تبیان، دستیار زندگی

برگرفته از سایت پژوهش های قرآنی
نوشته شده توسط  معلم کلایی ، شمس‌الله

استفاده از سیاق امری عقلایی بوده و حجیت آن از باب حجیت ظهور می‎باشد و مفسران از آن به طور گسترده و به صورت‎های گوناگون در فهم کلام الهی بهره می‎برند.

این مقاله در پی بیان قرینیت سیاق در فهم کلام الهی از منظر علامه محمد حسین فضل الله می‎باشد. از نظر ایشان سیاق را می‎توان به چهار دسته سیاق کلمه، سیاق آیات، سیاق سوره و سیاق قرآنی تقسیم کرد. هر یک از این اقسام کاربردهای فراوانی در تفسیر «من وحی القرآن» دارند؛ از جمله به دست آوردن معنای کلمات، تعیین مراد خداوند از آیات، نقد و بررسی اقوال مفسران، ارزیابی روایات و نیز کاربرد آن در مباحث ادبیاتی.

پیش‌گفتار

در نظر گرفتن قرائن برای فهم مقصود گوینده روشی عقلایی است و اختصاص به فرهنگ خاصی ندارد و غفلت از آن در مقام تفسیر قرآن سبب می‎شود برداشت‏های تفسیری، ناقص یا بی‎اعتبار گردند و قسمت مهمی از خطاها در فهم و تفسیر آیات مربوط به همین بخش می‎باشد. (بابایی،/۱۱۰) مفسران همواره به این قرائن توجه داشته و از آنها در فهم و تفسیر آیات بهره‎های فراوان برده‎اند.

قرینه امری است که ارتباط خاصی با کلام داشته و نقش مؤثری در به دست آوردن مفاد کلام و درک مقصود گوینده یا نویسنده دارد. این ارتباط خاص می‎تواند به صورت لفظی و یا معنوی باشد. یکی از قرائنی که به صورت غیر لفظی همراه کلام است، قرینه سیاق می‎باشد که تأثیر مهمی در فهم و درک صحیح از مراد خداوند دارد و علامه فضل الله در تفسیر «من وحی القرآن» از آن به صورت‎های مختلف بهره برده است.

گرچه در زمینه سیاق و نقش آن در تفسیر نوشته‎هایی به رشته تحریر در آمده است، اما در خصوص تفسیر «من وحی القرآن» نوشتار مستقلی وجود ندارد. از این رو این مقاله با توجه به این نکته به بیان دیدگاه و روش علامه سید محمد حسین فضل الله در استفاده از سیاق می‎پردازد. این نوشتار در سه محور سامان یافته است: نخست به تعریف سیاق و انواع آن پرداخته و سپس به کاربردهای آن در تفسیر «من وحی القرآن» اشاره شده و در پایان شرط اخذ به سیاق از منظر علامه فضل الله بیان گردیده است.

تعریف سیاق و انواع آن

سیاق کلام گوینده و یا نویسنده یکی از قرینه‎هایی است که در تمام زبان‏ها و فرهنگ‏ها مورد اهتمام بوده و مردم برای فهم سخن دیگران علاوه بر قرائن دیگر به سیاق نیز تمسک می‎جویند. زرکشی و رشید رضا آن را از بهترین و برترین قرینه‎ها برای فهم معنای حقیقی الفاظ و کلام و نیز مراد متکلم به شمار آورده‎اند. (زرکشی، ۲/۲۰۰؛ رشید رضا،‌ ۱/۲۲)

پس اعتبار سیاق برای فهم معنای مراد برگرفته از سیره عقلاست و به اعتقاد فضل الله حجیت آن از باب حجیت ظهور می‎باشد. (فضل الله، الندوه، ۱۵/۴۴۰-۴۴۱) و فهم قرآن نیز از این قاعده عقلایی جدا نیست؛ زیرا وقتی گوینده‎ای سخنی می‎گوید، با این پیش فرض که او حکیم بوده و دچار خطا و نسیان نیز نمی‎شود، معنا ندارد جمله‎هایی که بیان می‎کند متناقض باشند، بلکه هماهنگی ویژه‎ای بین قسمت‎های مختلف سخن او وجود دارد. پس در تفسیر آیات باید به سیاق توجه نمود. (رجبی،/۷۷)

علامه فضل الله به این امر توجه داشته و مشکل بسیاری از مفسران را اکتفا به ظاهر کلمات و عدم توجه به قرائن کلامی به خصوص قرینه سیاق می‎داند. وی معتقد است یکی از قرائنی که می‎تواند مفسر را در فهم آیات یاری نماید سیاق می‎باشد؛ زیرا سیاق از معنای عمیق کلام سخن می‎گوید، نه از لایه‎های سطحی و مادی و معنای ظاهری آن، و این چیزی است که بسیاری از مفسران از آن غافل هستند. (فضل الله، من وحی القرآن،۱۰/۲۸)

