یکى از ویژگى هاى قرن حاضر، کثرت، پیچیدگى و تنوع روز افزون عوامل و پدیده هاى زندگى است. این امر، به طور مستقیم و غیر مستقیم، بر شرایط روانى انسان اثر مى گذارد. محرک هاى تأثیرگذار روى ذهن و روان انسان، او را به پاسخ دادن و عکس العمل نشان دادن وادار مى کند. طبیعى است که هر چه محرک ها بیشتر باشد، میزان پاسخ ها و عکس العمل هاى بیشترى را طلب مى کند و براى ارائه پاسخ بیشتر و عکس العمل نشان دادن، ذهن فرد، به فعالیت بیشترى نیازمند است.
در نتیجه، انسان مجبور مى شود قواى ذهنى و فکرى خود را به مسائل گوناگون و متنوع تر و گسترده ترى اختصاص دهد و بیشتر از گذشته، تلاش ذهنى داشته باشد. در واقع، این ویژگى، انسان را از جنبه ذهنى و فکرى، بیشتر درگیر کرده است و ذهن او را به تفرقه و آشفتگى فکرى سوق مى دهد و مى توان گفت که ارمغان قرن حاضر، آن است که انسان به مرور زمان، تمرکز فکر و اندیشه خود را از دست مى دهد و به سوى تفرقه فکر روى مى آورد.
زندگى جدید و صنعتى، تنوع گراست و تنوع گرایى از جنبه فکرى و ذهنى، با «تمرکز گرایى» در تقابل قرار مى گیرد.
به عبارت ساده تر، بشر عصر جدید، براى تنوع زندگى اش، بهاى زیادى پرداخت کرده است که یکى از آنها، تمرکز فکر و اندیشه اوست.1
بدون شک، تمرکز فکر، از لوازم قطعى و ضرورى هر کارى، به خصوص دانش افزایى، رشد و کمال علمى است. با تمرکز است که مى توان قدرت فوق العاده اى را که در جهات مختلف، پراکنده و متفرق است و ناچیز به نظر مى رسد، در یک کانون جمع کرد و به هدف مورد نظر که بدون این تمرکز، دست نایافتنى تلقى مى شود، دست یافت. به این مثال توجه کنید:
زمانى که برگ درخت یا ورق کاغذى را در آفتاب گرم تابستان قرار مى دهیم؛ پس از اندکى، سطح و رویه آن اندکى گرم مى شود؛ به گونه اى که گرماى آن، براى ما قابل لمس است و بیش از این، چیزى اتفاق نمى افتد؛ اما چنانچه یک عدسى یا ذره بینى را وارد صحنه نموده، نور خورشید را پس از عبور از آن، بر سطح برگ یا کاغذ بتابانیم، لکه نیرومند و درخشنده اى بر آن ایجاد مى شود و پس از لحظاتى، شاهد سوختن آن خواهیم بود. در این دو حالت، تنها تفاوت موجود، عامل عدسى یا ذره بین است که توانست اشعه پراکنده خورشید را با ایجاد همگرایى، تمرکز نموده، لکه اى نورانى، کوچک، ولى سوزاننده ایجاد کند که موجب سوختن برگ یا ورق کاغذ مى گردد.
از شدت و میزان اهمیت مسئله و اهتمام زیادى که فرد به موضوع دارد، مى توان به عنوان نشانه هایى نام برد که در بحث تمرکز فکر، مطرح مى باشند. ارشمیدس به همین دلیل بود که به کشف خود درباره، یکى از قوانین طبیعت رسید و حتى گفته اند که چنان غرق در افکار خود بود که متوجه تسلط رومیان بر منطقه «سیراکوز» نگردید. شاید براى ما نیز باور کردنى نباشد که فردى به خاطر شدت و توجه عمیق و تمرکز زیاد بر مسئله اى، تحمل فشار جسمانى او چنان بالا رود که نتواند در زمانى دیگر و در شرایط عادى، آن درد و رنج را تحمل کند. حتماً جریان بیرون آوردن تیر از پاى مبارک امیرمؤمنان علیه السلام را شنیده اید یا خوانده اید که در اوج ارتباط با معبود خود و در حالت شدت توجه به خداى متعال، این عمل ممکن شد. این حالت، حکایت از شدت تمرکز فکر و حضور قلب در نماز مى کند.
