طرح‌های هندسی
تمام فرش‌های این گروه با خطوط افقی، عمودی و موربی كه در اندازه‌های مختلف و نقش‌های تكرار شونده در سراسر فرش قرار می‌گیرند تزئین می‌شوند. این قالی‌ها توسط ایل‌های چادرنشین بافته می‌شود كه هر یك نقوش و موتیف‌های خاص خود را دارند. یك روش مهم تشخیص این كه فرش مورد نظر حاصل دست چه ایلی و در چه منطقه‌ای است، از طریق همین نقوش ویژه میسر می‌شود.
طرح‌های منحنی
یك خصوصیت برجسته قالی ایرانی، نقش‌های پیچیده و نمادین آن است كه همواره متخصصان و هنردوستان را در سراسر جهان به تحسین واداشته است. عده بسیاری عقیده دارند كه نقش قالی ایرانی بر خلاف آنچه تصور می‌شود نمادین یا سمبولیك نیست، بلكه بازتاب آن احساس قرابت و نزدیكی است كه فرد ایرانی نسبت به محیط اطراف خود و نقش‌های موجود در طبیعت در خود داشته است.
طبیعت، بزرگ‌ترین منبع الهام طراحان فرش بوده است. گاهی نیز بعضی طراحان نقوشی از فرهنگ‌های دیگر چون چین و عربستان را در طرح‌های خود وارد كرده‌اند. طراحی فرش در ایران از سابقه‌ای چندین صد ساله برخوردار است كه با نقوش نزدیك به طبیعت درخت، گل، پرنده و ابر اجرا می‌شده است و این اشكال با عبور از هر نسل به تدریج ساده و انتزاعی شده و در عین حال به پیچیدگی نقوش آن افزوده گشته است. یك شكل عمده در فرش ایرانی بخصوص در انواع بزرگ‌تر آن، طرح لچكی یا استفاده از یك قاب بیضی یا گاهی متمایل به لوزی در مركز است كه نقش‌ها در دور و میان آن قرار می‌گیرند و به آن ترنج می‌گویند.
طی سالیان، پژوهشگران هنر و متخصصان قالیبافی و هنرهای دستی در زمینه طبقه‌بندی طرح‌ها و نقوش قالی ایرانی به كوشش‌هایی دست زده‌اند و آنها را به 17 گروه اصلی تقسیم كرده‌اند كه البته هر یك دارای طرح فرعی است. این 17 گروه از این قرارند:طرح ابنیه باستانی: در این طرح، نقوش با الهام از كاشیكاری، ساختار و اشكال هندسی بناها به وجود می‌آیند. از نقش‌های اصلی این سبك، چندین طرح فرعی حاصل شده كه از بین آنها می‌توان به طرح‌های تخت جمشید، طاق بستان، طاق كسری (ایوان مدائن) و طرح جدیدتر زیر خاكی را نام برد.طرح شاه‌عباسی: شاه‌عباس صفوی ازجمله شخصیت‌های تاثیرگذار در هنر ایران به شمار می‌رود و طرح شاه‌عباسی نیز با گل زنبق درشت و معروفش كه گل شاه‌عباسی نامیده می‌شود ازجمله طرح‌های محبوب زمان او به شمار می‌رود. در فرش‌هایی با این نقوش، گل شاه‌عباسی با برگ‌ها و گل‌ها جلوه می‌كند. ازجمله طرح‌های فرعی این طرح می‌توان به شیخ صفی، درخت، حیوان، شاه‌عباسی مزین و لچك ترنج اشاره كرد.طرح اسلیمی یا مارپیچ: عنصر اصلی این طرح، شاخه‌های مارپیچی هستند كه با گل و برگ احاطه شده و انشعاب‌های آن به نقوش اسلیمی ختم می‌شوند. معروف‌ترین اسلیمی‌ها، اسلیمی دهن‌اژدر است. در این نوع اسلیمی انتهای هر شاخه به 2 بخش متقارن منشعب می‌گردد و به صورت دهان اژدها نشان داده می‌شود و روی ساقه شاخه‌ها جوانه‌هایی در نقاط مختلف تزئین شده است كه بیشتر این جوانه‌ها را اسلیم می‌نامند. شاید كلمه اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه باشد و شاید هم این لغت مصغر اسلامی باشد، می‌دانیم كه در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار استفاده شده است.
این طرح به دلیل تغییرات و دخل و تصرف‌ها به گروه‌های فرعی بسیار تقسیم شده است. مانند اسلیمی، اسلیمی‌بندی، اسلیمی شكسته، اسلیمی دهان‌اژدر، اسلیمی لچك ترنج، اسلیمی ترنجدار و اسلیمی ماری.
