سنتور یا شاهان تور از جمله سازهای کامل شرقی است.
شکل سنتور اقتباس از کشتی و تور اقتباس از تور ماهیگیری و صدا،صدای برخورد امواج دریا به صخرهاست.
سنتور به ابعاد مختلف در زمانهای گذشته ساخته می شد که تا امروز بشکل استاندارد سُل کوک ولاکوک در آمده است.
سنتور استاد ورزنده که روانش شاد باد به ابعادی بزرگتر ساخته می شد تا تیپ صدائی دلنشین تر ایجاد نماید.
ابعاد این سنتور: قطر کلاف هفت سانت،طول سنتور صدو دو سانت طول جلوی کلاف چهل و پنج سانت.
پهنای سنتور سی و دو سانت.
در این سنتور از سیمهای سفید چهل و پنج استفاده می شود اما سیم های چهل نیز قابل استفاده می باشد.
سیمهای سمت سفید پنج سیمه می باشد.
نکته ی قابل توجه در سنتور رعایت شکل ذوزنقه است. هرگاه نسبت کلاف جلو و کلاف عقب و پهنای ساز
بهم بخورد،صدا از استاندارد ایرانی خود خارج خواهد شد.صدای سیم های سفید و سیم های قرمز باید
در یک ردیف بوده و کم و زیاد نباشند.حرکت از سیم های قرمز و ورود به سیم های سفید و بالعکس نباید
تغییر صدایی احساس شود.
مناسبترین ضخامت کلاف در سنتور شش سانت است که ایجاد تیپ صدای ایرانی می نماید.اما هم اکنون
بیشتر از پنج سانت استفاده می شود.هر قدر ضخامت کلاف کم تر شود صدا زیرتر و هرقدر بیشتر شود
صدا بم تر خواهد شد.
صفحه زیر سنتور نباید از یک سانت کمتر شود و اگر صفحه زیر را کم تر بگیریم مجبور می شویم از پلهای
بیشتری استفاده نمائیم.
وظیفه گل سنتور:گل سنتور بنا بر رگه های چوب صفحه تا یک سانت قابل جا به جا شدن است.
گل سنتور باید طوری باشد که به راحتی هوای درون جعبه رزونانس را با هوای بیرون مرتبط سازد.
اگر این ارتباط کم باشد صدا کر میشود.گوشی های سنتور باید از جنسی باشند غیر آگوستیک.
آلیاژ مس و آهن یا میل نقره و ترانس مناسبند.شیطانک سنتور نباید زیاد بلند یا زیاد کوتاه باشد.
بهترین اندازه برای سنتور 9 خرک چنین است:طول کلاف جلو سی و پنج سانت،طول کلاف عقب نود و یک سانت
،قطرکلاف پنج تا شش سانت.ضخامت دو سانت تا دو سانت و دو میل،پهنای صفحه بیست و هفت
تا بیست و هشت سانت.
قبل از چسباندن صفحه رو قسمتهائی را که خرک نزدیک کلاف قرار می گیره توسط مقار
از کلاف کم کنید تا صدای نت کر نشود.
ساخت ساز(ضخامت جعبه رزونانس)
ضخامت جعبه رزونانس
در ساز های شرقی باید نسبت ضحامت دسته با جعبه ی رزونانس مساوی بوده
تا همه ساز کاملا مرتعش شود. هر قدر ضخامت بیشتر باشد مقدار این ارتعاش کمتر خواهد بود:در سنتور ، ضخامت
صفحه ی زیر ، اگر گردو باشد تا یک سانت،اگر زرد ملچ باشد تا یک سانت و دو میل و اگر افرا باشد تا
یک سانت و یک میل اگر چوب گردو بسیار منسجم و کهنه باشد،صفحه ی زیر تا 9میل و صفحه ی رو تا پنج میل.
اما اگر چوب کهنه نباشد صفحه ی زیر تا یک سانت و صفحه ی رو تا شش و نیم میل.در غیر اینصورت ساز تاب
برخواهد داشت.کلاف سنتور را همیشه از گردو و چوب قسمت گوشیها حتما باید راپورت باشد و نه راه راست.