لازمه تمرکز فکر، یکى انتخاب یک فکر از میان افکار گوناگون و دیگرى تداوم و استمرار همان فکر، براى مدت دل خواه و مطلوب است. براى چنین امرى، هم نیازمند عوامل درونى هستیم و هم عوامل بیرونى ضرورت دارد؛ یعنى هم از درون باید خود انگیختگى وجود داشته باشد و هم از بیرون، محرک هاى محیطى، زمینه ساز تمرکز فکر شود.
تمرکز فکر، یک امر و پدیده اکتسابى است که با اختیار و تلاش فرد حاصل مى شود و نه امرى غیر اختیارى و خود به خودى. بنابراین، باید به دنبال شناخت دقیق تر آن و روش هاى پیدایش و تقویت آن بود تا به نتایج ارزشمند آن، در هر زمینه اى که مطلوب فرد است، دست یافت. بر همین اساس، مناسب است که ابتدا تعریفى از آن ارائه شود و بعد به روش ها و شیوه هاى تقویت تمرکز فکر پرداخته مى شود.
تمرکز فکر
برخى تمرکز فکر را این گونه تعریف کرده اند: متوجه ساختن و ثابت نگاه داشتن فکر، بر یک تصویر و یا مجموعه اى از اندیشه ها و افکار، برخى دیگر مى گویند که تمرکز داشتن، یعنى به طور کامل، در زمان حاضر، در این جا و اکنون زیستن؛ نه این که ضمن انجام دادن کارى، به کار بعدى فکر کردن. شاید بتوان گفت که تمرکز فکر، یعنى مستقل از افکار دیگر و مستقل از انسان هاى دیگر و مستقل از زمان بودن.
راهکارهاى عملى تقویت تمرکز فکر
1. کاهش و کنترل اشتعالات فکرى و عملى
همان طور که در مقدمه بحث گذشت، روز به روز بر گستردگى و کثرت محدوده اشتغالات ذهنى و عملى ما در عصر حاضر افزوده مى شود و به تدریج و با گذشت زمان، محرک هاى ذهنى، فکر و اندیشه انسان را به خود معطوف کرده، افزایش مى یابند. از آن جا که توانایى پاسخ گویى فکرى نامحدود است و از طرف دیگر بین محرک هاى ذهنى و اشتغالات ذهنى و عکس العمل هاى ما باید تناسب کافى وجود داشته باشد، انسان دچار فقدان تمرکز فکر شده، توان پاسخ گویى فکرى و ذهنى متناسب با محرک هاى فراوان رو در روى وى کاهش مى یابد و به پراکندگى فکرى مى انجامد.
یکى از راه هاى مقابله با این مسئله، تقسیم کردن اشتغالات به دو مقوله ضرورى و غیر ضرورى یا داراى اولویت اول و دوم است تا انسان با یک برنامه ریزى حساب شده و دقیق، به آن چه اولویت بیشترى دارد، توجه نموده، دایره مشغولیات را فقط به همان مقوله اختصاص دهد و محدود کند و از صرف فکر و اندیشه خود در مسائل تفننى و روزمره دیگر که جنبه ثانوى دارد، خوددارى کند. با این روش، مى توان پراکندگى ذهنى را کاهش داد؛ زیرا هر اندازه تنوع و تعدد افکار بیشتر باشد، از تعمق، دقت و تمرکز فکر در آن باره کاسته مى شود و هر قدر تعداد موضوع ها و مسائلى که به آنها مى اندیشیم، کمتر و محدودتر باشد، بر عمق و غناى فکر در آن زمینه افزوده خواهد شد.
2. تمرین و تداوم
همان طور که بیان شد، تمرکز فکر، یک توانایى ذهنى و روحى است که جنبه اکتسابى دارد و در هر امر اکتسابى، تمرین و تکرار و استمرار بخشیدن به آن، شرط اساسى دست یابى به هدف است. براى تمرکز فکر نیز تمرین و ممارست، ضرورى است. تمرین در این زمینه، این گونه است که باید در ابتدا کلمه دل خواهى مثلاً «دوستى» را در نظر گرفته و آن را روى یک برگه یادداشت بنویسید و با قرار دادن ساعتى در مقابل خود، به مدت یک دقیقه، سعى کنید فقط و فقط به این واژه بیندیشید و از نفوذ افکار نامربوط و مزاحم در حوزه فعالیت ذهن خود پرهیز کنید. با این حال، ممکن است ملاحظه کنید که تعدادى از این افکار مزاحم غیر مربوط - که اصطلاحاً به آنها پرش هاى فکرى مى گویند - به نحوى وارد فضاى ذهنتان شود. همین عمل را دو بار دیگر و هر بار، به مدت یک دقیقه، تکرار کنید. طبیعى است که ملاحظه خواهید کرد که در بار سوم، پرش هاى فکرى کمتر شده، «تمرکز فکرى» شما بیشتر مى شود. در صورتى که به مدت چند هفته و هر روز فقط سه دقیقه، به این تمرین بپردازید، خواهید دید که پیشرفت قابل ملاحظه اى در تمرین فکرتان ایجاد شده است.
