تبیان، دستیار زندگی

نامگذاری سوره‌های قرآنمقدمه گاهی چند سوره در قرآن با هم دارای یک نام خاص می‌باشند که در این زمینه احادیث و روایاتی از ائمه معصومین به ما رسیده است. بر اساس حدیثی که از طریق شیعه و اهل سنت نقل شده است قرآن کریم به چهار بخش تقسیم شده است که هر یک از آنها دارای نام خاصی می‌باشند. رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمود: خداوند به جای تورات «سبع طوال» و به جای زبور «مئین» و به جای انجیل «مثانی» را به من مرحمت فرمود و با «مُفصّل» امتیاز و برتری یافتم. از این حدیث چنین استفاده می‌شود که هر چند سوره‌ای در قرآن دارای نامهای خاص فوق الذکر است، که اسامی آنها را در زیر توضیح می‌دهیم. سبع طوال نام هفت سوره طولانی قرآن است که عبارتند از :« بقره ، آل عمران ، نسا ، مائده ، انعام ، اعراف ، انفال ، همراه با توبه» وجه تسمیه وجه تسمیه این سوره به «طوال» برای آنست که به ترتیب طولانی‌ترین سوره های قرآن را تشکیل می‌دهند. مئین نام سوره‌هایی که با فاصله چند سوره به دنبال« سبع طوال» در قرآن آمده است و به ترتیب عبارتند از: «بنی اسرائیل ، کهف ، مریم ، طه ، انبیا ، حج ، مؤمنون» وجه تسمیه وجه تسمیه این سوره به «مئین» برای آنست که هر یک از آنها شامل صد آیه یا کمی کمتر یا کمی بیشتر است. مثانی درباره سوره‌هایی که به مثانی موسوم هستند اقوال مختلفی وجود دارد. مرحوم طبرسی می‌گوید: مثانی عبارت از سوره‌هایی است که پس از سبع طوالی قرار دارند و سپس یادآور می‌شود که به نظر بعضی از علما ، مثانی عبارت از تمام سور قرآن می‌باشد و دلیل آن آیه «کتاباً متشابهاً مثانی...» (زمر _ 23) می‌باشد. وجه تسمیه بنابر روایتی که از ابن عباس نقل شده است همین مطلب اخیر را که در بالا ذکر شد تائید می‌کند. بنابر این رای وجه تسمیه تمام سور قرآنی به مثانی اینست که خداوند در قرآن امثال ، ‌حدود ، احکام و فرائض را یکی پس از دیگری قرار داده و آنها را به هم پیوسته است. مُفصّل سوره‌های کوتاه آخر قرآن را مفصلات گویند که در این باره گروهی گفته‌اند: از سوره محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم تا به آخر قرآن «مفصل» است و عبدالله ابن عباس معتقد است که از«والضحی» تا آخر قرآن «مفصل» است. وجه تسمیه علت نامگذاری این سوره‌ها به مفصل این است که به علت کوتاهی این سور «بسمله» های زیادی میان آیات آنها فاصله و جدایی انداخته است. حوامیم شامل هفت سوره«حم ، المؤمن ، زخرف ، سجده ، حمعسق ، احقاف ، جاثیه و دخان» می‌باشد. وجه تسمیه چون این سوره‌ها با «حا» و «میم» شروع می‌شوند به این نام خوانده می‌شوند. ممتحنات شامل سوره‌های «فتح ، حشر ، سجده ، طلاق ، نون‌ و القلم ، حجرات ، ملک ، تغابن ، منافقون ، جمعه ، صف ، جن ، نوح ، مجادله ، ممتحنه و تحریم» می‌باشد. وجه تسمیه چون در این سوره‌ها سوره ممتحنه قرار دارد و باهم مناسباتی دارند به ممتحنات موسوم گشتند. مُسبّحات سوره‌های «اسراء ، حدید ، حشر ، صف ، جمعه ، تغابن و اعلی» وجه تسمیه چون این سوره‌ها با کلمه‌ای از ماده «سبح» شروع می‌شوند به مسبحات موسومند. حامدات سوره‌های«فاتحةالکتاب ، انعام ، کهف ، سباء و فاطر» وجه تسمیه این سوره‌ها با کلمه‌ای از ماده «حمد» شروع می‌شوند. به همین دلیل حامدات نام گرفته‌اند. عِتاق سوره‌های «اصحاب ، کهف ، مریم و طه و انبیاء» وجه تسمیه عتاق جمع عتیق است و یکی از معانی آن کهنه و قدیم است و گویا از این جهت که این سوره‌ها در آغاز امر نزول یافته به عتاق موسوم گشتند. عَزائم سوره‌های «سجده و فصلت و نجم و علق» وجه تسمیه عزائم به معنای فرایض و واجبات است و چون در این سوره‌ها سجده‌های فریضه و واجب آمده است به عزائم نامبردار شد. قُل سوره‌های «کافرون ، اخلاص ، فلق و ناس» وجه تسمیه این سوره‌ها با کلمه «قل» آغاز می‌شوند. طواسین سوره‌های «شعرا ، نمل و قصص» وجه تسمیه به علت شروع شدن سوره با «طس» به این نام معروفند. زهروان سوره‌های «بقره و آل عمران» وجه تسمیه زهرا به معنی درخشان است و چون این دو سوره از لحاظ احتواء بر اسماء و احکام الهی ، درخشان است، از آن جهت به زهروان نامبردار شدند. قرینتین سوره‌های «انفال و برائت» وجه تسمیه گویند چون عثمان هنگام جمع‌آوری و کتابت قرآن ،این دو سوره را کنار هم قرار داد و علاوه بر آن میان آن دو با «بسمله»فاصله‌ای ایجاد نشده است و محتوای آیات این دو سوره به هم نزدیک است از آن جهت به «قرینتین» موسوم گردید. معوذتین سوره‌های «فلق و ناس» وجه تسمیه این سوره‌ها با «قل اعوذ» آغاز شده‌اند، به همین جهت معوذتین نامیده می‌شوند. منابع ·         تاریخ قرآن _ دکتر حجتی ·         مجمع البیان _ ج 1 ·         الاتقان _ سیوطی ·         آشنایی با علوم قرآن _ دکتر رادمنش