تبیان، دستیار زندگی

سوره جاثیه

مقدمه
این سوره در مكه نازل شده ، و داراى 37 آیه است
محتواى سوره جاثیه
این سوره كه ششمین سوره از سوره هاى (حوامیم ) است از سوره هاى مكى است ، و زمانى نـازل شـد كـه درگـیـرى شدیدى میان (مسلمانان ) و (مشركان ) بر فضاى اجتماعى مـكه حاكم بود، و به همین دلیل بیشتر روى مسائل مربوط به توحید، و مبارزه با شرك ، و تـهـدیـد ظـالمـان بـه دادگـاه قـیـامـت ، و تـوجـه بـه مـسـاءله ثـبـت اعـمـال ، و هـمچنین توجه به سرنوشت اقوام سركش پیشین مى پردازد، و مى توان محتواى این سوره را در هفت بخش ‍ خلاصه كرد:
1 - عظمت قرآن مجید و اهمیت آن .
2 - بیان گوشه اى از دلائل توحید در برابر مشركان .
3 - ذكر پاره اى از ادعاهاى طبیعى مسلكان و پاسخ قاطع به آن .
4 - اشـاره كـوتـاهـى بـه سـرنـوشـت بـعـضـى از اقـوام پـیـشـیـن هـمـچـون بـنـى اسرائیل به عنوان گواهى بر مباحث این سوره .
5 - تـهـدیـد شـدید نسبت به گمراهانى كه اصرار و پافشارى بر عقائد انحرافى خود دارند.
6 - دعوت به عفو و گذشت در عین قاطعیت و عدم انحراف از مسیر حق .
7 - اشـارات گـویـائى بـه حـوادث تـكـانـدهـنـده قـیـامـت ، مـخـصـوصـا نـامـه اعمال كه تمامى كارهاى انسان را بى كم و كاست در بر مى گیرد.
ایـن سـوره بـا اوصاف و نامهاى بزرگ خداوند همچون عزیز و حكیم آغاز مى شود و با آن نـیـز خـتم مى گردد، نام این سوره جاثیه است به تناسب آیه 28 این سوره (جاثیه یعنى كسى كه به زانو در آمده ) و اشاره به وضع بسیارى
از مردم در صحنه قیامت در دادگاه عدل الهى است .
مـرحـوم (طـبـرسـى ) در (مـجـمـع البـیـان ) نـام دیـگـرى نـیـز بـراى ایـن سـوره نقل كرده كه چندان مشهور نیست و آن (شریعت ) است به تناسب آیه 18 این سوره .
فضیلت تلاوت سوره جاثیه
در حـدیـثـى از پـیـامـبـر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) مى خوانیم : من قراء حامیم الجاثیة سـتـر الله عـورتـه و سـكـن روعـتـه عند الحساب : (كسى كه سوره جاثیه را بخواند (و البته در آن اندیشه كند و در زندگى خود به كار بندد) خداوند عیوب او را روز قیامت مى پوشاند، و ترس و وحشت او را به آرامش مبدل مى سازد).
در حـدیـث دیـگـرى از امـام صـادق (عـلیـه السلام ) مى خوانیم : من قراء سورة الجاثیة كان ثـوابـها ان لایرى النار ابدا، و لایسمع زفیر جهنم و لاشهیقها، و هو مع محمد (صلى اللّه عـلیـه و آله و سـلّم ): (هـر كـس سـوره جـاثـیـه را (بـا فـكـر و انـدیـشـه اى كـه مـقـدمـه عـمـل بـاشد) تلاوت كند ثوابش این است كه هرگز آتش دوزخ را نبیند و صداى ناله جهنم را نمى شنود و همنشین محمد (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) خواهد بود).
یه و ترجمه

بسم الله الرحمن الرحیم حم (1) تنزیل الكتاب من الله العزیز الحكیم (2) إ ن فى السموات و الا رض لایات للمؤ منین (3) و فى خلقكم و ما یبث من دابة ءایات لقوم یوقنون (4) و اختلاف الیل و النهار و ما اءنزل الله من السماء من رزق فاءحیا به الا رض بعد موتها و تصریف الریاح ایات لقوم یعقلون (5) تلك ایات الله نتلوها علیك بالحق فباى حدیث بعد الله و ءایاته یؤ منون (6)

ترجمه :

بنام خداوند بخشنده بخشایشگر
1 - حم .
2 - این كتاب از سوى خداوند عزیز و حكیم نازل شده است .
3 - بـدون شـك در آسـمـانـهـا و زمـیـن نـشـانـه هـاى فـراوانـى اسـت بـراى آنـهـا كـه اهل ایمانند.
