تبیان، دستیار زندگی

می توان گفت حزب الدعوه الاسلامیه مهم ترین تشکل نظام مند امروز عراق است. بنای این حزب در فضای رویارویی شیعیان اسلام گرا با اندیشه های کمونیستی شیوعی ها دردوره عبدالکریم قاسم و با توجه به اند یشه های جد ید سنی اخوانی و حزب التحریر گذاشته شد. این حزب از زمان تأسیس تا به امروز فراز و نشیب بسیاردیده است. امروز و پس ازسقوط صدام، تا کنون دو تن از اعضای این حزب، یعنی ابراهیم الجعفری و نوری المالکی، در عراق زمام امور را به دست گرفته اند. عده ای ا ین امر را نشان دهنده ی قدرت تشکیلاتی و پختگی حزبی اعضای این حزب پس ازسه دهه کار سیاسی می دانند. در نوشتار پیش رو شما خوانندگان گرامی با فعالیت ها ونیز تغییرات این حزب طی این سه دهه آشنا خواهید شد.
پس ازکودتای عبدالکریم قاسم درعراق و همچنین کودتای ناصردرمصر، عراق به صحنه ی نزاعی بین کمونیست ها، ناصریست ها و بعثی ها تبدیل شد که فضای جدیدی را در زمینه ی اندیشه ی سیاسی و حزب گرایی درعراق به وجود آورد. علمای شیعه نیز از انقلاب سال1920 م به این سو از میدان سیاست فاصله گرفتند. در این بین جمعی ازاسلام گرایان شیعی که در کارحزبی تجربه داشتند در ژوئیه 1957 ‏م گرد هم آمدند و حزبی را بنا نهادند که بعدها «حزب الدعوه الاسلامیه» نام گرفت.(1) این درحالی است که نظام بعث و برخی اعراب حاشیه ی خلیج فارس برآن بودند که اساس این حزب را دستگاه های اطلاعاتی شاه ایران بنا نهاد است و در آغاز نیز این حزب با نام«حزب الفاطمی» کار می کرد که این امر از سوی رهبران فعلی این حزب رد می شود.(2)
این حزب را می توان نهادمندترین حزب معارض درصحنه ی سیاسی عراق در دوره ی سابق دانست که افرادی چون سیدمحمد باقر صدر، عبدالصاحب الدخیل، سیدمرتضی عسکری، سیدمهدی حکیم، شیخ عارف البصری، حاج صالح الادیب و محمد حاج السبتی آن را تشکیل دادند.(3)
عده ای معتقدند که پا گرفتن حزب الدعوه را باید براساس تکوین احزاب اسلام گرای سنی مانند اخوان المسلمین و حزب التحریرداخل وخاج عراق و در قالب الگو گرفتن ازاین احزاب ارزیابی کرد، عامل دیگر شکل گیری حزب الدعوه را نیز می توان گسترش احزاب کمونیستی در میان عراقیان، به ویژه شیعیان، دانست.(4) براثر بیشتر شدن فعالیت های کمونیستی علمای حو زه ی علمیه، از جمله سیدمرتضی آل یاسین «دایی سید محمد باقر صدر» و مرحوم سید اسماعیل صدر (برادر سیدمحمد باقر صدر)، با تأیید آیت الله حکیم مجموعه ای با نام« ‏جماعه العلما» را برای مقابله ی فکری با ملحدان تشکیل دادند که مجله ی «الأضواء »را منتشر می ساخت وسید محمدباقر صدر سرمقاله ی پنج شماره ی نخست آن را نگاشت. سر مقاله های بعدی را نیز سید محمدحسین فضل الله نوشت. سیدمحمدباقرصدر می خواست حزب الدعوه به منزله ی بازوی اجرایی حوزه ی علمیه و جماعه العلما فعالیت کند.این حزب بیشتر کار خود را روی نخبگان جامعه ازجمله دانشجویان و طلاب حوزه ی علمیه متمرکز کرده بود. حزب الدعوه پنهان کاری را همواره سرلوحه ی کار خود قرار داده و هیچ گاه نام رهبران و هسته ی مرکزی حزب را بر ملا نساخته؛ از همین رو نظریات متفاوتی درباره ی رهبری این حزب همواره وجود داشته است. با قدرت یافتن حزب بعث در1968 ‏م مرحله ی جدیدی در تاریخ حزب الد عوه آغاز شد که طی آن رهبران این حزب دستگیر، اعدام یا طرد شدند.در سال 1974 م حزب بعث گروه دیگری از رهبران این حزب را به شهادت رساند. با این اعدام ها دامنه ی فعالیت حزب بسیار محدود شد. در همین دوره بود که سیدمحمدباقر صدر به حرمت عضویت طلاب علوم دینی درحزب الدعوه و هر حزب اسلام گرای دیگر فتوا داد. این فتوا پرسش های بسیاری را برانگیخت. بعدها سیدکاظم حائری، یکی از شاگردان سیدمحمدباقر صدر، به گفته ی خود طی نامه ای مخفیانه دلایل صدوراین فتوی را از سیدمحمدباقر صدر جویا شد و سؤال کرد که آ یا این فتوا به سبب انحراف حزب از مسیراصلی صادرشده یا برای مصون داشتن حوزه ی علمیه ازحملات رژیم بعث نوشته بوده است و شهید صدر در پاسخ به عامل دوم اشاره نمود.(5) ‏این درحالی است که شهید سیدمحمدباقر حکیم در نوشتاری با نام «الامام الشهید الصدر(قدس سره) النظریه السیاسیه» این عدول از حزب الدعوه را به تشکیک ایشان در دلالت آ یه ی «شوری»، که نظریه ی عمل حزبی ایشان برآن استواربود، ارجاح داده است؛ شبهه ای که خود سیدمحمدباقر حکیم برای سیدمحمدباقر صدر مطرح ساخته بود. سیدمحمدباقر حکیم گفته است:«شهید صدر در محرم سال 1380 ق درحالی که من درلبنان بودم نامه ای به من نوشت مبنی برتردید در مبانی شرعی عمل حزبی به ویژه مهم ترین مبنای آن، یعنی دلالت آیه ی شوری،ازهمین روتصمیم گرفت تا ازحزبی که رهبرفکری آن محسوب می شد کناره گیری نماید. برادر ما سیدمهدی نیز کناره گیری کرد».
