بى تردید غنا از موضوعاتى است که حکم حرمت در شریعت اسلامى بدان تعلق گرفته است. این ادعا در گفتار فقهاى بزرگوار و نیز در روایات اهل بیت(ع) مشهود است. در این نوشتار نخست پاره اى از آراء فقها را ذکر کرده و در پى آن, متعرض روایات مربوط خواهیم شد.
دیدگاه برخى از فقها پیرامون غنا
شیخ صدوق در مقنع (در کتاب حدود, باب شرب خمر و غنا) گوید:
از غنا پرهیز کن, زیرا خداوند بر آن وعده آتش داده است.
شیخ مفید در کتاب مقنعه (در ابواب مکاسب) گوید:
درآمد زنان آوازخوان حرام است و فراگیرى و آموزش آن نیز در شریعت اسلام حرام است.
پیداست که حرمت مزدگرفتن در برابر غنا براى زن آوازخوان و حرمت آموزش و فراگیرى آن تنها به خاطر حرمت خود غنا است. بنابراین حرمت غنا اصل و حرمت این امور فرع حرمت آن خواهد بود.
شیخ طوسى در کتاب نهایه در باب مکاسب محرّمه چنین آورده است:
در آمد زنان آوازخوان و فراگیرى غنا حرام است.) از این گفتار نیز ـ چنان که در ذیل گفتار شیخ مفید بیان شد ـ به دست مى آید که خود غنا حرام است.مرحوم محقق در کتاب نکت بر عبارت فوق چنین حاشیه زده است: (این حکم نزد ما اجماعى است.) ابوالصلاح حلبى در کتاب کافى در فصل مربوط به کارهاى حرام (1) مى گوید:
ابزار لهو همچون عود, تنبور, طبل, نى و امثال آنها و نیز ساختن آنها به منظور نواختن با آنها و تمام انواع غنا حرام است.
قاضى ابن برّاج در کتاب مهذّب در باب انواع مکاسب (2) آورده است :
اما آنچه که در همه حالات ممنوع است هر حرامى است... و از جمله آن محرّمات, غنا است.
سلاّر در مراسل در فصل مکاسب مى نگارد:
از جمله حرام ها درآمد زنان آوازخوان است.
محقق(قده) در کتاب شرایع, در نخستین فصل از کتاب تجارت در مقام شمارش انواع کسبهاى حرام آورده است:
اول: کسبهاى ذاتاً حرام است; مثل مجسمه سازى و غنا.
همچنین شرایع در کتاب شهادات ذیل شرط عدالت آورده است:در اینجا مسائلى مطرح است...
دوم: کسى که صدایش را بکشد به گونه اى که داراى ترجیع و طرب باشد فاسق مى گردد و شهادتش ردّ مى شود; همچنین شنونده چنین آوایى نیز حکمش چنین است.
البته چنان که هویداست مرحوم محقق در این عبارت از عنوان غنا نام نبرده است.علامه در قواعد در مقام شمارش انواع تجارت ممنوع مى نویسد:
سوم: تجارتى که شرع مقدس بر حرمت عین آن تصریح کرده است مثل مجسمه سازى و غنا و آموزش و شنیدن آن و مزد زن آواز خوان. البته در عروسى مزد زن آوازخوان اجازه داده شده است, در صورتى که به باطل سخن نگوید و با آلات لهو ننوازد و با مردان مختلط نباشد.
فرزند علامه, فخرالمحققین در کتاب ایضاح پس از نقل این که ابن ادریس حتّى مزد زن آوازخوان در عروسیها را حرام مى داند,آورده است:
دیدگاه ابن ادریس از نظر من قوى تر است; زیرا این روایت ـ یعنى روایتى که این مزد را تجویر کرده ـ جزء اخبار آحاداست و نمى تواند با دلیل مانع ـ یعنى روایاتى که آوازخوانى زن را به طور مطلق حرام دانسته ـ تعارض کند; چون این روایات متواتر ند.
مرحوم علامه(قده) در کتاب ارشاد در ضمن بر شمردن انواع مکاسب حرام مى نویسد:
چهارم[ از اقسام تجارتهاى حرام] آن دسته از مکاسب است که خود به خود حرامند; مثل مجسّمه سازى و غنا.
شهید ثانى در کتاب مسالک (کتاب شهادات) آورده است:
غنا از نظر فقهاى امامیه حرام است; خواه تنها با صوت انجام گیرد یا آلات غنا به آن ضمیمه گردد.
محقق در کتاب مختصر النافع در ضمن بر شمردن اقسام تجارتهاى حرام گوید:
پنجم کارهاى حرام است همچون مجسمه سازى و غنا.
مفهوم ومعنای غنا:
در ریاض ـ ذیل عبارت مذکور ـ نوشته است:
غنا به معناى کشیدن صدا است که در برگیرنده ترجیع و طرب باشد یا چیزى است که در عرف بدان غنا گویند هر چند طرب آور نباشد. تفاوت نمى کند که غنا در شعر باشد یا در قرآن یا در چیز دیگر, حرمت غنا حکم اصح و اقوى است; بلکه چنان که برخى از بزرگان حکایت کرده اند اجماع فقها بر آن قائم شده است. و چنین اجماعى در کنار روایات صحیح مستفیض و غیر آن حجت است.
ایشان آنگاه روایات دال بر حرمت غنا را بر شمرده است. مورد اجماعى که ایشان ادّعا کرده اصل حرمت غنا مى باشد. فقیه فقید خوانسارى(قده) در جامع المدارک ذیل همین مبحث آورده است:
اما در حرمت آن اختلافى نیست....
علامه در ارشاد,ضمن کتاب شهادات ذیل شرط عدالتِ شاهد آورده است: شهادت کسى که با آلات قمار بازى مى کند مردود است... شهادت کسى که به غنا گوش فرا مى دهد نیز مردود است. غنا صوتى است که در بر گیرنده ترجیع و طرب باشد; هر چند در قرآن باشد. همچنین شهادت غنا کننده, مردود است.
مقدس اردبیلى در کتاب شرح ارشاد مى گوید:
در حرمت غنا و شنیدن آن نزد فقهاى امامیه تردیدى نیست و شاید بتوان بر آن ادعاى اجماع کرد و روایات فراوانى بر حرمت آن دلالت دارد.