4 - و هـمـچـنـیـن در آفـریـنش شما، و جنبندگانى كه در سراسر زمین منتشر ساخته ، نشانه هائى است براى جمعیتى كه اهل یقینند.
5 - و نـیـز در آمـد و شـد شـب و روز و رزقـى كـه خـداونـد از آسـمـان نـازل كـرده ، و بـه وسیله آن زمین را بعد از مردنش حیات بخشیده ، و همچنین در وزش بادها نشانه هاى روشنى است براى جمعیتى كه اهل تفكرند.
6 - ایـنـهـا آیـات الهى است كه ما آن را به حق بر تو تلاوت مى كنیم ، اگر آنها به این آیات ایمان نیاورند به كدام سخن بعد از سخن خدا و آیاتش ایمان مى آورند؟!.
تفسیر:
همه جا نشانه هاى او است
گفتیم این سوره ششمین سوره اى است كه با حروف مقطعه (حم ) آغاز شده ، و با سوره بـعـد یـعـنـى سـوره (احـقـاف ) مـجـمـوعـا سـوره هـاى هـفـتـگـانـه حـوامـیـم را تشكیل مى دهد.
در مـورد تـفـسـیـر حـروف مـقـطـعـه كـرارا در آغـاز سـوره هـاى (بـقـره ) و (آل عمران ) و (اعراف ) و همچنین سوره هاى حم بحث كرده ایم .
مـفـسـر معروف طبرسى در آغاز این سوره مى افزاید: بهترین سخن این است كه گفته شود (حـم ) نـام ایـن سـوره اسـت ، سـپـس از بـعـضـى از مـفـسـران نـقـل مـى كـنـد (نـامـگـذارى ایـن سـوره بـه حم براى اشاره به این است كه این قرآن كه سراپا اعجاز است از حروف الفبا تشكیل شده ).
آرى این كتابى كه نور است و هدایت است و راهنما و راهگشا و معجزه
جاویدان پیامبر اسلام است از تركیب همین حروف ساده به وجود آمده ، و این نهایت عظمت است كه چنان امر مهمى از چنین وسیله ساده اى تشكیل گردد.
و شاید به همین دلیل بلافاصله از عظمت قرآن یاد كرده ، مى گوید (این كتاب از سوى خداوند عزیز و حكیم نازل شده است ) (تنزیل الكتاب من الله العزیز الحكیم ).
(عزیز) به معنى قدرتمند و شكست ناپذیر، و (حكیم ) به معنى كسى كه از اسرار همه چیز آگاه است و تمام افعالش روى حساب و حكمت مى باشد.
روشـن اسـت كـه بـراى نـازل كردن اینچنین كتاب ، حكمتى بى پایان ، و قدرتى نامحدود لازم است ، كه جز در خداوند متعال وجود ندارد.
جـالب ایـنـكه این آیه به همین صورت در آغاز چهار سوره قرآن آمده است كه سه سوره از سوره هاى حوامیم (مؤ من ، جاثیه و احقاف ) و یك سوره از غیر حوامیم (سوره زمر) است ، این تـكـرار و تـاءكـیـد بـه ایـن مـنـظـور است كه توجه همگان را به عمق اسرار قرآن و عظمت مـحـتواى آن جلب كند، تا هیچ تعبیرى را در آن ساده نینگارند، و هیچ كلمه اى را بى حساب فكر نكنند، و به هیچ حدى از فهم و درك آن قانع نشوند.
ایـن نـكـتـه نـیز قابل توجه است كه گاهى توصیف به (عزیز) براى خود قرآن ذكر شـده ، مـانـنـد و انـه لكـتـاب عـزیـز: (قـرآن كتابى است قدرتمند و شكست - ناپذیر) (فصلت 41) دست بیهوده گویان به دامنش دراز نمى شود و گذشت زمان از ارزش آن نمى كاهد، و حقایق آن به كهنه گى نمى گراید تحریف گران را
رسوا مى كند و در مسیر زمان همواره پیش مى تازد.
و گاه براى نازل كننده قرآن مانند آیه مورد بحث ، و هر دو صحیح است .
سـپـس بـه بـیـان آیـات و نـشـانه هاى عظمت خدا در آفاق و انفس ‍ پرداخته ، مى گوید: در آسـمـانـهـا و زمـیـن نـشـانـه هـاى فـراوانـى اسـت بـراى آنـهـا كـه اهل ایمانند و طالب حقند (ان فى السموات و الارض لایات للمؤ منین ).