طرح افشان: در طرح‌های افشان، نقوش معمولا از یك نوع (مثلا گل یا پرنده) بوده و به یكدیگر متصل هستند. قلم طراح در طول اجرای طرح‌های افشان از ابتدا تا انتها روی كاغذ باقی می‌ماند و طرح در هیچ نقطه‌ای قطع نمی‌شود.تنها در جاهایی كه شاخ و برگ‌ها در زمینه پخش و پراكنده می‌شوند، طرح از هم گشوده می‌شود. طرح‌های ختایی افشان، دسته گل افشان، طرح حیوانی افشان و ترنج افشان ازجمله طرح‌های فرعی این طرح هستند. طرح تزئینی: بعضی از این طرح‌ها شبیه نقش بافته‌های مناطق مرزی كشورهای همسایه با ایران است و گاهی به نام آنها شهرت یافته است. تحقیقات فراوان نشان می‌دهد كه بعضی از آنها در واقع ایرانی هستند و توسط همسایگان ایران الگوبرداری شده‌اند. بعضی از این طرح‌های مشهور عبارتند از طرح افغانی، طرح قفقازی و گوبلن.طرح‌بندی (بندبندی): هنگامی كه یك بخش كوچك از طرح تكرار شود و در طول و عرض قالی نقشی پیوسته ایجاد كند، نقش حاصل، طرح‌بندی نامیده می‌شود. در زیر مجموعه طرح‌بندی گروه‌های متعددی وجود دارند كه ازجمله می‌توان به بندی مستوفی، بندی شكسته، بندی كتیبه، بندی ورامین، بندی درختی، بندی مجلسی، بندی بختیاری و بندی خشتی اشاره كرد.طرح بوته: اساس این طرح، موتیف سرو خمیده (بوته) است كه از قدیمی‌ترین نقوش ایران و هند است. در قالی ایران، این طرح شكل‌ها و اندازه‌های متعددی می‌یابد. بعضی از طرح‌های فرعی مشهور بوته عبارتند از: بته (بوته) جقه، بوته سرابند، بوته خرقه‌ای، بوته قلمدان اصفهان، بوته سنندجی و بوته افشاری.طرح درختی: هرچند استفاده از شاخه‌های ساده و انتزاعی در طراحی قالی ایرانی بسیار معمول است، اما نقوش درختی به خاطر شباهت مشخص خود به فرم‌های طبیعی از آن متمایز است. در میان شاخه‌های فرعی این طرح می‌توان به درخت و حیوان، درخت گلدانی و بید مجنون اشاره كرد.طرح شكارگاه: درست مانند طرح درختی، حیوانات موجود در این طرح هم بسیار نزدیك به طبیعت ترسیم می‌شوند. طرح‌های فرعی آن شامل شكارگاه خشتی، شكارگاه لچكی و شكارگاه افشان هستند.طرح قابی یا خشتی: اساس این طرح استفاده از قاب‌های متعددی است كه در هر یك تصویر مستقلی وجود دارد كه می‌تواند تكراری یا تك باشد. ازجمله طرح‌های فرعی آن می‌توان به خشتی مارپیچ و خشتی ستونی اشاره كرد.طرح گل‌فرنگ (گل اروپایی): این طرح در اصل تركیب‌بندی‌هایی با نقوش اصیل ایرانی است كه در آنها گل سرخ با رنگ‌های تیره و روشن وجود داشت و بعدها به خاطر طبیعت‌گرا بودن به طرح اروپایی یا فرنگی مشهور شد. ازجمله زیرگروه‌های این طرح می‌توان طرح گل بیجار، گل مستوفی، گل خشتی، دسته گل و گل و مرغ را نام برد.تركمن یا بخارا: طرح فرش‌های تركمن از لحاظ هندسی و شكستگی خطوط در ردیف طرح‌های ایلی و خاص مردم كوچ‌نشین است كه به طور ذهنی و بدون نقشه بافته می‌شود. تركمنی قاب یمونی، تركمنی شانه‌ای، تركمنی غزال گز (چشم آهو)، تركمنی آخال، تركمنی چهار قاب، تركمنی خورجینی و تركمنی قاشقی، طرح‌های فرعی این طرح را تشكیل می‌دهند.طرح گلدانی: در این طرح، گلدان در اندازه‌های مختلف به كار برده می‌شود. ممكن است یك گلدان بزرگ تمام قالی را بپوشاند یا نقش گلدان‌های كوچك در سراسر فرش تكرار شود. این طرح زیر مجموعه بزرگی دارد كه گلدان ختایی، گلدان دو طرفه، گلدان محرابی، گلدان افشان، گلدان حاجی خانم و گلدان لچك ترنجی از آن جمله‌اند. طرح ماهی درهم: هرچند این طرح توسط طراحان امروزی بسیار متنوع و غنی شده است، اما نقش آن در اصل محصول خلاقیت چادرنشینانی است كه آن را حفظ كرده‌اند. این طرح برای اولین بار در بیرجند بافته شد و طرح آن به‌زودی از محبوبیت فراوانی برخوردار شده و تا شهرهای دوری چون همدان و آذربایجان نیز رواج یافت و در هر ناحیه خصوصیات خاصی پیدا كرد. از این رو طرح ماهی درهم تنوع زیادی دارد كه ماهی كردستان، ماهی ریز، ماهی فراهان از آن جمله‌اند. طرح محرابی یا سجاده‌ای: این طرح با زمینه ساده، ستون‌ها و شمعدان‌هایی در دو طرف و نقوش گل و گیاه اجرا می‌شود. طرح‌های فرعی آن شامل محرابی گلدان و ستون‌دار، محراب و منظره و محراب و شمعدان است.طرح محرمات: این نام به طرحی اطلاق می‌شود كه به شكل نوارهایی در طول قالی اجرا می‌شود. هر نوار دارای نقش‌ها و رنگ‌های خاص خودش است.این طرح در بعضی از مناطق ایران طرح قلمدانی نامیده می‌شود. زیر مجموعه آن شامل قلمدانی افشان، گل ریز (با پس زمینه تك‌رنگ) و بوته (با رنگ‌های متعدد پس‌زمینه).طرح مركب: علاوه بر طرح‌های اصیل و اورژینال، طرح‌ها در گذر زمان با یكدیگر تركیب شده و طرح‌های تركیبی از به هم پیوستن 2 یا چند طرح اصلی به وجود آمده‌اند. منبع جام جم