وى پس از ذکر چند روایت آورده است:
مشکل, معنا و مفهوم غنا است. مشهور در معناى غنا, همان است که در متن ارشاد آمده است; یعنى کشیدن صدا همراه با ترجیع و طرب... و برخى از فقها مفهوم غنا را مقید به مطرب ندانسته اند; در این صورت غنا به طور مطلق حرام است; چه طرب آور باشد و چه نباشد.
به هر حال بر هر دو فرض تمام معناى گفته شده براى غنا در شرع و درلغت بیان نشده است. در قاموس آمده است:
(غنا) مثل (کسا) نوعى از صوت است که با طرب آمیخته شود.
از این عبارت استفاده مى شود که غنا مطلق صوت طرب آور است. از این رو تعریف غنا به عرف واگذار مى شود و هر چه را که عرف غنا بشناسد انجام و شنیدن آن مطلقا حرام است; چه در قرآن باشد یا در شعر یا چیز دیگر. خلاصه سزاوار نیست دست از تعریف مذکور بکشیم; چرا که این تعریف غنا مشهور است و مصنف و محقق و دیگران همین تعریف را براى غنا پذیرفته اند.
گفتنى است که گفتار محقق اردبیلى در اینجا مانند صریح است و دلالت دارد که بى تردید و شاید هم بدون اختلاف, غنا با معنایى که دارد موضوع حرمت بوده و حرام است. مشکل معناى غنا است; نه آن که یک قسم از غنا حرام بوده و قسم دیگر حرام نبوده یا احتمال اباحه در آن وجود داشته باشد. بارى; اختلاف در صوت و آوایى است که خالى از ترجیع و طرب است. در واقع نمى دانیم که عنوان غنا بر چنین صدایى صادق است یا نه. اما وقتى پذیرفتیم که غنا است دیگر در حکم آن یعنى حرمت, اختلافى نیست.
از این رو, این گفتار محقق اردبیلى در اینجا قرینه است که مراد او در شرح عبارت علامه در کتاب متاجر که از ارشاد آورده است, همین معنا است. آنجا که مى گوید:
در مورد غنا گفته شده: آن کشیدن آواى انسان است مشروط بر این که در برگیرندهٌ ترجیع و طرب باشد. ظاهراً در این صورت بدون اختلاف, انجام غنا, مزد گرفتن براى آن, فراگیرى و آموزش و گوش دادن به آن حرام است. برخى از فقها معناى غنا را به عرف واگذار کرده اند. بنابراین, هرچه را که عرف غنا نام نهد حرام است; هر چند مشتمل بر ترجیع یا طرب نباشد; زیرا غنا واژه اى است که معناى آن در شرع حرام است; با این حال معناى آن در شرع بیان نشده است. از این رو معناى آن به عرف واگذار مى شود و ظاهراً عرف بر آواى کشیده هر چند بدون طرب باشد غنا اطلاق مى کند. پس چنین آوایى حرام است; زیرا تقسیم غنا به طرب آور و غیرطرب آور صحیح است; بلکه بعید نیست بر آوایى که ترجیع هم نداشته و در گلو پیچیده نشود غنا اطلاق گردد و سزاوار است از آن اجتناب شود.
تعریف نخست مشهورتر است. شاید وجه اشهر بودن تعریف نخست آن باشد که غنایى که حرمتش با اجماع معلوم است غنایى است که داراى دو قید طرب و ترجیع باشد. اگر این دو قید را نداشته باشد مشمول اصل اباحه خواهد بود; هر چند مدلول ادلّه اعم است... بلکه اجماع بر حرمت غنا و تخصیص آن به دو قید مذکور نیازمند دلیل است. شاید گفته شود: روایات حجت نیستند و آنچه اجماع و شهرت بر آن قائم شده غنا به همراه دو قید ترجیع و طرب است. پس نسبت به غیر آن دو حجت نیست و اصل [اباحه] دلیل قوى و احتیاط نیز واضح است.
مقصود محقق اردبیلى این است که چون برخى از فقها دو قید ترجیع و طرب را در مفهوم غنا اخذ کرده اند و اخبار و اجماع هر چند که بر عنوان غنا واقع شده اما اعتبار این دو قید در مفهوم غنا در گفتار برخى از اجماع کنندگان آمده و اعتبار این دو قید, احتمال دارد. بنابراین, ناگزیر اجماع و شهرت تنها با وجود دو قید مذکور پذیرفته مى شود و روایات با نبود اجماع یا شهرت حجت نخواهند بود. مقصود ایشان آن نیست که اگر صدق عنوان غنا را بپذیریم, حجتى بر آن وجود ندارد.
با توجه به توضیح عبارت محقق اردبیلى ضعف گفتار صاحب مفتاح الکرامه روشن مى گردد. وى در کتاب متاجر از کتاب مذکور آورده است:
آنچه مقدس اردبیلى در مجمع البرهان آورده مبنى بر این که غنا تنها در صورتى که همراه دو قید ترجیع و طرب باشد حرمت آن بالاجماع معلوم است و بدون آن دو قید بر اصل اباحه باقى خواهد بود, گفتارى بس سست است.
اشکال صاحب مفتاح الکرامه ناشى از عدم دقت او در دریافت مقصود محقق اردبیلى بوده است ـ و اللّه العالم ـ صاحب حدائق ـ بعد از ذکر دو تعریف گفته شده براى غنا به نقل از فقها ـ گوید:
تا آنجا که من مى دانم در حرمت غنا اختلافى نیست. (3)
صاحب جواهر در کتاب تجارت آورده است:
از آن قسم (یعنى از تجارتهایى که خود به خود حرام است, غنا است ـ به کسر و مدّ همچون کسا ـ که در حرمت آن اختلافى نیست; بلکه دو قسم اجماع (محصل و منقول) بر حرمت آن قائم شده است. روایات نیز در حدّ تواتر است... حتى مى توان ادعا کرد که حرمت غنا ضرورت مذهب است.
وى همچنین در کتاب شهادات گوید:
بدون اختلاف غناکننده ـ و آن نزد مصنف و فاضل در ارشاد و تحریر عبارت است از:
کشیدن صدا به همراه ترجیع و طرب ـ فاسق شده و شهادتش ردّ مى شود. چنین است حکم شنونده آن. در این حکم اختلافى نیست بلکه دو قسم اجماع بر حرمت غنا قائم شده است.