لف) تعریف سیاق

سیاق از ماده سوق به معنای راندن، (راغب؛ ابن منظور) جدا شدن روح از بدن، (فراهیدی؛ فیومی؛ جوهری؛ ابن منظور) تتابع و از پى یکدیگر درآمدن، (زمخشری) طرز، طریقه و روش (دهخدا؛ معین) استعمال شده است و برخی از لغت شناسان نیز سیاق کلام را به کنار هم بودن و اسلوب سخن و طرز جمله‌بندى معنا کرده‎اند. (ابراهیم انیس و دیگران؛ معین)

اما در مورد تعریف اصطلاحی باید گفت گرچه مفسّران و قرآن پژوهان به صورت گسترده از قرینه سیاق استفاده کرده‌اند، ولی بسیاری از آنان تعریفی از آن ارائه نداده‌اند. مثلاً مرحوم طبرسی در تفسیر مجمع البیان و تفسیر جوامع الجامع و مرحوم علامه طباطبایی در المیزان با وجود استفاده از سیاق تعریفی از آن ارائه نداده‎اند.^۱ علامه فضل الله نیز از جمله مفسرانی است که تعریفی از سیاق ارائه نداده است، اما آنچه که از کاربرد سیاق در تفسیر «من وحی القرآن» و نیز تأکید فراوان ایشان در بهره‎مندی از آن به دست می‎آید، این است که سیاق یکی از قرائنی است که همراه کلام بوده (فضل الله، الندوه، ۱۵/۴۴۰-۴۴۱) و گویای عمق معنایی کلام و نه معنای ظاهری و سطحی آن است و همانند چتری بر کلمات سایه افکنده و بر آنها احاطه دارد و بدون در نظر گرفتن آن نمی‎توان به فهم صحیح دست یافت؛ «أن الکلمه تأخذ مضمونها من خلال السیاق الذی یحیط بها». (رک: فضل الله، من وحی القرآن، ۱۰/۲۸؛ ۱۴/۲۴۶ و الندوه، ۱۴/۲۴۶)

وی در این باره می‏گوید:

«ان مسأله السیاق فی القرآن او فی غیره، هی مسأله القرینه التی تفسر الکلمات بحسب ما یراد من معناها او تکون قرینه علی اراده خلاف الظاهر.» (همان، ۱۵/۴۴۰-۴۴۱)

ممکن است کلمه یا جمله‎ای صرف نظر از کلمات یا جمله‎های اطرافش‌ مفهومی داشته باشد، ولی اگر با کلمات و جمله‎های قبل و بعدش در نظر گرفته شود،‌ مفهوم دیگری افاده کند. این چنین مفهومی را با کمک سیاق می‎توان فهمید.

پس سیاق، چینش خاص کلمات یک جمله یا جمله‎های مرتبط به یک موضوع در یک کلام است که در تعیین مراد و مقصود متکلم تأثیرگذار می‎باشد.

ب) انواع سیاق

همان طور که بیان شد، مؤلف «من وحی القرآن» در تفسیر و نیز سایر آثار خود بحث مستقلی درباره سیاق ارائه نداده و به انواع آن اشاره نکرده است، اما با توجه به کاربرد سیاق در تفسیر «من وحی القرآن» می‎توان انواع آن را در موارد زیر خلاصه نمود:

۱. سیاق کلمه

منظور از سیاق کلمه سیاقی است که از کنار هم قرار گرفتن یک کلمه‎ در کنار کلمه‎ای دیگر یا در ضمن یک جمله به وجود می‎آید.

بر این اساس مطابق نظر علامه فضل الله از اینکه «أولُوا القُربَی» در آیه (وَإِذَا حَضَرَ الْقِسْمَهَ أُولُو الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلا مَعْرُوفًا) (نساء/۸) در کنار «یتامی» و «مساکین» قرار گرفته است، فهمیده می‎شود که مراد از آن کسانی هستند که بستگان میت هستند،‌ اما وارث میت نیستند. (فضل الله، من وحی القرآن، ۷/۱۰۰)

همچنین «فُرقان» در آیه (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقَانًا وَیُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ)(انفال/۲۹) با اینکه در لغت به معنای جدایی بین اشیاست، ولی با توجه به سیاق و اینکه همراه با تقوا بیان شده است، مراد از آن جدایی بین حق و باطل خواهد بود، نه مطلق جدایی. (همان،۱۰/۳۶۶)

۲. سیاق آیات

این نوع سیاق با توجه به آیات قبلی یا بعدی به دست می‎آید. یعنی آیه یا آیاتی که قبل یا بعد از آیه مورد بحث قرار دارند، در تفسیر و معنی تأثیرگذار بوده و مقصود آیه را روشن می‏سازند، به همین سبب باید همراه با آن در نظر گرفته شوند و بدون توجه به آنها نباید وارد تفسیر آیه شد.

