هُوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَدینِ الْحَقِّ لِیظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ كُلِّهِ وَلَوْكَرِهَ الْمُشْرِكُونَ ؛1
«او كسی است كه پیامبرش را با هدایت و دین درست فرستاد، تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند؛ هر چند مشركان خوش نداشته باشند».
آیه شریفه، با همین الفاظ در سوره «صف»، آمده و با تفاوت مختصری در «سوره فتح»، تكرار شده است و خبر از رویدادی مهم میدهد. این اهمیّت موجب تكرار آن شده است و از جهانی شدن اسلام و فراگیری این آیین بر روی زمین خبر میدهد.
برخی از مفسران پیروزی مورد بحث آیه را به معنای پیروزی منطقهای و محدود گرفتهاند ـ كه در عصر پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) و یا زمان های بعد از آن برای اسلام و مسلمین صورت پذیرفت ـ ولی با توجه به اینكه در آیه هیچ گونه قید و شرطی نیست و از هر نظر مطلق است، دلیلی ندارد كه معنای آن را محدود كنیم. مفهوم آن پیروزی همه جانبة اسلام بر همه ادیان جهان است؛ یعنی، سرانجام اسلام همة كره زمین را فرا گرفته، بر همه جهان چیره خواهد گشت.
شكی نیست در حال حاضر، این موضوع تحقق نیافته؛ ولی این وعده حتمی خدا به تدریج در حال تحقق است. طبق روایات تكامل این برنامه، هنگامی خواهد بود كه حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) ظهور كند و برنامه جهانی شدن اسلام را تحقق بخشد.
شیخ صدوق(ره)، از امام صادق(علیه السلام)، در تفسیر این آیه نقل می كند:
«وَ اللَّهِ مَا نَزَلَ تَأْوِیلُهَا بَعْدُ وَ لَا ینْزِلُ تَأْوِیلُهَا حَتَّی یخْرُجَ الْقَائِمُ(عجل الله تعالی فرجه الشریف) فَإِذَا خَرَجَ الْقَائِمُ لَمْ یبْقَ كَافِرٌ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ وَ لَا مُشْرِكٌ بِالْإِمَامِ إِلَّا كَرِهَ خُرُوجَهُ حَتَّی لَوْ كَانَ كَافِرٌ أَوْ مُشْرِكٌ فِی بَطْنِ صَخْرَةٍ لَقَالَتْ یا مُؤْمِنُ فی بَطْنِی كَافِرٌ فَاكْسِرْنِی وَ اقْتُلْهُ»؛2 «به خدا سوگند! هنوز تأویل این آیه نازل نشده و نخواهد شد، تا آنکه قائم(عجل الله تعالی فرجه الشریف) خروج كند. وقتی او ظهور کرد، دیگر هیچ کافر به خدا و منکر امامی نمی ماند؛ مگر اینکه از خروج آن حضرت ناراحت می‌شود! حتی اگر کافری در دل سنگی پنهان شود، آن سنگ می‌گوید:ای مؤمن! در دل من کافری پنهان شده، مرا بشکن و او را بیرون بیاور و به قتل برسان».
علامه طباطبایی(ره) پس از ذکر این حدیث در ذیل آیه شریفه می نویسد: نظیر این روایت را عیاشی از ابی مقدام، از ابی جعفر(علیه السلام) و نیز از سماعه از امام صادق(علیه السلام) نقل و طبرسی مثل آن را از ابی-جعفر(علیه السلام) روایت كرده است.
در تفسیر قمی آمده است: این آیه دربارة قائم آل محمد(صلی الله علیه و آله وسلم) نازل شده و اینكه درباره آن حضرت نازل شده، بدین معنا است كه خروج او تأویل این آیه است. از روایت صدوق هم این برداشت استفاده میشد.
در الدُّرالمنثور نقل شده است: سعید بن منصور، ابن منذر و بیهقی در سنن خود از جابر روایت كردهاند كه او در تفسیر آیة لِیُظهِرَهُ عَلی الدینِ كُلِهِ گفته است: معنای این آیه، صورت وقوع به خود نمی گیرد؛ مگر وقتی كه هیچ یهودی و مسیحی و صاحب ملتی نماند جز اسلام. و نیز صورت نمیگیرد، مگر وقتی كه گرگ و گوسفند، شیر و گاو و انسان و مار با هم زندگی كنند و از یكدیگر ایمن شوند. همچنین واقع نمیشود، مگر وقتی كه هیچ موشی انبانی را سوراخ نكند و واقع نمیشود، مگر وقتی كه جزیه به كلی لغو شود و صلیبها شكسته و خوك ها كشته شوند و این وقتی است كه عیسی بن مریم از آسمان فرود آید.
علامه طباطبایی پس از نقل این مطلب، در توضیح آن می-نویسد: «منظور از لغو جزیه ـ به قرینه صدر روایت ـ این است كه موضوعی برای جزیه باقی نمیماند. و دلالت این روایت بر اینكه در آن روز كفر و شركی در روی زمین باقی نمی ماند؛ معنایی است كه روایت های دیگر نیز بر آن دلالت دارند».3
پیش از این نیز اشاره شد كه برخی از دانشمندان شیعه، شمار آیات مربوط به «مهدویّت» را افزون بر 120 ذکر کرده اند که می توان به کتاب های مفصل در این زمینه مراجعه کرد.4