چنان که هویداست این سخنان فقهاى بزرگوار دلالت دارد که غنا عنوانى است که نزد فقها محکوم به حرمت است و بر این حکم مخالفى را نیافتیم; چنان که برخى از فقها بر آن ادعاى اجماع داشتند;به گونه اى که صاحب جواهر ادعا کرد که حرمت غنا از ضروریات مذهب تشیع است. به نظر مى رسد در این فتواى فقهاى بزرگوار که عنوان غنا موضوع حرمت است, تردیدى نمانده باشد.
ادلّه حرمت غنا
از میان ادله لفظى, قرآن کریم متعرض حرمت عنوان غنا نشده است اما دسته اى از روایات بر حرمت شرعى غنا دلالت مى کنند. این روایات چند طایفه اند:
روایات دسته نخست:
دسته نخست, روایات مستفیضى است که غنا را از مصادیق (قول الزور) در آیه شریفهٌ (فاَج²تَنِبُوا الرِّج²سَ مِنَ الاَو²ثاَنِ وَاج²تَنِبُوا قَو²لَ الزّوُرِ) (4) دانسته اند.
به عنوان نمونه در صحیحه هشام بن سالم که در تفسیر على بن ابراهیم قمى آمده, از امام صادق(ع) روایت شده که در ذیل آیه (فاجتنبوا الرجس من الاَوثان واجتنبوا قول الزور) فرمود:
رجس از اوثان, شطرنج است و قول زور غنا است. (5)
در مرسل ابن ابى عمیر از برخى اصحابش از امام صادق(ع) روایت شده که در ذیل آیه فوق یعنى:
(وَاج²تَنِبُوا قَوُلَ الزّوُرِ)
فرمود: (قول زور همان غنا است.) (6)
از طرفى مرسل بودن این روایت موجب ضعف سند آن نخواهد بود; زیرا نجاشى در مورد ابن ابى عمیر گفته است: (اصحاب ما به مرسلهاى ابن ابى عمیر اعتماد دارند.)
در روایت زید شحّام آمده:
از امام صادق(ع) از تفسیر آیه شریفه (فَاج²تَنِبُوا الرِّج²سَ مِنَ الاو²ثانِ وَاج²تَنِبُوا قَو²لَ الزّوُرِ) پرسیدم. امام(ع) فرمود: رجس از اوثان, شطرنج است و قول زور غنا است.(7)
در سند این روایت تنها در مورد وثاقت درست بن ابى منصور واقفى جاى تامل است که علماى رجال به وثاقت او تصریح نکرده اند. تنها پاره اى از اصحاب اجماع از او روایت کرده اند و از محقق در کتاب معتبر حکایت شده که او معتقد به صحت روایتى است که درست بن ابى منصور در سند آن باشد.
نظیر روایات فوق در تفسیر قول زور به غنا, روایات ابوبصیر (8), عبد الاعلى (9) و محمد بن عمروبن حزم (10) است که همگى از امام صادق(ع) نقل کرده اند. مراجعه کنید.
استدلال به این روایات بدین گونه است که آیه شریفه فرمان به اجتناب از قول زور داده است و دست کم امر در وجوب حجّت است; پس آیه در وجوب اجتناب از قول زور حجت مى باشد. وجوب اجتناب به معناى حرمت قول زور است. از طرفى قول زور در روایات مستفیض پیشین ـ که در میان آنها روایات معتبر نیز هست ـ به غنا تفسیر شده است; پس غنا حرام است و ظاهر روایات این است که غنا از آن جهت که غنا است مصداق قول زور مى باشد که به استناد آیه شریفه حرام اعلام شده.
از عبارتهاى مرحوم شیخ انصارى(قده) در مکاسب محرمه به دست مى آید که وى مدعى است تفسیر قول زور به غنا ظهور در این دارد که غنا از مقوله کلام است.
بنابراین غناى حرام اختصاص به موردى دارد که حاوى کلام و مضمون باطل باشد. در نتیجه آیه فوق بر حرمت نفس کیفیت غنا ـ با صرف نظر از کلام باطل ـ دلالت ندارد.
توجیه این ادعا چنین است که (قول الزور) از نوع اضافه مصدر به مفعول است و (زور) به معناى کذب یا هر چیزى است که از مسیر مستقیم منحرف باشد و مقول قول ظاهراً معنایى است که گوینده اراده کرده است. بنابراین ناگزیریم بگوییم: ظهور آیه در نهى از بیان هر معناى دروغ یا باطل است. پس قراردادن غنا از مصادیق کلام دروغ یا باطل نشانگر آن است که مراد از غنا تنها جایى است که مفاد آن باطل و دروغ باشد. آنچه بیان شد مقصود شیخ انصارى است.
با این حال انصاف این است که گفتار مرحوم شیخ مخالف ظاهر مستفیض است; زیرا ظاهر این روایات آن است که غنا با معنایى که دارد و بدون هیچ گونه قیدى قول زور است. از این رو تقیید غنا به برخى از مصادیق آن ـ یعنى غنایى که مشتمل بر مفاد باطل باشد ـ خلاف اطلاق است که خبر مستفیض در آن ظهور دارد; بلکه مى توان مدعى شد که روایات مستفیض دلالت مى کنند بر این که غنا مطلقاً مصداق قول زور است و از آنجا که غنا آوایى داراى کیفیت ویژه است و قوام آن بسته به همین کیفیت است ـ همراه با کلام باطل باشد یا نباشد ـ مصداق قول زور است و رعایت این اطلاق ما را به این نکته رهنمون مى کند که زور بودن غنا به لحاظ کیفیتى است که مقوّم غنا بودن آن است; از این رو اگر بپذیریم قول زور خود ظهور در خصوص موردى دارد که به لحاظ معنایش زور است اما غنا در مستفیضه به صورت مطلق از مصادیق قول زور بر شمرده شده است. این مطلب شاهد آن است که مراد از قول زور خصوص موردى نیست که به لحاظ معنا زور باشد; بلکه لا اقل شامل مواردى است که به لحاظ ادا و خصوصیت آوا زور است.
