تبیان، دستیار زندگی

● مدرسه غیاثیه خرگرد
در خرگرد خواف نزدیک جاده آسفالت بنایی دیده میشود که زمانی مهمترین مرکز تعلیم و تربیت بوده است .
کتیبه ی موجود این مدرسه در سال ۸۴۸ به دستور خواجه غیاث الدین پیر احمد خوافی وزیر شاهرخ میرزا بنا شده است بدین علت به غیاثیه مشهور گردید این بنا نماینده ی کامل معماری دوره تیموریان است که به سبک اذری ساخته شده است معمار بنا استاد قوام الدین شیرازی که در حال کار روی بنا فوت کرده است
و کار نیمه تمام وی را برادرش غیاث الدین شیرازی که مجموعه گوهرشاد مشهد و هرات را نیز ساخته است کامل کرد . مدرسه غیاثیه در دوران شکوهش از بهترین دانشگاههای اسلامی بوده است و دانشمندانی چون ابوبکر پوشنجی خرجردی ابونصر خرجردی را پرورانده است

● مسجد ملک زوزن
روزی به زوزن رونقی در کار بودست نقش عجب بر پنجه معمار بودست
بطور کلی زوزن در قسمت جنوب شرقی و در فاصله ۶۰ کیلومتری خواف واقع شده است با آنکه ناحیه خشک و بی حاصل است از سابقه پراهمیت تاریخی ویژه ای برخوردار است بطوریکه ملک زوزن در قدیم یکی از سه مرکز عمده این ناحیه بوده است هم اکنون در قسمت وسیعی از از دشت زوزن میتوان آثار شهری بزرگ را که براثر زلزله ویران شده را مشاهده کرد . مسجد تاریخی زوزن که در کنار روستای قدیمی واقع گردیده وآثار زیادی از آن باقی مانده و هم اکنون در حال مرمت و بازسازی میباشد تزئینات فوق العاده ای از کاشیکاری آجرکاری و گچ بریهای زیبا به چشم می خورد که معرف هنر معماری و تزئینات اوایل قرن هفتم هجری است . در بدنه ایوان کتیبه ای به خط کوفی وجود دارد که قسمتهایی از آن از بین رفته و در قسمت غربی ایوان قبری وجود دارد که گفته میشود متعلق به پسر ملک زوزن است یکی دیگر از قسمتهای ایوان راه پله های مارپیچی است که شباهت زیادی به پله های مدرسه غیاثیه خرگرد دارد یکی از شبستانها به محراب مسجد منتهی میشود که این محراب به تازگی بر اثر حفاری از زیر آوار بیرون کشیده شده و حاشیه های آن مزین به آیاتی از قرآن مجید است و بیشتر به مینیاتور شبیه است تا محراب ملوک زوزن همچون ملک سعید و قوام الدین زوزنی به فرمان سلطان محمد خوارزمشاه مدتی بر ولایت کرمان و عماد السلام زوزنی و عبدالکافی زوزنی از فضلای بنام زوزن بوده اند آنچه مسلم است این است که مسجد زوزن متعلق به قرن هفتم و دوره سلجوقی است .

● کوشک سلامی
بنای تاریخی زیبایی است که حیات سیاسی منطقه خواف را در گذشته های دور به نسل حاضر معرفی میکند .
آنچه مسلم است حدود ۸۰۰ سال قبل این بنا وجود داشته است قوام الدین ملک زوزن که از جانب سلطان محمد خوارزمشاه حاکم کرمان بود آن را در سال ۶۰۷ (ه . ق ) تعمیر کرد .
کشف بنا بدین صورت بوده است که این بنا بصورت تلی از خاک و قلعه مانندی بوده است و زارعان و دامداران در تعقیب احشام خود در حفره ها به راهروهایی رسیدند و متوجه گردیدند که این بنا مسکونی بوده است مرحوم قریشی از سال ۱۳۲۶ بعد از ۴ سال توانست بنای کوشک را از دل خاک بیرون بیاورد و از ملک نشسنی به مالک نشینی تبدیل کند .
از خصوصیات این بنا این است که پله های عریض با شیب کم طوری ساخته شده است که سواره میتواند با اسب از آن بالا برود از لحاظ امنیتی پنجره ها طوری ساخته شده که از داخل بیرون را میتوان دید ولی از پایین و بیرون داخل را نمی توان دید .