3. رهاسازى عضلانى
یکى از شیوه هاى مؤثر و عملى در تمرکز فکر، استفاده از فن رهاسازى عضلانى است. در این روش، فرد در محلى آرام و در صورت امکان، بر روى صندلى راحتى مى نشیند و سعى مى کند به تدریج عضلات بدن را از حالت انقباض به انبساط برساند؛ به این ترتیب که ابتدا از عضلات دست و انگشتان شروع کرده، آنها را ابتدا منقبض نموده، سپس شل و آزاد مى کند و آن چنان در انبساط بخشیدن به آنها تلاش مى کند که گویى آنها جزء بدن او نیستند و سنگینى ندارند. همین عمل را براى دست دیگر و پاها و قسمت هاى میانى بدن نیز انجام مى دهد تا جایى که تمام عضلات بدن، به رهاسازى کامل برسد. در این صورت، متوجه روح و روان خود مى شود. بهترین لحظات براى ایجاد تمرکز و تقویت آن، زمانى است که فعالیت هاى قواى جسمى به حداقل برسند. در این صورت، فکر و اندیشه، مجال زیادى براى حداکثر فعالیت مى یابد و به عبارت دیگر، با فراهم شدن زمینه آرمیدگى کامل به وسیله آرمیدگى جسمانى، «تمرکز فکر» نیز حاصل مى شود.
4. تنها بودن با خویشتن
هر از چند گاهى فرد باید بتواند با فراموش کردن مشکلات و دشوارى هاى ناشى از زندگى اجتماعى، به خلوت با خویشتن بپردازد و رنج و درد برخاسته از ازدحام جمعیت هاى متراکم و هیاهوى زندگى ماشینى و صنعتى را در کنج خلوت انس با خویشتن، از یاد ببرد. برخى گفته اند که هر شب پس از اتمام فعالیت هاى روزانه و ارتباط با جهان اطراف و اشتغالات مختلف و متعدد در طول روز، دقایقى را به این امر اختصاص دهید و تنهایى و خلوت با خویشتن را تجربه کنید. این کار، علاوه بر تأثیر اخلاقى، تمرینى براى تمرکز فکر است.
لازم به ذکر است که در ابتدا، خلوت با خویشتن، با مقاومت درونى فرد مواجه مى شود و براى رسیدن به مرحله اى که وى با اراده نیرومندى بتواند بر موانع غلبه کند، نیازمند تلاش بیشترى است؛ ولى اگر مقاومت کند، به مرور زمان، قادر به دست یابى به هدف مورد نظر خواهد شد.
5. تمرین تصویر ذهنى
نگه داشتن تصاویر ذهنى دل خواه، توانایى تمرکز را به نحو چشم گیرى افزایش مى دهد. امتیاز این روش، آن است که فرد در همه احوال مى تواند به آن بپردازد و بدون هیچ گونه زمینه یا مقدماتى و در هر شرایط و موقعیتى، از این روش استفاده کند. کافى است فرد هر روز چند نوبت و به مدت چند دقیقه، به تصاویر دل خواه خود، تمرکز نماید تا اثرات آن را مشاهده و تجربه کند و به این صورت، تمرین تصویر ذهنى را به اجرا گذارد.
چشمان خود را ببندید و در ذهن خود کاملاً احیا و بازسازى کنید. ابتدا آن را کلى تر ببینید و سپس وارد جزئیات شوید؛ تمام اجزاى آن را ببینید و به تدریج و با تمرینات مکرر، تصویر را واضح تر نمایید. وضوح را به درجه اى برسانید که تصویر ذهن، همچون منظره اى طبیعى زنده، به نظر برسد.