خلاصه آن که ظهور مستفیضه در این که مقصود از (قول زور) در آیه مبارکه, غنا به صورت مطلق است, به حدّى داراى قوت است که به صرف ادعاى مرحوم شیخ(ره) نمى توان از این ظهور دست شست.
روایات دستهّ دوم:
دسته دوم, روایات مستفیضه اى است که غنا را مصداق لهو الحدیث دانسته که در آیه شریفه آمده است: (وَمِنَ النّاسِ مَن² یَش²تَرىِ لَه²وَ الحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَن² سَبِیلِ اللّه (11); برخى از مردم کسانى هستند که گفتار لهو را مى خرند تا از راه خداوند بازدارند.
در کتاب کافى از جمعى از اصحاب از سهل بن وشاء روایت شده که گفت:
از امام رضا(ع) شنیدم که در پاسخ پرسشى از تفسیر آیه مذکور فرمود: از امام صادق(ع) از غنا سؤال شده فرمود: غنا همان است که در آیه (وَمِنَ النّاسِ مَن² یَش²تَرِى لَه²وَ ال²حَدیِثِ لیِضُلّ عَن² سَبِیلِ اللّهِ) آمده است.(12)
اشخاص در سند این روایت بى اشکال هستند جز از ناحیه سهل بن زیاد که این مشکل نیز سهل است; زیرا در اسناد کافى در بسیارى از مواقع به صورت روایت جمعى از اصحاب از او آمده است و نیز به خاطر ادلّه دیگر.
در روایت محمد بن مسلم از امام باقر(ع) آمده است که گفت:
از امام شنیدم که مى فرمود: غنا از جمله محرماتى است که خداوند بر آن وعدهٌ آتش داده است. آنگاه این آیه را تلاوت نمود: (ومن الناس من یشترى لهو الحدیث لیضل عن سبیل الله بغیر علم و یتخذها هزواً اولئک لهم عذاب مهین.) (13) برخى از مردم کسانى هستند که گفتار لهو را مى خرند تا بدون داشتن علم از راه خدا باز دارند و آن را به باد استهزا مى گیرند. براى ایشان عذابى خوارکننده است.
در روایت مهران بن محمد از امام صادق(ع) آمده است که گفت:
از امام شنیدم که مى فرمود: غنا همان است که خداوند درباره اش فرموده است:
(ومن الناس من یشترى لهوالحدیث لیضل عن سبیل الله.) (14)
نظیر این روایات, روایت حسن بن هارون (15), عبدالاعلى (16), ابوبصیر(17) است که همگى از امام صادق(ع) نقل کرده اند. مراجعه کنید.
بیان استدلال به این دسته از روایات به همان شیوه است که در ذیل دسته نخست بیان شد زیرا این روایات غنا را به طور مطلق از مصادیق خریدارى حدیث لهو براى گمرا ه ساختن از راه الهى دانسته اند و آیه شریفه دلالت دارد که خریدار چنین سخنى عذاب خوارکننده خواهد داشت و این که غنا را به صورت مطلق از مصادیق حدیث لهو دانستیم بدین خاطر است که غنا ـ یعنى آوا با کیفیت ویژه ـ در معرض آن است که شنونده آن را از راه خدا گمراه سازد و او را در معرض فرو افتادن در معصیت الهى قرار دهد.
روایات دسته سوم:
دسته سوم, روایات مستفیضه اى است که دلالت مى کنند که بهاى کنیز آوازخوان حرام است. این روایات عرفاً ظهور در این دارند که سرّ این حرمت, آوازخوانى کنیز است. به عبارت دیگر حرمت غنا سبب شده که بهاى کنیز آواز خوان حرام باشد.
همچنین در توقیعى از امام زمان(ع) در پاسخ به پرسشهاى اسحاق بن یعقوب آمده است:
اما آنچه به ما رساندى تنها آن مقدار که پاک و پیراسته است پذیرفته مى شود, و بهاى کنیز آوازخوان حرام است. (18)
در روایت وشّاء در کتابهاى کافى, تهذیب و استبصار به سند معتبرـ به استثناى سهل بن زیاد[ که امر آن سهل است] جاى تامّل ندارد ـ گوید:
از امام رضا(ع) از حکم خریدن کنیز آوازخوان سؤال شد. فرمود: گاه مرد کنیزى دارد که براى او به کار لهو مى پردازد. بهاى چنین کنیزى همان بهاى سگ است و بهاى سگ حرامخوارى است و حرامخوارى در آتش است. (19)
گفتار امام که فرمود: (قد تکون للرجل الجاریة تلهیه) بسان این جمله است: (قد تکون للرجل الجاریة تغنى له) به هر حال از این روایت استفاده مى شود که بهاى کنیز آوازخوان بسان بهاى سگ,حرام است و معناى این سخن آن است که آوازخوانى او حرام است.
در روایت ابراهیم بن ابو بلاد آمده است:
اسحاق بن عمر وصیت کرد که کنیزان آوازخوانش فروخته شوند و بهاى آنها را براى امام رضا(ع) بفرستند. ابراهیم مى گوید: کنیزان به سى صدهزار درهم فروخته شدند و پول آن را براى امام فرستادند... امام فرمود: به این پول نیازى ندارم; این پول حرام است و آموزش دادن به آنها کفر است و شنیدن از آنها نفاق و بهاى آنها حرامخوارى است.(20)
دلالت این روایت مانند دلالت دو روایت پیشین است; هر چند جمله (تعلیمهنّ کفر والا…ستماع منهنّ نفاق) در آن دو روایت نبود. این دو بند نیز به دلالت التزام دلالت بر حرمت آوازخوانى دارند; زیرا تغنّى است که آموزش آن کفر و شنیدن آن نفاق اعلام شده است.
در روایت دیگر از ابراهیم بن ابو بلاد از امام رضا(ع) آورده که امام در روایتى فرمود:
بهاى سگ و کنیز آوازخوان حرام است.(21)
به این دسته از روایات روایاتى ملحق مى شوند که دلالت بر حرمت مزد آوازخوانى دارند; چنان که در مرسله صدوق آمده است:
روایت شده که مزد مرد و زن آوازخوان سحت است. (22)
در روایت نضربن قابوس در کافى و تهذیب و استبصار آمده است که گوید:
از امام صادق(ع) شنیدم که مى فرمود: زن آوازخوان ملعون است و هر کس از کسب آن زن مى خورد ملعون است.(23)
پیداست حرمت مزد آوازخوانى عرفاً ظهور در حرمت خود غنا دارد و نشان مى دهد که حرمت غنا سبب حرمت مزد او شده است و از آنجا که مزد غنا به طور مطلق حرام اعلام شده و به قسمى خاص از غنا مقیّد نشده دلیل بر آن است که مطلق غنا بدون داشتن هیچ قیدى حرام است.