مؤلف در تفسیر آیه (وَ مَن أظلَمُ مِمَّن مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أن یُذکَرَ فِیهَا اسمُهُ وَ سَعی‏ فِی خَرابِها)(بقره/۱۱۴) می‏گوید: با توجه به آیات قبل از آن می‎فهمیم که مراد از کسانی که در راه تخریب مساجد تلاش می‎کنند فقط اهل کتاب نیستند، بلکه شامل مشرکین نیز می‎شود؛ زیرا آیات پیشین درباره روند روشنگری و هوشیاری مسلمانان نسبت به اوضاع و احوال گروه‏های معاند و مخالف اطراف آنهاست که اهل کتاب، مشرکین و هر گروه مخالف دیگری را شامل می‎شود. (همان، ۲/۱۸۳)

مرحوم فضل الله در ذیل آیه (وَإِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَهِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأرْضِ خَلِیفَهً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِیهَا مَنْ یُفْسِدُ فِیهَا وَیَسْفِکُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَنُقَدِّسُ لَکَ قَالَ إِنِّی أَعْلَمُ مَا لا تَعْلَمُونَ)(بقره/۳۰) بیان می‎کند که سیاق آیات مربوط به این موضوع دلالت بر این دارند که سؤال ملائکه از خونریزی و افساد فقط سؤال صرف نبود، بلکه از این باب بود که آنها می‎پنداشتند شایستگی بهتری برای خلافت و جانشینی دارند، از این رو با توجه به این سیاق مراد از خلیفه در این آیه جانشینی خداوند است، نه جانشینی از موجودات قبل از آدم. (همان،۱/۲۲۷) یعنی ملائکه از خداوند درخواست کرده بودند که آنها جانشین خدا باشند، نه اینکه به جای موجودات قبل از آدم قرار گیرند.

. سیاق سوره

سیاق سوره آن است که مجموع سوره دارای چینش و نظم خاصی است که با استفاده از آن می‎توان به معنای آیات یا کلمات آن سوره دست یافت و این تعریفی است که از لابه‌لای کلام فضل الله قابل استفاده است و در برخی موارد به آن تمسک کرده و برای بیان معنای آیه از آن استفاده کرده است.

وی با توجه به این سیاق بیان می‎کند از آنجایی که سیاق سوره نور درباره زناکاران، محصنات، مؤمنین و مؤمنات و نیز روابط زوجیت و مسئله توافق روحی و ایمانی است، پس می‎توان گفت که مراد از «طیبات» و «خبیثات» در آیه (الْخَبِیثَاتُ لِلْخَبِیثِینَ وَالْخَبِیثُونَ لِلْخَبِیثَاتِ وَالطَّیِّبَاتُ لِلطَّیِّبِینَ وَالطَّیِّبُونَ لِلطَّیِّبَاتِ أُولَئِکَ مُبَرَّءُونَ مِمَّا یَقُولُونَ لَهُمْ مَغْفِرَهٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ‏)(نور/۲۶) سخنان و افعال زشت و یا گفتار و کردار نیک نیست که برخی از مفسران عنوان کرده‎اند،^۲ بلکه مراد زنان و مردان پاک طینت و مردان و زنان بد سیرت است. پس معنای آیه آن است که زنان خبیث برای مردان خبیث و مردان خبیث برای زنان خبیث و زنان پاک برای مردان پاک و مردان پاک برای زنان پاک هستند‏. (همان، ۱۶/۲۷۸-۲۸۸)

وی با توجه به سیاق سوره جن می‎گوید: سیاق سوره دلالت می‎کند که مراد از نگهبان قرار دادن برای پیامبر (ص) به این معناست که او را حمایت کرده و از انحراف و گمراهی و اشتباه دور سازد تا رسالت خود را به صورت کامل و بدون کمی و زیادی به مردم ابلاغ نماید. او با توجه به این مطلب نظر مرحوم طبرسی را مبنی بر انیکه «رصد» در آیه (...فَإِنَّهُ یَسلُکُ مِن بَینِ یَدَیهِ وَ مِن خَلفِهِ رَصَداً)(جن/۲۷) به معنای طریق است و درباره معنای آیه چنین گفته است که «خداوند برای پیامبر اکرم (ص) نسبت به علم پیامبران قبل و بعد از او راهی قرار می‎دهد»، (طبرسی، مجمع البیان، ۱۰/۵۶۳) رد کرده است. (فضل الله، من وحی القرآن، ۲۳/۱۷۰)