● سد سلامی
درفاصله ۶کیلومتری شمال شرقی سلامه در دامنه جنوبی ارتفاعات باخرز روی یکی از دره های کناری رودخانه سلامی احداث شده است آب خروجی از سد در فاصله ۷۰۰ متری پایاب وارد قنات شهر سلامه میشود ودر یک ونیم کیلومتری شمال شهر که مظهر قنات است برای آبیاری اراضی کشاورزی هدایت میگردد ارتفاع بند حدود ۲۴ متر و حوضهآبگیری آن ۵۰ هکتار زمین را می پوشاند عمق آب در بعضی از قسمتها به ۱۸ متر میرسد که حدودا ۶متر از عمق بندرا رسوبات پوشانده است گنجایش مخزن بین ۴ تا ۶ میلیون متر مکعب است این بند مربوط به دوران ساسانیان میباشد در زمان ملک محمود سیستانی بازسازی و مرمت شده وبعد از وی بدستور خواجه قوام الدین نظام الملک خوافی مشرف دیوان خراسان در زمان سلطنت سلطان حسین بایقرا بازسازی شده است

● مزار خواجه یار
قبله ی اهل یقین است خواجه یار عاشقان بر گرد او پروانه وار
گرتو ای مسلم بدانی قدر او گرد مدفن آیی اش دیوانه وار
این بنا که معروف به مزار است در جنوب غربی شهر خواف از یک طرف مشرف به کوه خواجه یار و از سوی دیگر به تپه های مجاور محدود است مجموعه ای است از دو آب انبار و یک مقبره . بنای کوشک مانندی است دو طبقه که دردوره قاجار ساخته شده ۱۴ متر طول و۶/۷۰ متر عرض دارد این بنا مشرف به محوطه ای محصور در دیوار خشکه چین سنگی است و سکویی بلند بطول ۸ متر و عرض ۱ متر روی پایه های آجری در میان محوطه واقع شده است برخی میگویند یکی از یاران امام حسن (ع ) بوده که در زمان این امام و هنگام حمله ایشان به ایران در جنگ با کفار وزرتشتیان به شهادت رسیده و در همان مکان بخاک سپرده شده است .

● یخدو
در انتهای خیابان شهید مدرس بنایی پابرجاست که میتوان گفت از قدمت زیادی برخوردار است و آن یخدان یا یخچال طبیعی است حدود ۲۰ متر ارتفاع ۷/۵ متر عرض و ۱۵ متر عمق که تمام بدنه از آجرساخته شده است این یخدان شکل مخروطی دارد

● آسیاب بادی های نشتیفان
چشمگیر ترین تاسیسات سنتی در خواف آس بادهاست که با ابهتی تمام سینه سپر باد دارد آس یعنی نرم شدن دانه زیر سنگ است بدین ترتیب که دو سنگ گرد و مسطح بر هم نهاده سنگ زیرین در میان میلی آهنین وجز آن از سوراخ میان سنگ زیرین درگذشته و سنگ فوقانی به قوت دست آدمی یا ستور یا باد یا آب چرخد و حبوب و غیره را خرد و آرد سازد .
نیروی رایگان وفراوان باد از نظر کمی میتواند تعداد زیادی دستگاه را باهم بچرخاند تا جایی که در روستای نشتیفان تا ۴۰ آسیاب ردیف شده اند منطقه خواف که در مسیر بادهای ۱۲۰ روزه سیستان قرار گرفته دارای آسیاب بادی های فراوانی است که پره های چوبی آن توسط بادهای مذکور بحرکت در آمده نیروی حاصل را به سنگ منتقل نموده به آرد کردن گندم ها می پردازند.