همچنین به این دسته از روایات روایت محمد طاطرى ملحق مى گردد که در آن به نقل از امام صادق(ع) آمده است که گوید:
مردى از امام از حکم فروش کنیزان آوازخوان پرسید, امام(ع) در پاسخ فرمود: خرید و فروش آنها حرام و آموزش آنها کفر و شنیدن آواى آنها نفاق است.(24)
تحریم خرید و فروش کنیزان آواز خوان مستلزم حرمت خود غنا است; بلکه غنا باعث شده خرید و فروش آنها حرام گردد.
روایات دسته چهارم
دسته چهارم, روایات پراکنده اى است که هر یک بر حرمت عنوان غنا دلالت مى کند.
از جمله روایاتى که به التزام عرفى بر حرمت غنا دلالت مى کند صحیحه حمّاد بن عثمان از امام صادق(ع) است, گوید:
از امام از تفسیر (قول الزور) پرسیدم. فرمود: از جمله موارد قول زور این است که مردى به آوازخوانى احسنت بگوید.(25)
از مباحث پیشین دانسته شد سخنى که قول زور باشد دلیل بر حرمت آن است. از این جهت احسنت گفتن به آوازخوان حرام است و روشن است که منشا حرمت چنین گفتارى از آن جهت است که نوعى تقدیر و تشویق نسبت به آوازخوان در غنایش است و اگر غنایش حرام نبود وجهى براى حرمت تشویق او نبود.
از جمله روایاتى که دلالت بر مدعا دارد معتبره یونس است. وى گوید:
از امام کاظم(ع) درباره غنا پرسیدم و گفتم: عباسى مدعى شده است که شما غنا را رخصت داده اید. امام فرمود: زندیق دروغ گفته است. او از من ازحکم غنا پرسید, به او گفتم: مردى نزد ابوجعفر[ امام باقر(ع] (آمد و از او حکم غنا را پرسید.
امام به او فرمود: اى فلانى! به نظر تو هرگاه خدا حق و باطل را جدا سازد غنا در کدام طرف خواهد بود؟ آن مرد گفت: با باطل. ابوجعفر به او فرمود: پس خود حکم غنا را بیان کرده اى.(26)
نظیر آن, معتبره ریّان بن صلت است که در کتاب عیون مرحوم صدوق و رجال کشى از امام رضا(ع) نقل شده است.(27) خوانندگان مى توانند به آنها مراجعه کنند.
وجه دلالت این روایات آن است که اگر غنا حلال بود دلیلى نبود که امام(ع) ترخیص خود را درباره غنا انکار کند.
اگر انکار شدید امام را چنین حمل کنیم که امام صرفاً به ترخیص تصریح نکرده, خلاف ظاهر است; بلکه این انکار زمانى صحیح مى نماید که مراد امام(ع) در ردیف باطل بودن غنا, بیان حرمت و عدم ترخیص امام باشد. در اینجا اخبار دیگرى هم هست که دلالت برحرمت غنا دارد و با تتبع بیشتر قابل دسترسى است و شاید ضمن مباحث آتى برخى از آنها را متعرض شویم.
نتیجه: روایات فراوان مذکور که برخى ادعاى تواتر آنها را کرده اند, دلالت مى کنند بر این که غنا از آن جهت که غنا است در شریعت حرام است. از این رو این روایات تکیه گاه فتواى فقها بر حرمت غنا خواهد بود. آنچه باقى مى ماند بررسى مفهوم غنا در این روایات و در عبارات فقها است.
مفهوم غنا از نگاه واژه شناسان
چنان که از ظاهر عبارتهاى لغویان پیداست مفهوم غنا گوناگون تبیین شده است.در لسان العرب به نقل از اصمعى در مفهوم غنا ـ به قصر و مدّ ـ آمده است:
الغنى من المال مقصور و من السماع ممدود وکل من رفع صوته و والاه فصوته عند العرب غناء;
غنى در مال (به معناى بى نیازى در مال) به قصر است و در آوازخوانى به مدّ است.
هر کس که صدایش را بلند کند و آن را بپیچاند نزد عرب غنا است.
ظاهراً مقصود از (موالات) همان کشیدن صدا همراه ترجیع[ پیچاندن در گلو] است. در واقع خواسته است بگوید: غنا کشیدن صداى بلند و ترجیع آن است. در مصباح المنیر آمده است:
غناء ـ بر وزن کتاب ـ آوا است وزن قیاسى آن به ضم است (غُناء) زیرا به معناى صوت است.غنى ـ با تشدید ـ زمانى است که با غنا ترانه خوانند و غنا کشیدن و بلند کردن آوا است.
صاحب مصباح المنیر گرچه در آغاز ـ چنان که از او حکایت کرده اند ـ غنا را به صوت تفسیر کرده است, اما در شرح آن, به صوت کشیده بلند مختص دانسته است.
در مصباح المنیر نیز آمده است:
(فرمایش پیامبر(ص) که فرمود: خداوند به هیچ چیز مانند اذنى که به پیامبر براى تغنّى به قرآن داده, اجازه نداده است.(28)
ازهرى گوید:
عبدالملک بن ربیع برایم نقل کرد که شافعى گفته است:مقصود از تغنى به قرآن, تلاوت قرآن به همراه حزن و نازک کردن صدا هنگام تلاوت است. چنان که این ادعا در روایت دیگر تبیین شده است: زیّنوا القرآن باصواتکم; با آواى خودتان قرآن را زینت بخشید. ابوعبیده, تغنى به قرآن را همین طور تفسیر کرده است.
ازهرى از شافعى نقل کرده که او غنا را به نازک کردن صدا و محزون خواندن تفسیر کرده است. همین تفسیر در نهایه ابن اثیر نیز از شافعى نقل شده جز آن که مى گوید:
شافعى بر این باور است که معناى تغنى به قرآن زیبا خواندن و نازک کردن آوا هنگام قرائت قرآن است.