مخفی نماند درباره سوره‎هایی که اطمینان داریم یکجا نازل شده و وحدت نزولی دارند، با توجه به این نکته که این گونه سوره‎ها دارای یک موضوع محوری‏اند (وحدت موضوع)، بین تمام آیات قرینه سیاق متصور است، اما این در حقیقت چیزی جز سیاق آیات نیست.

۴. سیاق قرآنی

از آنجایی که قرآن از سوی خداوند حکیم نازل شده و در کلامش اختلافی وجود ندارد؛ (أَفَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ کَانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافًا کَثِیرًا) (نساء/۸۲) و همیشه بر منش و اسلوب واحدی سیر کرده است و روش او نیز حفظ ارتباط بین کلام در سراسر قرآن می‏باشد، از این رو مقتضای حکمت آن است که تمامی کلام وی از هماهنگی و وحدت برخوردار ‎باشند.

در واقع قرآن دارای یک بافت کلی و نظام خاصی است که از آن می‎توان به سیاق قرآنی تعبیر نمود. پس همان طور که سیاق آیات و سیاق سوره به تبیین معنای آیه می‎پردازند، سیاق قرآن نیز همان نقش را در فهم کلام الهی می‎تواند داشته باشد. علامه فضل الله با قرینه قرار دادن این نوع از سیاق به تبیین و تفسیر برخی آیات پرداخته که به مواردی از آن اشاره می‎شود.

برخی از مفسران گفته‎اند چون حضرت ابراهیم برای آزر دعا نکرد، اما از سوی دیگر برای والدین خود از خدا طلب مغفرت نمود ـ (رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَیَّ وَلِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسَابُ)(ابراهیم/۴۱) ـ این نشان می‎دهد که آزر پدر ایشان نبوده است. از طرف دیگر «والد» به کسی گفته می‎شود که فرزند از او متولد شده باشد و «أب» نیز اعم از پدر و جد و عمو می‌باشد. پس مراد از «أب» در آیه (وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ لأبِیهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَامًا آلِهَهً إِنِّی أَرَاکَ وَقَوْمَکَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ)(انعام/۷۴) و (وَاغْفِرْ لأبِی إِنَّهُ کَانَ مِنَ الضَّالِّینَ)(شعراء/۸۶) عموی حضرت ابراهیم می‎باشد. (طباطبایی،‏۷/۱۶۵)

اما به نظر فضل الله این استدلال تمام نیست، زیرا آنچه که از استعمال این کلمه در کلام خدا و نیز گفتار حضرت ابراهیم (ع) به ذهن تبادر می‎کند، این است که مراد از آن تأکید بر جنبه نَسَبی بودن است و در کاربردهای قرآنی نیز استعمال این کلمه برای عمو معهود نیست مگر به صورت مجاز. در نتیجه آنچه که از سیاق قرآنی این بحث به دست می‎آید، غیر از آن چیزی است که علامه طباطبایی برداشت کرده است. (فضل الله، من وحی القرآن، ۹/۱۷۳)

همچنین فضل‌الله با تمسک به سیاق قرآنی بیان می‎کند مراد از بهشتی که آدم و حوا در آن بودند، همان بهشت موعود است، نه باغی از باغ‏های عالم دنیا. (همان،۱۰/۶۰)

در ذیل آیه (إِنَّ الَّذینَ جاءُوا بِالإِفکِ عُصبَهٌ مِنکُم‏...)(نور/۱۱) درباره داستان افک و ماجرای آن روایات مختلفی ذکر شده است. در برخی از این روایات آمده است که این آیه درباره عایشه نازل شد که نسبت ناروا به او دادند و پیامبر نیز این داستان را پذیرفت و نسبت به او سوء ظن پیدا کرد و تصمیم به جدایی با وی را گرفت، اما سرانجام خداوند وحی نازل کرد و حضرت پس از دریافت وحی به عایشه فرمود: تو را مژده می‏دهم که خداوند تو را تبرئه کرده است. (طبرسی، مجمع‌البیان،‏۷/۲۰۴)

