در بارگاه امام رضا(ع) هیچ یك از شبستان های وسیع و هیچ گوشه ای از صحن های مزینی كه در اطراف ضریح قرار دارد، خالی از هیجان نیست. با این همه در آنجا هر كسی احساس آرامش و انزوا می كند و تنها جسم افراد است كه در یك جا گرد آمده است. یك زمزمه آسمانی خلأ میان گنبد رنگارنگ و دیوارهای پوشیده از كاشی های سبك صفوی و پوشش مرمرین زمین را كه با قالی های گرانبها فرش شده است، آكنده می سازد و انسان احساس می كند كه در این مقدس ترین زیارتگاه ایران معجزاتی در شرف وقوع است و راه هایی در پیش پای انسان به سوی بهشت قرار گرفته است.مجموعه بارگاه امام هشتم شیعیان كه پیدایی آن به پیش از شهادت آن حضرت بازمی گردد، اكنون ۱۲۳۳ سال قدمت دارد و این در حالی است كه شهادت امام رضا(ع) در ۱۲۲۳ سال پیش واقع شده است.این مجموعه علاوه بر محوطه اصلی حرم و گنبد طلا در بر دارنده فضاهای وسیع معماری شامل ۲۴ رواق، ۱۰ صحن، ۴ بست، ۳ مدرسه و ۲ مسجد است كه در این میان تنها یكی از مساجد آن یعنی «جامع گوهرشاد» یك صحن، چهار ایوان، هفت شبستان، بیست و دو غرفه و بیست و هشت ورودی دارد و ۳۲ كتیبه تاریخی از سال ۸۲۱ ه- . ق تا دوره معاصر را در خود جای داده استغیر از اینها مجموعه آستانه مشتمل بر گورستان های وسیعی است كه نامدارترین شاهان، امیران، دانشمندان و هنروران در آنها فرو خفته اند. نامدارانی چون شیخ بهایی، شیخ طبرسی، شیخ حر عاملی، شاه تهماسب صفوی، امیر علیشیر نوایی، عباس میرزای قاجار، میرزا حسین خان سپهسالار و...موزه های آستانه با ۱۱ گنجینه بزرگ، آنچنان كه «دكتر علی شریعتی» به درستی تصریح می كند؛ جایی است كه «در آن می توان سهم تشیع را در عالم هنر، بخصوص هنر اسلامی به دقت مطالعه كرد.» و بالاخره كتابخانه آستانه با ۳۰ هزار مترمربع زیربنا، ۳۸ هزار كتاب خطی، ۳ هزار قرآن خطی و ۴۰۰ هزار كتاب چاپی، یكی از بزرگترین آرشیوهای تاریخی در ایران و بلكه پهنه جهان اسلام به شمار می آید.با وجود این، ارزش های تاریخی و هنری نهفته در روضه رضوی در پرتو جنبه های قدسی و آداب زیارتی آن تا حد زیادی به فراموشی سپرده شده و موجب شده است پاره ای از برنامه ریزی ها و اقدامات در این مجموعه سترگ، خالی از دغدغه های مربوط به صیانت از میراث فرهنگی باشد. گفتار حاضر بر آن است تا با نگاهی گذرا به روند پیدایی و تكوین بارگاه هشتمین امام، برخی از جنبه های تاریخی و هنری آن را مورد توجه قرار دهد. شاید همه ما كه چند باری به زیارت قدسی ترین زیارتگاه ایران شتافته ایم با توجه به این جنبه ها دریابیم روضه رضوی جایی است كه به واقع آن را ندیده ایم و باید از نو بدان بنگریم!
حرم مطهر؛ جایی كه پیش از امام رضا ساخته شد.
ده سال پیش از شهادت علی ابن موسی الرضا(ع)، «هارون الرشید» خلیفه عباسی برای سركوب شورش «رافع بن لیث» در ماوراءالنهر، از بغداد راهی خراسان شد؛ اما در میانه راه بیمار شد و در نزدیكی قریه سناباد توس در باغ «حمید بن قحطبه طایی» به استراحت پرداخت.
حمید بن قحطبه (بر وزن مخمسه) سردار بزرگ جنگ های بنی عباس علیه بنی امیه بود كه بعدها به امارت خراسان رسید و مقر حكومتش باغ و عمارت باشكوهی میان سناباد و نوغان یعنی مشهد امروزی بود.
هارون در همین باغ درگذشت و در آنجا به خاك سپرده شد (بهار ۱۹۳ ه- . ق) اندكی بعد بقعه ای بر گور او برافراشتند تا تجلیلی از این بزرگترین خلیفه عباسی باشد.ده سال بعد، هنگامی كه مأمون فرزند هارون، همراه با امام رضا(ع) از مرو به بغداد آمد، در باغ حمید ابن قحطبه و كنار بقعه پدرش فرود آمد.
او در همین باغ امام هشتم را مسموم كرد و در بقعه پدرش به خاك سپرد. (صفر ۲۰۳ ه- . ق) از این رو آستانه كنونی امام رضا(ع) مطابق با باغ حمید ابن قحطبه است و محوطه اصلی حرم ایشان، حدود ده سال پیش از شهادتشان شكل گرفته است. اینكه امروزه مزار امام درست در میانه گنبدخانه قرار ندارد، شاید بدین سبب باشد كه بنای اولیه متناسب با گور هارون ساخته شده و در بازسازی های بعدی شكل كلی آن حفظ شده است.