در صحاح آمده است:
غنا به معناى سماع و آوازخوانى است و جاریه مسمعه یعنى کنیز آوازخوان.
سماع در اقرب الموارد به غنا تفسیر شده است :
هر آواى خوشى که گوش از شنیدن آن لذت ببرد سماع است, گویى: باتوافى لهو و سماع; شب را با لهو و غنا به سر بردند.
در قاموس آمده است:
غناء ـ بر وزن کساء ـ به معناى آوا است و آن چیزى است که مایه طرب باشد.
در المنجد نیز چنین معنا شده است. در اقرب الموارد گوید:
غناء از صوت, چیزى است که مایه طرب باشد. وزن قیاسى آن به ضم است; زیرا آوا مى باشد. در کلیات آورده است: غناء ـ با ضم غین و مد الف ـ تغنى است و غنا زمانى محقق مى شود که الحان از شعر و همراه با کف زدن باشد. در این صورت از اقسام لعب خواهد بود.
در اقرب الموارد گوید:
(طَرِبَ ـَـ به معناى شادمانى و حَزِنَ ضد آن است و گفته شده که طرب سبکى است که به انسان دست مى دهد و مایه شادمانى اش مى گردد و گفته شده که مایه حزن نیز شود و تخصیص طرب به شادمانى توهم است.
در المنجد آورده است:
طرِبَ ـَـ طرباً بدین معنا است که از روى شادى یا اندوه, به اهتزاز و اضطراب درآید.
آنچه گذشت گفتار واژه شناسان در تعریف غنا بود که به آن دست یافتیم. این تعاریف گرچه در ظاهر دچار اختلافند; با این حال بعید نیست که همه را ناظر به یک معنا بدانیم و آن را صوتى بدانیم که داراى کیفیت خاص و لهوى بوده و موجب طربى باشد که شامل شدت سرور یا حزن است.
بنابراین غنا ـ چنان که کلیات تصریح داشت و تعریف صحاح و اصمعى بدان اشاره داشت ـ از انواع لعب است. گرچه ممکن است از تفسیرى که از شافعى نقل شده صفت لهو بودن غنا استفاده نگردد اما سایر تفاسیر به این معنا که ما یاد کردیم اشاره دارد و وضوح این معنا باعث شده که واژه شناسان از ارائه توضیح بیشتر خود را بى نیاز بدانند.
تعریف غنا از نگاه فقیهان
علامه حلى در کتاب ارشاد غنا را کشیدن صوت همراه با ترجیع و طرب دانسته است.
مفتاح الکرامه همین تعریف را از کتاب تحریر علامه نقل کرده است. جامع المقاصد به نقل از شهید در دروس همین تعریف را براى غنا بیان داشته است. صاحب مسالک این تعریف را به محقق و عده اى از فقها نسبت داده است. محقق اردبیلى در کتاب شهادات از کتاب مجمع الفائده مى گوید: (این تعریف مشهور است.) در کتاب متاجر از همین کتاب مدعى اشهر بودن این تعریف شده است و خود طرب را به لذت و بهره معنا کرده. در کتاب شهادات آورده است:
شاید مراد از ترجیع, گرداندن صدا در دهان و گلوباشد;چنان که مقصود از مطرب صدایى باشد که از آن لذت و بهره به دست مى آید; چنان که از کثرت استفاده از آلات لهو مثل دف و نى لذت به دست مى آید; هر چند گریه آور باشد.
عبارت وى ظاهر متن جامع المقاصد است که پس از تفسیر پیشین غنا گوید:
مطلق کشیدن صدا حرام نیست; هر چند که دلها بدان کشش پیدا کند; مادامى که به سبب ترجیع در آن, طرب آور نباشد.(29)
علامه در باب شهادات از کتاب قواعد گوید: (غنا همان ترجیع و کشیدن صدا است.) وى در این تعریف قید (طرب آور) را نیاورده است; گرچه صاحب مفتاح الکرامه سعى کرده بین دو تعریف علامه جمع کند; با این گمان که طرب آورى همان ترجیع است.
ایشان فریب امثال این سخن مصباح المنیر را خورده که گفته است: (طرّب فى صوته یعنى ترجیع و کشیدن صدا.) گوید: از آنچه گفته شد به دست مى آید که اطراب و تطریب غیر از طرب به معناى سبکى به خاطر شدت اندوه یا شادى است; چنان که صاحب مجمع البحرین و دیگر فقها پنداشته اند... گویا در قاموس گفته است: غنا از صوت, آوایى است که کشیده شود و داراى زیبایى و ترجیع باشد.(30)
پیداست که اطراب یا تطریب به معناى ایجاد طرب است و مفهوم طرب در آن لحاظ شده است. بنابراین تفسیر تطریب به کشیدن و ترجیع صدا تفسیر به مصداق آن است نه مفهوم. عبارت کامل مصباح چنین است:
طرب طرباً فهو طرب از باب لعب است و طروب مبالغه در طرب است. طرب حالت سبکى است که به خاطر شدت شادمانى و سرور و حزن به شخص دست مى دهد. البته عموم مردم طرب را مخصوص سرور وشادمانى مى دانند. طرّب فى صوته ـ به تشدید راء ازباب تفعیل ـ به معناى ترجیع و کشیدن صدا است.
شگفت است که مرحوم علامه خود اعتراف کرده که ترجیع, همراهى حرکات صوت و نفس است. از این رو ترجیع لازمه معناى اطراب و تطریب است. با این حال توهم را به امثال صاحب مجمع البحرین نسبت داده است.
به هر حال بسیارى تصریح کرده اند که در مفهوم عرفى غنا طرب آور بودن اعتبار ندارد. صاحب مسالک در باب متاجر آورده است:
غنا به مدّ الف کشیدن آوایى است که حاوى ترجیع و طرب است. بنابراین غنا بدون هر دو وصف (ترجیع و طرب) حرام نیست اگر چه یکى از آن دو وصف موجود باشد. عده اى از فقها غنا را چنین تعریف کرده اند. برخى دیگر مفهوم غنا را به عرف واگذار کرده اند به این معنا که هر چه را عرف غنا بداندحرام است هر چند طرب آور نباشد و این سخنى نیکو است.