در روایت دیگری آمده است که این آیه درباره ماریه قبطیه ـ‌همسر دیگر پیامبرـ نازل شده که عایشه نسبت ناروا به او داد. وقتی ابراهیم فرزند رسول خدا از دنیا رفت، آن جناب سخت غمگین شد. عایشه گفت: از مرگ این کودک غمگین نباش، او فرزند تو نبود، بلکه فرزند جریح بود. رسول خدا پس از شنیدن این حرف علی را فرستاد تا جریح را به قتل برساند. علی با شمشیر حرکت کرد، ولی متوجه شد که او اصلاً آلت تناسلی ندارد، پس نزد رسول خدا آمده و جریان را گفت و حضرت فرمود: شکر خدایی را که این سوء را از ما اهل بیت برگرداند. (قمی، ‏۲/۹۹)

علامه فضل الله گرچه هیچ کدام از روایت‏ها را نمی‎پذیرد و هر دو را رد می‎کند، اما در مقام نسبت سنجی بین این دو از سیاق قرآنی بهره می‏گیرد و می‎گوید: از آنجایی که سیاق قرآنی این است که هرگاه در جامعه اسلامی مشکل بزرگی به وجود می‏آمده که نزول وحی را می‎طلبیده است و با نزول وحی این مشکل رفع می‏شده است، روایت اول از این جهت که مشابه این مسئله و هماهنگ با سیاق قرآنی می‎باشد، قابل قبول‎تر از روایت دوم است. (فضل الله، من وحی القرآن، ۱۶/۲۵۶)

روشن است که فهم یک مطلب با توجه به استعمال و عرف قرآن همان چیزی است که از آن به حقیقت و عرف قرآنی تعبیر می‎گردد و اطلاق سیاق بر آن مشکل است.

کاربرد سیاق

علامه فضل الله از سیاق در موارد گوناگونی استفاده کرده و به گونه‎های مختلف از آن بهره برده است که در ذیل بیان می‎گردد.

۱. به دست آوردن معنای واژگان

یکی از کاربردهای سیاق که می‏توان آن را در تفسیر من وحی القرآن سراغ گرفت، تعیین معنای برخی از الفاظ آیات است. گاه برای یافتن معنای لفظ باید به سیاق جمله و آیه، از آن جهت که معنای آن فقط از طریق سیاق به دست می‎آید، نگاه شود. (همان، ۱۴/۲۴۶) مثلاً‌ سیاق آیه (وَقَالُوا أَسَاطِیرُ الأوَّلِینَ اکْتَتَبَهَا فَهِیَ تُمْلَى عَلَیْهِ بُکْرَهً وَأَصِیلا)(فرقان/۵) دلالت می‎کند که مراد از «تُملی» القای کلام به مخاطب است تا به حافظه‎اش بسپارد، نه القای کلام به نویسنده برای نوشتن. (همان،۱۷/۱۴)

ایشان در جواب کسانی که می‎گویند «سبحان» در آیه (سُبحَانَ الَّذِی أسرَی بِعَبدِهِ...)(إسراء/۱) برای تعجب است، بیان می‎کند: گر چه این کلمه برای تعجب نیز به کار می‎رود، اما در اینجا با سیاق آیه که درباره تنزیه خداوند است سازگار نیست. (همان، ۱۴/۱۷)

مرحوم فضل الله مراد از «وَعدُ الآخِرَهِ» در آیه (وَقُلْنَا مِنْ بَعْدِهِ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ اسْکُنُوا الأرْضَ فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ الآخِرَهِ جِئْنَا بِکُمْ لَفِیفًا)(اسراء/۱۰۴) را غیر از معنای آن در آیه ۷ همان سوره ـ(فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ الآخِرَهِ لِیَسُوءُوا وُجُوهَکُمْ ...) ـ می‎داند و علت این تفاوت را ناشی از اختلاف سیاق دو آیه می‎داند که با اینکه یک کلمه است، ولی چون در دو سیاق گوناگون قرار گرفته است، معنای یکسانی نخواهد داشت.

سیاق آیه ۱۰۴ درباره قوم موسی و قوم فرعون است که چون در دنیا به جایگاه خود نرسیدند، از این رو به آنها وعده در آخرت داده شده است تا به حساب آنها رسیدگی گردد. اما در آیه ۷ مراد از «وَعدُ الآخِرَهِ» همان قضایی است که دفع آن را وعده داده است. (همان، ۱۴/۲۴۶)

وی همچنین در اینکه مراد از وزن در آیه (وَالْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ فَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ)(اعراف/۸) چیست، بیان می‎کند که چون سیاق درباره این است که آنچه که در میزان معتبر است حق بودن آن چیز می‎باشد، از این جهت که اساس هر چیزی چه در موارد ایجابی و چه در موارد سلبی حق می‎باشد، از این رو مراد از «وزن» در این آیه وزن کردن اعمال در قیامت، یعنی تطبیق اعمال بر طبق آنچه که حق است می‎باشد، نه نصب ترازوی دو کفه‎ای در قیامت و یا ظاهر شدن مؤمنان در عظمت و کافران در ذلت. (همان،۱۰/۲۸)

