قرار می‌دهد؛ روابط حاكم بر خانواده را تهدید می‌كند و با اندكی غفلت، حدود الهی نادیده گرفته می‌شود و ظلم كه موجب خشم خداوند است، واقع می‌شود. «و من یتعدّ حدودالله فاولئك هم الظالمون.» (بقره، 229)

2ـ هدف خانواده آرمانی

ـ «و من آیاته ان خلق لكم من انفسكم ازواجاً لتسكنوا الیها و جعل بینكم مودةً و رحمةً» (روم، 21)، «یكی از نشانه‌های قدرت خداوند این است كه برای شما از جنس خودتان همسر آفریده تا وسیله سكون و آرامش شما باشد و در میان شما دوستی و رحمت قرار داده است.»

زوجیت در قرآن كریم به انسان، حیوان و سایر موجودات نسبت داده شده و از آیات الهی برشمرده شده است، اما تفاوت انسان و حیوان در زوجیت دو چیز است:

ـ زوجیت در حیوانات (به جز چند گونه‌ی آن‌ها) به تشكیل خانواده نمی‌انجامد؛ در حالی‌كه در انسان بلا استثنا با هدف تشكیل خانواده انجام می‌گیرد.

ـ گرچه زوجیت در مورد حیوانات نیز مانند انسان وجود دارد و به تولید نسل می‌انجامد، اما جفت‌گرایی در آن‌ها ایجاد مودت و رحمت نسبت به یكدیگر را در پی ندارد.

آیه‌ی فوق، تنها هدفی را كه برای تشكیل خانواده برمی‌شمرد، «تسكین زوجین» است. گرچه در سایه‌ی این آرامش مواهب دیگری نصیب انسان می‌شود و اهداف نسبی دیگری حاصل می‌گردد، اما خلقت انسان به نوعی است كه اگر همه‌ی مواهب اعم از فرزند، تأمین نیازهای مادی و... را در زوجیت بیابد، ولی سكون و آرامش نداشته باشد، انگیزه‌ای برای تشكیل خانواده نخواهد داشت و خود را كامیاب نمی‌بیند. «در محیط خانواده، اگر فقط روابط جسمی و واكنش‌های فیزیكی مطرح باشد و بس، روح‌ها سرگردان می‌مانند و در تمام عمر در حسرت ناكامی می‌سوزند و می‌سازند و بی‌تردید، هرگاه روح‌ها ناكام و حسرت زده باشند، جسم‌ها نیز پریشان و ناتوانند.» (بهشتی، 1377: ص41) با توجه به آیه‌ی 21 سوره‌ی روم كه هدف از خلقت زوج، سكونت ذكر شده است و نیز از آیه‌ی 4 سوره‌ی فتح[2]، این نكته به دست می‌آید كه رابطه‌ای مستقیم میان نزول سكینه و ازدیاد ایمان وجود دارد. زوجیت نیز كه تأمین كننده‌ی آرامش حقیقی در زن و مرد است، محملی دائمی برای افزایش ایمان و نزدیكی به خداوند است. یعنی این امر الهی در صورتی‌كه با نیت قرب الی‌الله برپا شود و دوام پیدا كند، سراسر عبادت حق خواهد بود. نتیجه آن‌كه با عنایت به هدف اصلی از خلقت انسان، یعنی «عبادت» برحسب آیه‌ی «و ماخلقت الجن والانس الاّ لیعبدون» (ذاریات، 56) هدف حقیقی از تأسیس خانواده، همان هدف متعالی خداوند در خلقت انسان می‌باشد كه به حاكمیت توحید در جامعه خواهد انجامید.

ج ـ اصول تحكیم روابط خانواده

خداوند در قرآن كریم، تأسیس بنای خانواده را به خود نسبت می‌دهد و به طهارت، تعالی و پایداری آن، عنایت وافری دارد. در آیه‌ی ذیل این نسبت تصریح شده است:

«والله جعل لكم من انفسكم ازواجاً و جعل لكم من ازواجكم بنین و حفدةً و رزقكم من الطیبات...» (نحل، 72)

از این آیه سه نكته پیرامون موضوع برداشت می‌شود:

1ـ خداوند زوجیت و منشأ آن را به خود نسبت می‌دهد.

2ـ خداوند به دنبال زوجیت و تشكیل خانواده، به یكی از اهداف و ثمرات آن كه تولید فرزند و بقای نسل است اشاره كرده و آن را نیز به خود نسبت می‌دهد.

3ـ حمایت از خانواده و بقای آن را در قالب روزی دادن از پاكی‌ها كه شامل رزق مادی و معنوی می‌شود را به خود نسبت می‌دهد و همه‌ی این امور را ارج می‌گذارد و از آن‌ها به عنوان نعمت یاد می‌كند.