جالب آنكه هنوز هم دو متر از دیوار چینه ای بقعه نخستین یا همان بقعه هارون باقی است و بقایای قناتی كه در باغ حمید بن قحطبه جاری بوده، در بخش هایی از حرم مانند رواق دارالذكر مشاهده شده است. گویا این قنات از زاویه جنوب غربی به طرف حرم می آمده.
«ابوالفرج اصفهانی» در «مقاتل» می گوید: «مأمون هنگام حفر قبر علی ابن موسی الرضا حضور داشت و گفت: صاحب این نعش به من می گفت: هنگامی كه خواستید برای من قبری حفر كنید، آب و ماهی در آنجا ظاهر خواهند شد، بعد از آنكه مشغول حفر شدند، آبی ظاهر شد و ماهی در آن پدید آمد و بعد آب خشك گردید و رضا(ع) را در آنجا به خاك سپردند.» این روایت به نوعی مؤید تاریخی قناتی است كه هنوز بخشهایی از آن در اطراف حرم و نیز پشت محراب مسجد گوهرشاد وجود دارد.
خرابی و بازسازی؛ داستان همیشگی حرم
از تاریخ آستانه در فاصله سال ۲۰۳ تا نیمه دوم سده چهارم هجری اطلاع دقیقی در دست نیست. اما به نظر می رسد تغییر قابل توجهی در ساختمان بقعه به وجود نیامده. در ابتدای دوره غزنوی «سبكتگین» به گمان آن كه مبادا روضه رضوی جایی برای تجمع و همبستگی شیعیان باشد، حرم امام را ویران كرد، اما فرزندش «سلطان محمود غزنوی» گرچه صبغه ای كاملاً ضد شیعی داشت، از روی تدبیر به مرمت آن همت گمارد و آستانه را اندكی گسترش داد. گفته اند نخستین بار در همین زمان گنبد و مناره ای برای حرم افراشته شد.
همچنین مسجد كوچك «بالاسر» از یادگارهای دوره غزنوی است كه بانی آن «ابوالحسن عراقی» بوده است.بعدها در سال ۵۱۰ ه- . ق و به روزگار حكومت سلجوقیان بر اثر نزاعی كه میان شیعیان و سنیان در مشهد و توس پدید آمد، بار دیگر حرم رضوی در روز عاشورا مورد حمله قرار گرفت و ویران شد.
آثار خرابی پس از چند سال به وسیله یكی از علویان به نام «ابوالقاسم احمدبن علی بن احمد علوی حسینی» از میان رفت. قدیمی ترین سنگ مزاری كه از بارگاه امام به دست آمده و از شاهكارهای هنر سنگ تراشی در ایران است، نام همین فرد را به همراه تاریخ ۵۱۶ ه- . ق در بر دارد.۳۲ سال بعد در یورش غزها (غز بر وزن لر، گروهی از تركان آسیای مركزی) به خراسان، دوباره خساراتی به روضه رضوی وارد آمد كه توسط «شرف الدین ابوطاهربن سعد بن علی قمی» از عمال حكومت سلجوقی به سال ۵۵۶ ه- . ق ترمیم شد و ازاره حرم با كاشی های بسیار نفیس كه هنوز باقی هستند، زینت یافت.
گفتنی است ریشه تاریخی داستان «ضامن آهو» به همین دوران راه می برد و آن شكارچی كه آهوان از كمندش به حرم امام پناه بردند، فرزند بیمار سلطان سنجر سلجوقی بود. گفته اند او در این واقعه طی مكاشفه ای شفا یافت و از این رو پدرش امر به تجدید بنای حرم داد.
از دوره خوارزمشاهیان (۶۲۸ - ۴۹۰ ه- . ق) دست كم سه محراب، یك كتیبه كاشی خشتی بر دیواره حرم و چند كتیبه دیگر در مجموعه بناهای آستانه به جا مانده است. این آثار اگرچه از حیث عددی قابل توجه نیستند، اما به لحاظ نفاست از شاهكارهای هزاسلاتی تلقی می شوند. خصوصاً محراب كه تاریخ آن به سال ۶۱۲ ه- . ق بر می گردد. از ظریف ترین و چشم نوازترین محرابهای موجود در ایران است.
خوشبختانه در واقعه حمله مغول به ایران (۶۱۶ ه- . ق) حرم رضوی از معدود بناهایی بود كه به ملاحظه احساسات عمومی ویران نشد و سالم ماندن بخشی از آثار دوره سلجوقی و خوارزمشاهی تا به امروز مؤید این مدعاست.
حتی بعدها كه مغولان خوی انسانی گرفتند و آیین مسلمانی اختیار كردند، در رسیدگی به آستانه امام رضا (ع) كوششها به خرج دادند. چندان كه عده ای ساختمان گنبد امام را نه به دوره غزنوی كه به دوره «سلطان محمد خدابنده» از نوادگان چنگیز نسبت داده اند.
منبع :ارت