عـظـمـت آسـمـانـهـا از یـكـسـو، و نـظـام شـگـفـت انـگـیـز آنـهـا كـه مـیـلیـونـهـا سـال مـى گذرد و برنامه هاى آنها بدون كمترین انحراف و دگرگونى ادامه مى یابد از سوى دیگر، و ساختمان زمین و عجائب آن از سوى سوم هر یك آیتى از آیات خدا است .
زمـیـنـى كـه به گفته بعضى از دانشمندان 14 نوع حركت دارد، و با سرعت سرسام آورى بـه گـرد خـود مـى گردد، و نیز حركتى سریع به گرد خورشید، و حركت دیگرى همراه خـانـواده مـنـظـومـه شـمـسـى در دل كـهـكـشـان دارد، و بـه مـسـافـرتـى بـى انـتـهـا مـشـغـول اسـت ، بـا اینحال چنان آرام است كه مهد آسایش انسان و همه موجودات زنده است ، و ابدا احساس نمى شود كه حتى به مقدار سر سوزنى حركت مى كند!
نـه چـنـان سـخـت اسـت كه نتوان در آن زراعت كرد و خانه بنا نمود، و نه چنان نرم است كه قابل استقرار و بقا نباشد.
انـواع مـنـابـع و مـعادن و وسائل حیات براى میلیاردها انسان گذشته و امروز و آینده در آن فراهم شده ، و آنقدر زیبائى دارد كه انسان را مسحور و مفتون خود مى سازد كوهها و دریاها و جو زمین نیز هر كدام آیتى است اسرارآمیز ولى این نشانه هاى توحید و عظمت آفریدگار را تـنـها در اختیار مؤ منان یعنى طالبان حق و پویندگان راه الله قرار مى دهد، و كوردلان بى خبر و مغرور از درك آن محرومند.
سـپـس از ایـن آیـات آفـاقى به آیات انفسى پرداخته ، مى گوید: (و در آفرینش شما و جـنـبـنـدگانى كه در سراسر زمین پراكنده ساخته نیز نشانه هائى است براى جمعیتى كه اهل یقینند) (و فى خلقكم و ما یبث من دابة آیات لقوم یوقنون ).
در حـقیقت همانگونه كه در عبارت معروف و منسوب به امیر مؤ منان على (علیه السلام ) آمده است : (این انسان جرم صغیرى است كه عالم كبیرى در او خلاصه شده ) و آنچه در عالم كبیر وجود دارد نمونه اى از آن در درون جسم و جان او است .
خصلتها و صفاتش معجونى است از خصائل و صفات مجموعه جنبندگان و موجودات زنده ، و تنوع خلقتش عصارهاى است از مجموعه حوادث این جهان بزرگ .
سـاخـتـمـان یـك سـلول او بـه انـدازه سـاختمان یك شهر عظیم صنعتى اسرارانگیز است ، و آفـریـنـش یك موى او با ویژگیها و خصوصیات مختلفى كه با سرپنجه علم و دانش كشف شده است خود آیتى بزرگ از آیات الهى است .
وجود هزاران كیلومتر رگهاى كوچك و بزرگ و مویرگهاى فوق العاده ظریف در بدن او، و هـزار كـیـلومـتـر رشـتـه هـاى ارتـبـاطـى و سیمهاى مخابراتى سلسله اعصاب ، و چگونگى ارتـبـاط آنـهـا بـا مـركـز فـرمـانـدهـى فـوق العـاده پـیـچـیـده و اسـرارآمـیـز و در عـیـن حـال قـوى و نـیرومند در مغز، و طرز كار هر یك از دستگاههاى داخلى بدن ، و هماهنگى عجیب آنـهـا بـه هـنـگـام بـروز حـوادث نـاگـهـانى ، و دفاع سرسختانه نیروهاى محافظ تن در برابر هجوم عوامل خارجى ، هر یك به تنهائى آیتى است .
و از انـسـان گـذشـتـه صـدهـا هـزار نوع جنبنده از حیوانات ذره بینى گرفته تا حیوانات غـولپـیـكـر، بـا ویـژگـیـهـا و ساختمانهاى كاملا متنوع و رنگارنگ كه گاه براى مطالعه یـكـنوع از آنها باید جمعى از دانشمندان تمام عمر خود را مصروف كنند، و با اینكه هزاران كتاب درباره اسرار آفرینش آنها نوشته شده هنوز آنچه درباره آنها مى دانیم در برابر آنچه نمى دانیم بسیار كم است ، آرى هر یك به نوبه
خود آیتى و نشانه اى از علم و حكمت و قدرت بى پایان مبداء آفرینش است .