وی همچنین می‎گوید «فرقان» در لغت به معنای امری است که بین چیزهای دیگر جدایی می‎افکند، اما در آیه (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقَانًا وَ یُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ)(انفال/۲۹) سیاق آیه و همراه شدن آن با تقوا مشخص می‏کند که دو طرف جدا شونده از یکدیگر حق و باطل می‎باشد، نه مطلق جدایی. (همان،۱۰/۳۶۶) در واقع فضل الله با کمک سیاق، مصداق جدایی را مشخص کرده است.

۲. تعیین مقصود آیه

از جمله کاربردهای سیاق تبیین مراد آیه و تفسیر آن می‎باشد. مثلاً درباره اینکه مراد از «قُتِل» در آیه (قُتِلَ أصحابُ الأخدُودِ)(بروج/۴) چیست دو نظر وجود دارد: ۱- اگر بیان حادثه قتلی باشد که اتفاق افتاده است، در این صورت مراد از «أصحابُ الأخدُود» مؤمنانی هستند که کشته شده‎اند. ۲- اگر مراد نفرین و درخواست هلاکت باشد، در این صورت مراد از «أصحابُ الأخدُود» طاغیان خواهد بود. وی در ظاهر بودن وجه دوم می‎گوید: آنچه که از سیاق به دست می‎آید، همان تأکید بر معنای دوم است؛ چون سیاق درباره اعلان غضب نسبت به کسانی است که مؤمنان را اذیت و آزار می‎کردند و این با معنای دوم تناسب دارد. (همان،۲۴/۱۶۷)

همچنین وی با استفاده از سیاق بیان می‎کند که مراد از «هذَا البَلَدِ‏» در آیه (لا أُقْسِمُ بِهَذَا الْبَلَدِ‏)(بلد/۱) همان مکه است. (همان، ۲۴/۲۶۱)

مؤلف در جواب کسانی که گفته‎اند که مراد از قید «مِن حَیثُ أمَرَکُمُ اللّهُ» در آیه (وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الْمَحِیضِ قُلْ هُوَ أَذًى فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِی الْمَحِیضِ وَلا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى یَطْهُرْنَ فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ)(بقره/۲۲۲) نهی از جماع از دُبُر می‎باشد، گفته است: سیاق آیه درباره بیان حدودی است که خداوند در مورد رابطه زن و مرد در امور جنسی بیان داشته است. پس وقتی که خود خداوند آنها را از نزدیکی در زمان حیض منع کرده است، ولی بعد از طهر خواسته است که به حالت طبیعی قبلی‎ برگردند، نباید از روش الهی دور شد. بنابراین معنای آیه این است که از راه حرام نزد زنان نروید، در نتیجه آیه دلالتی ندارد که بعد از طهر از دُبُر جماع نکنید. (همان، ۴/۲۵۱-۲۵۲)

در بررسی آیه (تُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَتُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَتُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ تُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ...)(آل عمران/۲۷) برخی گفته‎اند که مراد از «میت» و «حی» در این آیه کافر و مؤمن می‎باشد، اما به اعتقاد وی از آنجا که سیاق آیه درباره بیان قدرت الهی در زمینه عجایب خلقت است و این متناسب است که به همان الفاظ آیه اکتفا شود، از این رو نمی‏توان آن قول را پذیرفت. (همان، ۵/۳۰۳)

۳. ارزیابی دیدگاه مفسران

کاربرد دیگر سیاق در نزد فضل الله این است که وی با استفاده از آن، نظرات دیگر مفسران را رد کرده و معنایی مناسب‏تر را بیان می‎کند. مفسران در ذیل آیه ۱۵۴ سوره بقره (وَلا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْیَاءٌ وَلَکِنْ لا تَشْعُرُونَ) درباره معنای حیات، چند قول مطرح کرده‌‌اند. برخی گفته‎اند مراد از حیات نام نیکی است که از شهدا باقی می‎ماند. از آنجایی که خطاب این آیه به مؤمنانی است که به حیات آخرت ایمان دارند، از این رو معنا ندارد که فکر پایان حیات با مرگ به ذهنشان خطور نماید تا گفته شود که این آیه می‏خواهد این ذهنیت را بردارد؛ چرا که این طرز تفکر با حقیقت ایمان سازگار نیست، پس مراد از حیات زندگی اخروی نیست.

