معماری پل خواجو پل خواجو از اواخر تیمورى شالوده هایى داشته و به امر شاه عباس دوم در سال 1060 به صورت امروزى آن ساخته شده است. در وسط این پل براى اقامت موقتى شاه صفوى و خانواده او ساختمان مخصوصى (كه به نام بیگربیكى شهرت دارد) بنا شد كه هم اكنون نیز وجود دارد و طاق هاى آن داراى تزئینات نقاشى است.
نام پل خواجو، تحریف كلمه «خواجه» است كه به مناسبت لقب بزرگان و خواجه‌های عصر صفوی نام گذاری شده است.این پل در انتهاى شرق خیابان كمال اسماعیل اصفهانى و انتهاى جنوبى خیابان خواجو واقع شده است.
به طورى كه باستان شناسان تحقیق كردهاند پل مزبور بر روى پلى كه در پیش وجود داشته و خرابى به آن راه یافته بوده بنا گردیده است. در باب ساختمان این پل، زمان، بانى ساختمان و كیفیت آن اقوال گوناگونى نوشته اند ولى آنچه مناسب به نظر مى رسد شرحى است كه مؤلف تاریخچه ابنیه تاریخى اصفهانى در این باب نگاشته و از این رو نوشته مزبور عیناً نقل مى گردد.در انتهاى شرقى خیابان كمال اسماعیل و انتهاى جنوبى خیابان خواجو كه به طرف تخت فولاد (قبرستان اصفهان) و راه یزد مى رود پل زیبا و تاریخى خواجو واقع شده - این پل بر روى خرابه هاى پل حسن بیك به وسیله شاه عباس دوم صفوى در سال (1065 ه) ساخته شده است.
"تارونیه" سیاح اروپایى نوشته است كه در دو طرف خیابان این پل دو خانه وجود دارد كه متعلق به شاه است و رودخانه در هیچ كجا بسترى به این زیبایی ندارد و چون این محل از همه جا گودتر است همین امر تا اندازهاى شاه عباس را وادار به ساختن این پل نمود و چون محل گبرها آن طرف رودخانه بوده براى این كه آنان از خیابان چهار باغ نگذرند برای كوتاه تر نمودن راه این پل ساخته شد و تاریخ آن 1057 تا 1077 هجرى است. همچنین وقتى كه پل به اتمام رسید به همان نام حسن بیك نامیده شد.
این پل كه طولش 150 متر و عرضش 14 و معبر آن 5/7 متر است از سنگ و آجر ساخته شده و 21 جوى و 26 چشمه دارد.این پل به منزله سد و از حیث معمارى و استحكام بى اندازه زیبا و بى نظیر آن، شامل چهار طبقه و در دو طرف داخلى معبر فوقانى هر طرف 51 غرفه بزرگ و كوچك دارد. طول سنگ هاى این پل متجاوز از دو متر و امتداد ستون هاى فاصله هر چشمه به سقف 20 متر است جلو هر سقف و دیوار پیش آمدگى و فرو رفتگى وجود دارد اگر تختهاى با اندازه دهانه پل ها بگذارند آب رودخانه بالا آمده و مدتى ذخیره مىشود.
غرفهها و اطاق هاى وسط پل به همان طرز نقاشى و طلاكارى دوره صفویه باقى است و طبقه بالاى اطاق ها را در چندین سال قبل خراب نمودهاند. پشت بغل هاى این پل از كاشی هاى خشت هفت رنگ تزیین شده كه متأسفانه در اثر بى مواظبتى و یا تأثیر باد و باران همه ساله تعداد زیادى از آنها خراب و از بین رفته بود. از وسط پل در طرفین تالار دو راه پله موجود است كه به وسیله آن دو طبقه زیرین مىتوان رفت و آمد كرد. تاریخ تعمیر این پل مطابق كتیبه كوفى كه در طرف راست جنوبى پل رو به كارخانه نور است در سال 1290 هجرى به سعى نصرالله خان در زمان ناصر الدین شاه قاجار است.اطراف پل مانند قدم در ایام بهار و تابستان و روزهاى تعطیل، محل گردشگاه عموم اهالى است و بعضى روزها به حدى جمعیت زیاد است كه راه عبور و مرور در طبقه دوم تقریباً مشكل مىشود.