ولى چرا گروهى دهها سال در لابلاى این آیات رفت و آمد دارند، و كمترین آگاهى حتى از یكى از آنها ندارند؟ دلیلش همان است كه قرآن مى گوید: (این آیات مخصوص طالبان ایمان و یقین و صاحبان اندیشه و فكر است ) براى آنها كه درهاى قلب خود را گشوده و بـا تـمام وجود تشنه یقین و علم و دانشند، حتى كمترین حركت و كوچكترین موجود را از نظر دور نمى دارند، و ساعتها در آن مى اندیشند، و از آن نردبانى مى سازند براى ارتقاء به سوى (الله ) و دفترى براى (معرفت كردگار) و با او به راز و نیاز مى پردازند و جام دل را از باده عشقش لبریز مى كنند.
در آیه بعد از (سه موهبت بزرگ ) كه هر یك نقش مهمى در حیات انسان و موجودات زنده دیـگـر دارد، و هـر یـك آیتى از آیات خدا است ، نام مى برد: مساءله (نور) و (آب ) و (هـوا) مـى فـرمـایـد: (در آمـد و شـد شـب و روز، و رزقـى را كـه خـداونـد از آسـمـان نـازل كـرده و بـه وسـیله آن زمین را بعد از مرگش حیات بخشیده ، و همچنین در وزش بادها، نـشـانـه هـائى اسـت بـراى جـمـعـیـتـى كـه تـعـقـل و انـدیـشـه مـى كـنـنـد) (و اخـتـلاف اللیـل و النـهار و ما انزل الله من السماء من رزق فاحیا به الارض بعد موتها و تصریف الریاح آیات لقوم یعقلون )
مـسـاءله نـظـام نور و ظلمت و آمد و شد شب و روز كه هر یك با نظم خاصى جانشین و خلیفه دیـگـرى مـى شود بسیار حساب شده و شگفت انگیز است ، هر گاه روز دائمى بود یا فوق طـولانـى آنـقـدر حـرارت بـالا مـى رفـت كـه تمام موجودات زنده مى سوختند، و هر گاه شب جاویدان بود و یا بسیار طولانى همه از شدت سرما منجمد مى شدند!.
این احتمال در تفسیر آیه نیز وجود دارد كه اختلاف به معنى جانشینى
یـكـدیـگـر نـبـاشـد بـلكـه اشـاره بـه هـمـان تـفـاوتـى اسـت كـه شـب و روز در فـصـول سـال پـیـدا مـى كـنـنـد و بـر اثـر آن مـحـصـولات مـخـتـلف ، گـیـاهـان و مـیوه ها و نزول برف و باران و بركات دیگر عائد انسانها مى شود.
جـالب ایـنـكـه دانـشـمـنـدان مى گویند با تمام تفاوتى كه مناطق مختلف روى زمین از نظر طول شب و روز دارند اگر مجموع ایام سال را حساب كنیم تمام مناطق دقیقا به اندازه هم از نور آفتاب بهره مى گیرند!.
در مرحله دوم از رزق حیاتبخش آسمانى ، یعنى باران ، سخن به میان آمده كه نه در لطافت طبعش كلامى است ، و نه در قدرت احیاگریش سخنى ، و همه جا نشانه زندگى و طراوت و زیبائى است .
چـرا چـنـیـن نـبـاشـد در حـالى كـه قـسـمت اصلى بدن انسان و بسیارى از جانداران دیگر و گیاهان را همین آب تشكیل مى دهد.
و در مـورد سـوم سـخـن از وزش بادها است بادهائى كه هواى پراكسیژن زنده را جابجا مى كنند، و در اختیار جانداران مى گذارند، هواى آلوده به كربن را براى تصفیه به دشتها و جـنـگـلهـا و صـحـراها مى فرستند، و پس از تصفیه به شهرها و آبادیها مى برند، و عجب ایـنـكـه ایـن دو دسـتـه از مـوجـودات زنـده یـعـنـى حـیـوانـات و گـیـاهـان درسـت بر ضد هم عـمل مى كنند، اولى اكسیژن را مى گیرد و گاز كربن مى دهد، و دومى كربن را مى گیرد و اكـسیژن مى دهد تا تعادل در نظام حیات برقرار گردد، و با گذشت زمان ذخیره هواى مفید زمین نابود نشود.
وزش بـادهـائى كـه عـلاوه بـر ایـن ، تـلقـیحگر گیاهان ، و بارور كننده آنها، و افشاننده انواع بذرها در سرزمینهاى مختلف ، و پرورش ‍ دهنده مراتع طبیعى
و جنگلها، و موج آفرین در دل اقیانوسهاست ، موجى كه به دریا حیات و حركت مى بخشد، و آب را از عـفـونت و فساد حفظ مى كند، و نیز همین بادها كشتیها را بر صفحه اقیانوسها به حركت درمى آورد.