در هر صورت ازآن به بعد بود که توجه سید محمد باقر صدر بیشتر به نهاد مرجعیت واستفاده از ظرفیت های آن جلب شد و در این بین از مرجعیت آیت الله سیدمحسن حکیم حمایت کرد و پس از وفات ایشان به آیت الله خویی روی آورد، ولی آ یت الله خویی اظهار کرد که نمی توانند چنین جایگاهی را بپذیرد.(7) در زمان هجرت امام خمینی به نجف سیدمحمدباقر صدر بسیار از ایشان تأ ‏ثیرپذیرفت، به گونه ای که وقتی امام(ره) نجف را ترک کرد سید محمد باقر صدر درس خود را تعطیل نمود.(8) با پیروزی انقلاب اسلامی سیدمحمد باقر صدر بر آن شد تا راه امام خمینی را دربسیج مردمی و دوری از حزب گرایی بپیماید؛ ازهمین رو پس از پیروزی انقلاب تظاهراتی در تأیید انقلاب در نجف بر پا شد که سیدمحمدباقر صدر محرک اصلی آن بود. دراین هنگام سیدمحمد باقر صدر خود را نماینده ی امام خمینی می دانست. در آن روزگار حوزه ی علمیه در نجف سه نوع عکس العمل در برابرانقلاب ازخود نشان داد: 1.موضع سلبی؛ 2.موضع همراهی مسالمت آمیز؛ 3.موضع اقدام انقلابی، که موضع آخر را سیدمحمدباقر صدر رهبری می کرد.(9) همین امرو قیام آشکار سیدمحمدباقر صدر و تحریم عضویت در حزب بعث سبب شد وی دستگیر شود و انتفاضه ی رجب به وجود آ ید که طی آن سیدمحمدباقر صدر بار دیگر آزاد گردد، ولی پس از آن نظام بعث، که عوامل انتفاضه را شناسایی کرده بود، به دستگیری و اعدام ایشان دست زد. در رأس این افراد سیدمحمدباقر صدر و خواهر گرامی اش بنت الهدی، محرک انتفاضه ی رجبیه ،اعدام شدند. این شهید بزرگوار و خواهرش در نیمه شب 9 ‏آوریل 1980‏م مخفیانه درنجف دفن شدند.(10) شهید سیدمحمدباقر صدر در وصیت نامه ی خود به فرزندانش، ایشان را به تلاش و کوشش در راه امام خمینی و پیروی از مرجعیت وی توصیه نموده بود‏.(11)
سیدمحمدباقر صدرعالمی بسیار توانا نیز بود، که جای بحث از دستاوردهای ارزشمند علمی او، به ویژه درمعرفت شناسی و نقد منطق ارسطویی، دراینجا نیست. او همچنین درباره ی اجتهاد نظریات جدیدی داشت و درصدد بود فرایند اجتهاد را به روز و درگیر مسائل جدید اجتماعی وسیاسی کند.(12)
پس از شهادت سیدمحمدباقر صدر و پیروزی انقلاب اسلامی فعالیت های حزب الدعوه الاسلامیه وارد مرحله ی جدیدی شد، و انشعاباتی داخل حزب به وجود آمد. پیش از این نیز این حزب انشعاباتی را به خود دیده بود. یکی ازاین انشعابات ایجاد گروهی با نام «جندالامام» بود. یک سال پس ازکودتای احمد حسن البکر، سید سامی البدری،یکی ازاعضای مشهور حزب الدعوه، که پس ازسقوط صدام در مجلس حکومتی موقت عراق به عضویت درآمد، به خاطر اختلاف نظر در ساز و کارهای درون تشکیلاتی با شیخ عارف البصری، از این حزب انشعاب کرده و گروه «جند الامام» را تشکیل داد که فعالیت چندانی نیزازخود نشان نداد.(13) همین طور با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و مطرح شدن رهبری امام خمینی (ره)، حزب الدعوه مجمعی را در کویت برای انتخابات جدید کادر رهبری تشکیل داد. در آن مجمع بحث هایی درباره رهبری حزب ومسائل دیگر به جایی نرسید و انشعاب هایی در حزب پدید آمد که یکی به رهبری شیخ مهدی آصفی بود و دیگری به رهبری شیخ علی کورانی. بعدها شیخ علی کورانی به طور کامل از حزب جدا شد.