قول دیگر این است که مراد از حیات، حیات برزخی است؛ چون ممکن است مسلمانان از آن غفلت کنند، به همین خاطر آیه آن را تأکید و تأیید می‎نماید. (طبرسی، مجمع البیان، ‏۱/۴۳۳)

اما به اعتقاد فضل الله این تفسیرها هیچ کدام با سیاق آیه منسجم نیست؛ زیرا سیاق آیه درباره این است که نفس را باید از احساس وحشت نسبت به مرگ جدا ساخت تا اینکه در پرتو آن احساس حیاتی شاد، رضایتمندانه و مطمئن شعور انسان را پر کند تا از این راه نیرویش بر صبر و ادامه کار تجدید شود. پس سیاق آیه درباره تأکید بر طبیعت حیات نیست تا گفته شود اگر حیات به معنای حیات اخروی باشد، این با حقیقت ایمان مؤمنان به آخرت سازگاری ندارد.

اما قول دوم که مراد از حیات را زندگی برزخی دانسته است، با سیاق آیه (وَلا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ)(آل عمران/۱۶۹) که حیات اخروی را در مقابل حیات برزخی قرار داده، منسجم نیست. پس اگر حیات را حیات برزخی بدانیم، با ظهور آیه تناسب نخواهد داشت. (فضل‌الله،۳/۱۱۲-۱۱۵)

مرحوم فضل الله در ارزیابی نظر صاحب المیزان که در آیه (المر تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ وَالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُّ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ)(رعد/۱) مراد از «آیات» را به معنای آیات کونیه مثل آسمان و زمین و نیز «کتاب» را به معنای کَون و جهان گرفته، (طباطبایی،‏۱۱/۲۸۵) می‎گوید: در استعمالات قرآنی چنین چیزی مألوف و رایج نیست که آیات، آیات کونیه باشد (نه در مجاز و نه در حقیقت) و دیگر آنکه سیاق این آیه چنین معنایی را بر نمی‎تابد؛ زیرا سیاق آیه درباره توجه دادن انسان به تأمل در آیات قرآن و فهم جنبه‎های حق در آن آیات است تا تأکیدی باشد بر اینکه قرآن بر اساس حق نازل شده و شکی در آن نیست.^۳ (فضل الله، من وحی القرآن، ۱۳/۱۱)

۴. کاربست سیاق در مباحث ادبی

یکی دیگر از مواردی که مؤلف «من وحی القرآن» به صورت فراوان از سیاق بهره گرفته است، در بحث‏های ادبی مرتبط با فهم آیات است که در ذیل به نمونه‎هایی از آنها اشاره می‎شود.

الف) تعیین مرجع ضمیر

وی در تعیین مرجع ضمیر «یَعرِفُونَهُ» در آیه (الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَعْرِفُونَهُ کَمَا یَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ...)(بقره/۱۴۶) می‎گوید: از آنجایی که سیاق آیه درباره جدال بر سر پیامبر اکرم (ص) و نبوت ایشان است، از این رو ضمیر «هاء» در این آیه به پیامبر برگشت می‎کند نه کتاب، و تشبیه این شناخت به شناخت فرزندان نیز مؤید همین برداشت است. (همان، ۳/۹۱-۹۰)

همچنین با توجه به سیاق آیه می‎توان گفت که ضمیر «هُم» در آیه (وَبَیْنَهُمَا حِجَابٌ وَعَلَى الأعْرَافِ رِجَالٌ یَعْرِفُونَ کُلا بِسِیمَاهُمْ وَنَادَوْا أَصْحَابَ الْجَنَّهِ أَنْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لَمْ یَدْخُلُوهَا وَهُمْ یَطْمَعُونَ* وَإِذَا صُرِفَتْ أَبْصَارُهُمْ تِلْقَاءَ أَصْحَابِ النَّارِ قَالُوا رَبَّنَا لا تَجْعَلْنَا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ)(اعراف/۴۷-۴۶) به رجال اعراف برمی‎گردد، نه «اصحاب الجنه». توضیح آنکه بین مفسران اختلاف هست که مرجع ضمیر «هُم» چیست. برخی همچون علامه طباطبایی آن را «اصحاب الجنه» (طباطبایی، ۸/۱۲۹) و برخی دیگر آن را رجال اعراف می‎دانند. (رازی، ‏۱۴/۲۵۰) اما آنچه با سیاق آیه به ویژه با توجه به آیه دوم سازگارتر به نظر می‎رسد، قول دوم است، یعنی رجال اعراف کسانی هستند که هنوز داخل بهشت نشده اما امید آن را دارند.^۴ (فضل الله، من وحی القرآن،۱۰/۱۳۳)