جـالب ایـنـكـه در آیـات فوق نخست سخن از آیات آسمان و زمین مى گوید، و در پایان مى فـرمـایـد: در ایـنها نشانه هائى براى (مؤ منان ) است ، سپس از آفرینش موجودات زنده سـخـن بـه مـیـان مـى آورد، و مـى گـویـد: در ایـن آیـاتـى بـراى (اهل یقین ) است ، و بعد از نظام نور و ظلمت و باد و باران بحث مى كند، و مى گوید: در اینها نشانه هائى براى (اهل تعقل ) است .
این تفاوت تعبیر ممكن است به خاطر این باشد كه انسان سه مرحله را در مسیر معرفة الله مـیـپـیـمـایـد تـا به مقصد رسد، نخست مرتبه (تفكر) سپس مرحله یقین و علم و بعد از آن مرحله ایمان و به اصطلاح عقد قلب است ، و از آنجا كه از نظر شرافت (ایمان ) مرحله اول ، یـقـیـن مـرحـله دوم ، و تـفـكر مرحله سوم است این ترتیب در آیات ذكر شده ، هر چند از نـظـر وجـود خـارجـى ، تـفـكـر در مرتبه اول ، سپس یقین ، و بعد ایمان است ، و به تعبیر دیگر آنها كه اهل ایمانند از مشاهده آیات الهى به این مرحله عالى صعود مى كنند و آنها كه نیستند لااقل به مرحله یقین و یا حداقل به مرحله تفكر درآیند.
مفسران در این زمینه وجوه دیگرى نیز ذكر كرده اند كه آنچه گفتیم مناسبتر است .
سپس در آخرین آیه مورد بحث به عنوان یك جمع بندى نسبت به بحثهاى گذشته ، و بیان عـظـمت و اهمیت آیات قرآن ، مى فرماید: (اینها آیات الهى است كه ما آن را به حق بر تو تلاوت مى كنیم (تلك آیات الله نتلوها علیك بالحق ).
آیا كلمه (تلك ) اشاره به آیات قرآنى است ؟ یا آیات و نشانه هاى خداوند در آفاق و انـفـس كـه در آیـات قـبـل بـه آن اشـاره شـده ؟ هـر دو احتمال را داده اند.
ولى ظاهرا به قرینه تعبیر به تلاوت منظور آیات قرآنى است ، منتها همین آیات قرآنى بـیـانـگـر نـشـانـه هـاى خـدا در سـراسـر عـالم هـسـتى است و به این ترتیب هر دو تفسیر قابل جمع است (دقت كنید).
بـه هـر حال (تلاوت ) از ماده (تلو) بر وزن (فكر) یعنى سخنى را پشت سر سخن دیگرى آوردن ، بنابراین تلاوت آیات قرآن همان قرائت آیات پشت سر یكدیگر است .
تعبیر به (حق ) اشاره به محتواى این آیات و هم اشاره به حقانیت نبوت پیامبر (صلى اللّه عـلیـه و آله و سلّم ) و وحى الهى است ، و به عبارت دیگر: این آیات آنچنان گویا و مستدل است كه دلیل حقانیت آن و آورنده آن در خودش نهفته است .
بـه راستى اگر آنها به این آیات ایمان نیاورند به چه چیز ایمان خواهند آورد؟ و لذا در پـایان آیه مى افزاید: (این گروه كافر به كدام سخن بعد از سخن خدا و آیاتش ایمان مى آورند)؟! (فباى حدیث بعد الله و آیاته یؤ منون ).
بـه گفته طبرسى در مجمع البیان حدیث اشاره به داستانهاى عبرت انگیز اقوام پیشین و سرگذشت پندآموز آنهاست ، در حالى كه آیات به دلائلى گفته مى شود كه صحیح را از باطل جدا مى سازد و آیات قرآن مجید از هر دو سخن مى گوید.
آرى بـه راسـتـى قـرآن مـجـیـد آنـچـنـان مـحـتـوائى از نـظـر استدلال و براهین
تـوحـیدى و همچنین از نظر پند و اندرز دارد كه هر دلى كمترین آمادگى در آن باشد، و هر سرى شورى از حق داشته باشد او را به سوى خدا و پاكى و تقوا دعوت مى كند، هرگاه این آیات بینات در كسى اثر نبخشد هرگز امیدى به هدایت او نیست .