صاحب حدائق به نقل از ملاصالح مازندرانى همین تفسیر را براى غنا بیان کرده است و نیز صاحب ریاض در کتاب تجارت نظیر همین تعریف را آورده است. آنجا که گوید:
غنا کشیدن آوایى است که در برگیرنده ترجیع و طرب باشد یا چیزى است که در عرف غنا نام گیرد هر چند طرب آور نباشد; چه در شعر باشد یا در قرآن یا غیر اینها, بنابر قول اصح و اقوى.
البته بنابر این که عبارت ایشان (على الاصح الاقوى) را به تعریف دوم (یعنى تعریف عرفى غنا) برگردانیم نه به تعمیمى که در عبارت (سواء کان...) آمده است.
به هر روى این نیز نقل اجمالى تفسیر دیگر غنا است.
از آنچه گفته آمد به دست مى آید که بین فقها در لحاظ کردن قید اطراب بلکه ترجیع در مفهوم غنا اختلاف است و این اختلاف از نوع اختلاف معنوى است نه لفظى محض. از این رو ممکن است تفسیر علامه در کتاب قواعد به این معنا باشد که ایشان از تفسیر نخست در معناى غنا به تفسیر دیگرى عدول کرده یا آن که خود تفسیر سوم مى باشد. در مفتاح الکرامه به نقل از سرائر و ایضاح النافع آمده است: (غنا صوت طرب آور است.) این عبارت از قید ترجیع خالى است و احتمال دارد که تعریف چهارمى براى مفهوم غنا باشد.
بعید نیست بگوییم: مقصود از غنا صوتى لهوى است که مناسب مجالس لهو و لعب و رقص و پاى کوبى است. این تعریف بدان جهت است که قسمى خاص از صوت زیبا با چنین مجالسى مناسب است که سایر وسایل لهوهمچون رقص, تار, نى و چیزهایى از این دست, با آن همراه است. بعید نیست ادعا کنیم واژه شناسان در تعریفى که براى غنا برشمرده اند و نیز روایات باب ناظر به خصوص این قسم از غنا باشد.
گفتار اهل لغت در تعریف غنا از آنجا ناظر به این قسم از غنا است که کسانى همچون اصمعى و جوهرى آواى مناسب با مجالس لهو و لعب را از جمله افراد غنا برشمرده اند. چنان که گفته اند: (باتوا فى لهو و سماع; شب را تا به سحر به لهو و غنا گذرانده اند.)
سماع اگر چه در اصل به معناى شنیدن یا آنچه شنیده شده است; اما بى تردید آنچه به عنوان جنس براى غنا ذکر مى شود آواى لهوى آن است که با سایر ابزار لهو در مجالس ویژه آن همراه است. چنان که صاحب کلیات پس از تفسیر غنا به تغنى, تصریح کرده است:
غنا متحقق نمى شود مگر با الحانى از شعر همراه با کف زدن باشد. از این رو غنا از انواع لعب است.
بنابراین بى تردید این گفتار قاموس که غنا از صوت چیزى است که مایه طرب باشد, ناظر به همان طرب متداول در مجالس لهو و لعب است. به عبارت دیگر گفتار ایشان اشاره به کیفیت خاص آوایى دارد که متناسب با سایر ابزار و آلات لهو است. همچنین تعریف مصباح: (غنا کشیدن و طولانى کردن آواست.) اشاره به همین معنا دارد; چون قطعاً کشیدن و طولانى کردن آوا با کیفیتى که نامناسب با مجالس لهو باشد نزد وى و سایر واژه شناسان غنا نمى باشد. چنانچه صداى الاغ با همه کشیدن و طولانى بودن و ترجیع آن زشت ترین آواهاست. بنابراین مقصود آنان از غنا آوایى است لهوى که متداول بوده و چنان بوده که در شنونده از شدت شادى و فرح, طرب, سبکى و وجد و اضطراب را ایجاد مى کند.
مفهوم غنا در روایات
بیشتر روایات اگر چه موضوع را عنوان غنا و مفهوم این واژه قرارداده اند اما در برخى از آنها اشاره بلکه دلالت دارد بر این که غنا از مصادیق لهو است و ناگزیر مقصود از غنا همان قسم خاصى است که در مجالس لعب و لهو و نزد اهل لهو متداول است.
به عنوان مثال در معتبره وشاء که پیش از این گذشت گوید:
از امام رضا(ع) از خرید کنیز آوازخوان سؤال شد. امام فرمود:
گاه مرد کنیزى دارد که اسباب لهو او را فراهم مى کند و بهاى آن همان بهاى سگ است.(31)
این که امام(ع) در پاسخ از حکم خریدن کنیز فرمود: (قد تکون للرجل الجاریة تلهیه) دلالت روشنى دارد بر این که غنا از اقسام لهو است و بدین خاطر است که کنیز آوازخوان اسباب لهو صاحب خود را فراهم مى کند. از این رو بهاى آن بسان بهاى سگ مى شود.
همچنین در روایت اعمش از امام باقر(ع) در حدیث (شرایع الدین) آمده است:
گناهان کبیره حرامند آنها عبارتند از: شرک به خداوند... جنگ با اولیاى الهى و انجام کارهاى لهوى که از یاد خدا باز مى دارد ناپسند است. بسان غنا و تار نواختن و از جمله گناهان کبیره پافشارى بر انجام گناهان کوچک است.(32)
بنابراین روایت فوق به همان قسم خاص از آوا که مناسب با مجالس لهو و لعب است اشاره دارد. بلکه بعید نیست بگوییم: روایت دلالت مى کند که غنا از جمله کبائر است; زیرا غنا را در ضمن گناهان کبیره بر شمرده و اصرار بر صغیره را بر آن عطف کرده است و وجهى براى این عطف نمى توان یافت مگر آن که بگوییم: مقصود بیان آن بود که اصرار بر انجام گناهان کوچک نیز گناه کبیره است.
بنابراین مقصود از کراهت براى غنا در این روایت, معناى اصطلاحى فقهى نیست بلکه مقصود معناى لغوى است که شامل حرام نیز مى باشد.