در كتاب عباسنامه تألیف محمد طاهر وحید قزوینى به سال (1110 تا 1015 ه) شرح مفصلى راجع به ساختمان پل حسن آباد "خواجو" نوشته به خلاصه این كه پس از اتمام، شاه عباس دوم دستور آیین بستن و گلریزان نمودن پل را به عهده و اهتمام مقصود بیك سفره چى باشى واگذار نمود و تزیین هر یك از طاق هاى آن پل به عهده یكى از امرا محل گردید و چشمههاى وسط كه به منزله دل در بدن و معنى در سخن است از طرف شاه آیین بسته شد و مىنویسد: آب رودخانه را به بالای پل سد نموده به طورى كه فواره حوض آن تقریباً سه گز مىجست، سایبان هاى زرنگار از مبداء تا منتهاى پل بر سر پا بود و رشتههاى مفتول جهت آویختن فانوس و قنادیل به طرح هاى مختلف كشیده بودند.و در هر مجلسى فرش هاى قالى كرمانى و قائنى افتاده بود و در هر حجرهاى شاهد سنبل مو بر پاى ایستاده و جوانان خطه ارم عباس آباد و سیمبران خوش آب و رنگ هندو و ارامنه شمشاد قامت گل رخسار مجلس را به صورت نگار گردانیده بودند و اعلیحضرت ضل اللهى كامران و كامیاب تا حین طلوع صبح عالمتاب در عبارت شرقى پل مزبور استراحت و امرا و مقربان و ملازمان هر یك در حجرات مختلف خود غنودند.
در وصف ساختن دریاچه و سد بر روى پل مزبور بابا محمدعلى اصفهانى حدود (1081 ه.ق) از شعراى مصاحب حكیم شفایى چنین سروده است:ندانم چون كنم تعریف آن پل كزو ایجاد شد راه توكلشكوه بحر اگر آنجا كشد سر جهد مانند میمونى ز چنبرو نیز شیخ رمزى كاشى در تاریخ بستن سد بر روى زاینده رود چنین نوشته:سدى كه از خارا به پیش زنده رود از عطاى شاه دین عباس ثانى بستهانددر تاریخش گذشت از آب رمزى و نوشت:(سد اسكندر بآب زندگانى بسته اند) (1076) از مزایاى اختصاصى این پل سدى بوده كه براى آن در موقع ساختن در نظر گرفته اند كه هر زمان اقتضاء داشته با بستن چشمه هاى پایین آب بالا مى آمده و حكم دریاچه و سدى پیدا مى كرده و از این رو گفته اند:داراى جهان پناه عباس دریاچه و سد و پل بنا كرد و بناى این سد و دریاچه براى این بوده كه منظره عمارات و باغ هاى واقع در آن محل باشد و در هنگام جلوس در آن عمارات و باغات از منظره دریاچهاى كه با بستن سد ایجاد مىگردید لذت برند.منظور از عباس كه در شعر بالا گفته شد عباس ثانى است كه امر به بنای سد نمود، زیرا بانى آن همان شاه عباس دوم است و تاریخ بناى پل (1060 ه.ق) و بناى سد (1068 ه.ق) بوده است.
این پل علاوه بر اینكه براى عبور و مرور قوافل و عابران ساخته شده بود براى تفرج و گردش مردم و پادشاه نیز مستعد بوده است. چنانچه از قصص الخاقانى نقل شده در سال (1060 ه.ق) كه پل ساخته شد و به پل شاهى شهرت یافت بعد از تعطیلات نوروز آن سال برحسب فرمان شاه عباس ثانى پل را آیین بندى و چراغان كردند و هر یك از غرههاى آن را یكى از امراء و بزرگان تزیین نمود و براى جشن مهیا گردید و شعراى مشهدى قصیدهاى در 45 بیت و نیز صائب تبریزى قصیدهاى در وصف آن چراغانى و جشن سروده اند.
منبع میراث فرهنگی اصفهان