6. خوب شنیدن
اریک فروم، رابطه خوب شنیدن و تمرکز فکر را این گونه بیان مى دارد: «اساس تمرکز حواس، در مناسبات افراد، این است که شخص بتواند به سخنان دیگران گوش بدهد. بیشتر مردم به دیگران گوش مى دهند؛ حتى آنها را نصیحت مى کنند؛ بدون این که واقعاً به آنها گوش داده باشند. آنان نه سخنان دیگران را جدى مى انگارند و نه جواب خود را. به طور کلى، گفت وگو، آنها را خسته مى کند. آنان گرفتار این پندارند که اگر با تمرکز کامل گوش دهند، به مراتب بیشتر خسته مى شوند و حال آن که عکس این درست است. هر نوع فعالیتى که با تمرکز انجام شود، انسان را بیدارتر مى کند».
خوب شنیدن و خوب گوش دادن به سخنان دیگران، توانایى تمرکز بر سخنان و گفته هاى دیگران را فراهم مى کند و زمینه تمرکز بر امور دیگر را نیز فراهم مى کند. در واقع، تمرکز در شنیدن، تمرین و ممارستى است در یکى از حواس چندگانه انسان که با سرایت دادن به دیگر حواس و کنترل آنها و متمرکز شدن بر موضوع و مسئله اى خاص، به تقویت تمرکز فکر مى انجامد. به عبارت دیگر، تمرین و تمرکز در حواس ظاهرى، زمینه ساز تمرکز در فکر و اندیشه است. برخى، تمرینات شنیدارى مختلفى را پیشنهاد مى کنند؛ مثلاً مى گویند: چشمان خود را ببندید و به صداى تیک تاک ساعت گوش دهید و به مدت سه دقیقه، تمام توجه خود را فقط به صداى تیک تاک ساعت معطوف کرده، به هیچ چیز دیگر توجه نکنید و گوش خود را به صداى آن متمرکز کنید.
7. نماز و عبادت تجلى تمرکز
نماز، موقعیتى را فراهم مى کند که فرد مى تواند در پرتو آن، ذرات پراکنده فکر را پیرامون محور یاد خدا، وحدت و تمرکز بخشد؛ زیرا در نماز، پیوسته اندیشه انسان متوجه خداست. وقتى آدمى براى دست یابى به تمرکز فکر در نماز، به محل سجده اش چشم بدوزد، از نگاه به اطراف باز مى ماند و در نتیجه، افکارش در فضاى مشخص و محدود عبادى نماز، به حرکت در مى آید و در صورتى که مقدمات و اجزاى نماز را با آمادگى به جاى آورد، دوام بر تمرکز فکر در نماز خواهد داشت. اگر لحظاتى قبل از شروع نماز، بنشیند و بیندیشد که مى خواهد در محضر چه بزرگى حاضر شود، بر کیفیت تمرکزش خواهد افزود و اینها همه زمانى حاصل مى آید که نماز، نزد انسان، بزرگ و عظیم تلقى شود و در این صورت، تمرکزى که به کمک و برکت نماز حاصل مى آید، همچون نیرویى فراگیر و گسترده، به همه جوانب و زوایاى زندگى رسوخ نموده، آدمى، برکات را در خویشتن و زندگى اش مشاهده مى کند. بدون شک، نماز و عبادت، آشفتگى و پراکندگى فکرى را به کلى مى شوید و آرامش فکرى و روحى شگفت انگیزى به انسان مى بخشد. اگر افراد عابد را مورد توجه قرار دهید، همه داراى تمرکز فکر فوق العاده و آرامش روحى شگرفى هستند. کمتر کسى است که با تأثیر تسبیح گفتن، ناآشنا باشد. از زمان هاى قدیم تا کنون و در بین افراد قدیمى معروف است که تسبیح، راه اساسى مبارزه با تشتت و پراکندگى فکر و اندیشه است.
اگر هر روز صبح، در هواى آزاد و خلوت صبحگاهى، تسبیحى به دست گرفته، ذکر تسبیحات اربعه - سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله الله اکبر - را تکرار کنید و با حضور ذهن و حضور قلب و با آرامش مناسب، هر روز به این کار بپردازید، مطمئناً به مرور زمان و به تدریج به تمرکز و نظم فکرى دست خواهید یافت.
پى نوشت:
1. محمد رضا شرفى، تفکر برتر، انتشارات سروش، چاپ دوم، ص 405.
پدیدآورنده: محمدرضا احمدى