و نیز در صحیحه ابوبصیر از امام صادق(ع) آمده است:
اجر المغنیة التى تزّف العرائس لیس به باس و لیست بالتى تدخل علیها الرجال; مزد زن آوازخوانى که درعروسیها آواز مى خواند حلال است; مشروط به این که در آن مجلس مردان در میان مجلس زنان داخل نشوند.(33)
این روایت به روشنى دلالت دارد بر حرمت مزد زن آواز خوانى که در مجالس مختلط مى خواند. پیداست مجلسى که مردان در آن حضور دارند و زن در آن آواز مى خواند ناگزیر غناى این زن از بالاترین مصداق آن قسم خاص از آواى نیکو و مناسب مجالس لهو و لعب به شمار مى رود. و در این صحیحه اشاره است به این نکته که غنا از مصادیق این نوع ویژه از صوت است که مناسب مجالس لهو ولعب است. از این روایت به دست مى آید که روایت دیگر ابوبصیر نیز به این معنا اشاره دارد. در آن آمده است:
از امام صادق(ع) از درآمد زنان آوازخوان سؤال کردم. فرمود: اگر مردان در مجلس آوازخوانى او وارد شوند حرام است ولى اگر به مجالس عروسى دعوت شود مانعى ندارد و غنا همان است که خداوند درباره اش فرموده است: وَمَن² النّاسِ مِن² یَش²تَرى لَه²وَالحَدیثِ لِیُضِلَّ عَن² سَبیِل اللّهِ. (34)
اشکال: دو روایت ابوبصیر دلالت بر این دارند که مطلق غنا حرام نبود ه و تنها بخش خاصى از آن حرام است و آن غنایى است که درمجالس مختلط اجرا مى شود. از این رو اگر دو روایت مذکور را معارض با روایات مطلق پیشین بدانیم بهتر از آن است که آنها را گواه آن بدانیم که مقصود از غنا, خصوص آوایى است که مناسب مجالس لهو و لعب است.
جواب: دلالت دو روایت یاد شده بر حرمت غنا در مجالس مختلط و نیز دلالت آن بر جواز آوازخوانى زنان در مجلس عروسى, امرى مسلّم است; اما دلالت آن بر نفى حرمت از سایر اقسام غنا مردود است. این مدعا در روایت دوم ابوبصیر روشن است, در این روایت تنها دو قسم از غنا ذکر شده و دلالتى ندارد که غنا داراى دو معنا است; چنان که دلالت ندارد که غنا در غیر این قسم جایز است. اما در صحیحه نخست ابوبصیر احتمال دارد که جمله (ولیست) عطف بر جمله (تزفّ العرائس) و صلهٌ دوم براى موصول (الّتى) باشد. در این صورت در نهایت یعنى مزد زن آوازخوان در مجلس عروسى زمانى مباح است که مردان در آن مجلس داخل نشوند. در این صورت به هیچ روى مفهوم ندارد تا دلالت بر جواز غنا در غیر این قسم داشته باشد.
بله; اگر در نسخه اى روایت فوق, بدون واو آمده باشد ـ چنان که در مرآة العقول چنین است ـ مى توان تعلیل و دلالت بر جواز را از روایت فوق برداشت کرد. اما چنین چیزى مسلّم نیست و ثبوت واو محتمل است. بنابراین صحیحه فوق دلالت بر ادعاى مذکور ندارد و اطلاق روایات پیشین همچنان پا بر جا بوده و بر حرمت مطلق غنا دلالت خواهند داشت.
پس با فرض حرمت مطلق غنا, صحیحه و روایت ابوبصیر به این مطلب اشاره دارد که آن قسم خاص از آواى لهوى ـ چنان که بیان کردیم ـ مفهوم غنا را تشکیل مى دهد.
از جمله روایات مورد ادعا روایات دسته دوم است که آیه (لهو الحدیث) را به غنا تفسیر کرده است و بر شمردن مطلق غنا از جمله مصادیق حدیث لهو, قویاً اشاره بلکه دلالت دارند بر این که غنا ـ یعنى آوایى که با کیفیت زیبا است ـ از مصادیق لهو است. در نتیجه مفهوم غنا در یکى از مصادیق آن یعنى آوایى که مناسب مجالس لهو و لعب است اختصاص مى یابد و اللّه العالم
پى نوشت :
1.کافى, ص281..
2. المهذب, ج1, ص344.
3. الحدائق الناضره, ج18, ص102.
4. حج, آیه 30.
5. وسائل الشیعه, باب 99 از ابواب (مایکتسب به), ح26.
6. همان, باب 99, ح8.
7. همان, باب 102, ح1.
8. همان, باب 99, ح9.
9. همان, ح20.
10. همان, ح24.
11. لقمان, آیه 6.
12. وسائل الشیعه, باب 99 از ابواب (مایکتسب به), ح11.
13. همان, ح6.
14. همان, ح7.
15. همان,ح16.
16. همان, ح20.
17. همان, باب 15, ح1.
18. همان, باب ح16, ح3.
19. همان, ح6.
20. همان, ح5.
21. همان, ح4.
22. همان, ح17.
23. همان, باب 15, ح4.
24. همان, باب 16, ح7.
25. همان, باب 99, ح21.
26. همان, ح13.
27. همان, ح14.
28. حاکم در مستدرک گوید: بخارى و مسلم در صحاح خود از ابوهریره از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده اند که فرمود: (ما اذن الله لشىٌ ما اذن لنبى یتغنى بالقرآن.) (ج1, ص570) و در سنن بیهقى در باب (تحسین الصوت بالقرآن والذکر) به نقل از صحیح بخارى همین روایت را نقل کرده است. (ج10, ص229) و در صحیح مسلم از ابوهریره آمده است: (ما اذن الله لشئ کاذنه لنبیّ یتغنى بالقرآن.)
29. جامع المقاصد, ج4, ص23.
30. قواعد الاحکام, فصل متاجر, ص50.
31. الوسائل, باب 16, از ابواب (مایکتسب به), ح6.
32. همان, باب 46, از ابواب جهاد بانفس , ح36, خصال, باب 9 از ابواب صدو بالاتر, ص610, ح9.
33. وسائل, باب 15, از ابواب (مایکتسب به), ح3.
34. همان, ح1.
فقه اهل بیت - شماره 16 ص 32
http://www.porsojoo.com