(14) دردهه ی 1360 ‏نیز ابو یاسین(عزا لدین سلیم)، که پس ازسقوط صدام عضو مجلس حکومتی شد و طی تروری مشکو ک به شهادت رسید، در پی اختلاف با حزب درباره ی قرائت حزب الدعوه از موضوع مرجعیت و ولایت فقیه از این حزب انشعاب کرد. جناح او با نام «الدعوه الاسلامیه» یا«خط البصره» ولایت فقیه را هم گرا با جمهوری اسلامی پذیرفت و به مجلس اعلی نزدیک تر شد. این در حالی است که رهبران حزب الدعوه به رهبری شورایی معتقدند.(15) اما در کل نظریه پردازان این حزب ولایت فقیه را پذیرفتند و کسانی چون شیخ محمدمهدی آصفی و سیدکاظم حائری کتاب هایی در دفاع ازنظریه ی ولایت فقیه نگاشتند.این حزب از مبارزه ی مسلحانه نیز دور نماند و به ویژه پس از پیروزی انقلاب وآغاز جنگ تحمیلی با ایجاد نیرویی شبه نظامی موسوم به «قوات الشهید الصدر»، که بیشتر از سربازان عراقی پناهنده به نیروهای ایرانی در جنگ علیه نیروهای بعثی شکل گرفته بود، درجنگ مشارکت کرد.(16) در این ایام انشعاب دیگری نیز دراین حزب پدید آمد و طی آن «کریم العنزی»، وزیرامنیت، دولت ابراهیم جعفری «حزب الدعوه - تنظیم العراق»را پایه ریزی کرد.درواقع درابتدای دهه ی 1990 ‏م حزب الدعوه با چهار انشعاب روبه رو شد:
1.حزب الدعوه (تنظیم الخارج)به رهبر ی ابراهیم جعفری درلندن و جواد (نوری) مالکی دردمشق؛ 2. حزب الدعوه (خط البصره) به رهبری عزالدین سلیم؛ 3 .حزب الدعوه(جناح ولایتی) به رهبری مهدی آصفی در تهران؛ 4. حزب الدعوه (تنظیم العراق) به رهبری کریم عنزی در تهران. هیچ یک از این گروه ها در کنگره ی ملی عراق، که درسال 1998 ‏م تأسیس شد و کنگره ی امریکا با پرداخت 96 ‏میلیون دلار از آن حمایت کرد، شرکت نکردند و با براندازی صدام به دست بیگانگان مخالفت کردند .این گروه ها در کنفرانس معارضان، که در سال 2002 ‏م درلندن برگزار شد، نیز شرکت نجستند، اما در مارس2003 ‏م (اسفند1381 ‏) با سفرجعفری و مالکی به واشنگتن حزب رویکردی جدید اتخاذ کرد و با برقراری ارتباط با وزارت خارجه ی امریکا حمایت خود را ازبراندازی صدام اعلام نمود. در پی این تغییر رویکرد همه ی شعبه های حزب درکنفرانس معارضان، که سه روز پیش ازآغاز جنگ در استان صلاح الدین برگزار شد، شرکت کردند.(17)
در گفتمان جدید به جای سخن ازیک حکومت اسلامی یا پیوند دادن انقلاب اسلامی عراق با انقلاب اسلامی ایران، سخن از حکومت دموکرات درعراق با مشارکت همه ی گروه های عراق رواج یافت؛ امری که شاید درباره ی بعضی از اعضای حزب الدعوه که درخارج از ایران می زیستند شدت بیشتری داشت.(18)
اما در انتخابات سال 2010 م عراق، هسته ی اصلی حزب الدعوه در قالب ائتلاف دولت قانون به رهبری مالکی و علی الادیب پا به عرصه ی نهاد و همراه هم پیمانان خردش، 89 ‏کرسی در پارلمان به دست آورد. این درحالی است که شاخه های دیگر حزب به ائتلاف ملی پیوستند و توفیقی نیافتند. شاخه ی تنظیم العراق حتی یک کرسی هم به دست نیاورد. ابراهیم جعفری نیز با حزب جدید خود«تیار الاصلاح» فقط یک کرسی به دست آورد و الربیعی نیزبا «حزب الوسط » توفیقی نیافت.