ب) تعیین نوع استثناء

مرحوم فضل الله ذیل آیه (قُلْ مَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلا مَنْ شَاءَ أَنْ یَتَّخِذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِیلا)(فرقان/۵۷) بیان می‎کند که سیاق آیه درباره این است که پیامبر شخصی نیست که به خاطر رسالتش به دنبال کسب امتیازاتی باشد، بلکه او انسانی است که فقط در فکر انجام رسالت الهی و ابلاغ آیات و احکام خداوند به مردم است. به همین خاطر هیچ مزد و پاداشی از کسی نمی‎خواهد و با هیچ کس رابطه‎ای ویژه و خاص ندارد، مگر آن کسی که خود بخواهد راه خدا را در پیش گیرد.

چنین برداشتی از آیه نشان می‎دهد که وی استثنای در آیه را متصل می‎داند، در نتیجه آیه این گونه معنا می‎شود: «هیچ گونه اجر و پاداشی درخواست نمی‏کنم، تنها اجری که من می‏خواهم، این است که مردم بخواهند راهی به سوی پروردگارشان برگزینند. یعنی تنها اجر و پاداش من هدایت شماست.» فضل الله با توجه به این مطلب قول جمهور مفسرین را که قائل به منقطع بودن استثنا هستند،^۵ رد می‎کند. (همان، ۱۷/۶۸-۶۷)

ج) تعیین مشارٌ الیه

برخی گفته‎اند که «ذلک» در آیه (وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّهً وَاحِدَهً وَلا یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ* إِلا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَلِذَلِکَ خَلَقَهُمْ وَتَمَّتْ کَلِمَهُ رَبِّکَ لأمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّهِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ)(هود/۱۱۹-۱۱۸) اشاره به اختلاف دارد. (طبرسی، مجمع البیان، ‏۵/۳۱۲) اما سیاق آیه چیز دیگری را بیان می‎کند. سیاق آیه درباره تأکید بر مسئله هدایت و ضلالت در عالم است، به خاطر همین اگر مشار الیه «ذلک» رحمت باشد، با مضمون آیه‎ای که خلقت انسان را برای عبادت می‎داند ـ (وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإنْسَ إِلا لِیَعْبُدُونِ)(ذاریات/۵۶) ـ سازگارتر است. (فضل الله، من وحی القرآن،۱۲/۱۵۱)

د) تعیین وجوه اعرابی آیات

در اینکه مراد از «دعاء الرسول» در آیه (لا تَجْعَلُوا دُعَاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعَاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضًا...)(نور/۶۳) چیست، بین مفسران اختلاف نظر وجود دارد و این اختلاف به نوع ترکیب این کلمه برمی‎گردد که آیا اضافه «دعاء» به «رسول» از نوع اضافه به فاعل است یا اضافه به مفعول؟ گرچه فضل الله به این اختلاف تصریح نمی‎کند، ولی از معنایی که از آیه ارائه می‎دهد می‎توان نظر وی را به دست آورد.

ایشان می‎گوید این آیه ادب تعامل با رسول اکرم (ص) را بیان می‎کند و آن اینکه چون رسول خدا قیادت و رهبری جامعه را بر عهده دارد و همیشه مردم را به عمل صالح، نماز و اموری از این قبیل دعوت می‎کند، پس بر مردم لازم است که این گونه دعوت رسول را در سطح واجبات شرعی دانسته و همانند عبادات به آنها ملتزم باشند و مثل اموری که بین خودشان مرسوم است و همدیگر را به آن فرا می‎خوانند ولی التزام به آن ندارند، نباشد. در این صورت آیه این گونه معنا می‎شود: «دعوت و خواندن پیامبر (به امور دینی و دنیوی) را در بین خود همانند دعوت و خواندن نسبت به همدیگر قرار ندهید (و آن را بی‏اهمیت تلقّی نکنید)». با توجه به این معنی اضافه «دعاء» به «رسول» از نوع اضافه به فاعل خواهد بود.

ایشان این معنی از آیه را به علت هماهنگی با سیاق آیه قبل نسبت به قول دیگر که می‎گوید «مراد از دعای رسول، خطاب کردن و صدا زدن اوست که مردم آن جناب را مثل سایر مردم صدا نزنند»^۶ معتبرتر می‎داند. نتیجه آنکه فضل الله با توجه به سیاق، معنایی را بر می‎گزیند که در پی آن ترکیب آیه نیز مشخص می‎شود. (همان، ‏۱۶/۳۶۹)