در تار باید دقت شود که دسته از گردوی سیاه و منسجم باشد.ضخامت کاسه تار هر قدر یکسان باشد،
بازدهی بهتری خواهد داشت نسبت ناقاره و کاسه باید دو به یک باشد. مهمترین قسمت تار زیر وپشت کاسه که
نباید آبخور چوب باشد و آوند ها بروی یکدیگر منطبق باشند.گلوئی پشت تار و باید یک دوم پهنای ناقاره باشد
تا ساز خوش صدا شود.میان دسته ی تار و بین استخوانهای دسته اگر چوب فوفل چسبانده شود
بهتر است زیرا به طنین زمزمه های انگشت گذار کمک خواهد کرد.
چوبهای کهنه گردو و توت مناسبترین چوب برای تار و سه تار خواهد بود.
ساخت ساز(انتخاب چسب)
انتخاب چسب
برای چسباندن ساز باید رطوبت و خشکی آب و هوای ایران را در نظر گرفت.
سریشم یزدی از دیر زمان مورد استفاده قرار می گرفته است.اگر سریشم را با آب مخلوط کرده و مستقیم
بروی آتش گرم نمائیم.این چسب در رطوبت از خود عکس العمل نشان داده و ساز باز می شود.سریشم را با مقداری
نبات قاطی نموده و غیرمستقیم گرم نمائید.این چسب برای رطوبت معمولی آب و هوا مناسب است اما رطوبت دریا
آنرا باز خواهد کرد.چسب سرد نیز در گرمای شدید و حتی تا چهل و پنچ درجه گرما از خود عکس العمل نشان داده و
چون حالت پلاستیکی دارد صفحات ساز را با خود کشیده و ساز باز می شود.میخ فلزی و میخ چوبی نگهدارنده های
مناسبی نبوده و بعد از مدت کمی ساز بازخواهد شد.خوب چسباندن ساز از هر نوع میخ بهتر عمل خواهد کرد.بخصوص
در سنتور که مقدارفشار سیم ها از طرفین تا نهصد کیلو گرم میرسد.بهترین چسب که بتواند سرما و گرما ، خشکی
و رطوبت را به خوبی تحمل نماید استفاده از چندین چسب مختلف با درصد های متفاوت است.
از جمله چسب های قابل اعتماد می توان به چسب زرین و....نام برد.
ساخت ساز(چوب راش و افرا)
چوب راش و افرا
متاسفانه چوب راش بعلت انتقال رزونانس های اضافی زیبائی صدا نداشته و گوش مبتدیرا منحرف و بطور کلی نوازنده
را خسته می سازد. بهتر آنست که از این چوب استفاده نشود.چوب افرا دارای چندین نوع است:
افرای بدون رگه های سیاه که در ویولن سازی بعنوان صفحه ی زیر استفاده می شود ، چوب خوبی است
اما بعلت بافت کاغذی دوام کمتری نسبت به چوب گردو دارد.چوب افرا در ترکیب صفحات بالا یا پائین جعبه های رزو نانس
همراه با گردو یا چوب آزاد بسیار لطافت صدا می یابد. اما بهترین چوب برای ساخت سازهای شرقی
چوب فوفل هندی است . ساج یا فوفل غیر روغنی یکدست بوده و رزونانس اضافی ندارد.
وظیفه پل در سنتور چند چیز است: یکی حفظ و جلوگیری از کاس شدن سنتور،دوم ایجاد تعادل خرکهای مختلف
و همخوان صداها با یکدیگر سوم انتقال رزونانسهای اضافی به صفحه ی زیر .چهارم از بین بردن هرگونه تُپ تُپ
و هپ هپ در صداها از نظر فیزیکی پل یک نوع صدا خفه کن محسوب می شود. اندازه ی نسبت به
یکدیگر نقش اساسی دارند.پل ها نباید بزرگ و کوچک باشند.جنس پل در نوع صدا تاثیر دارد . اگر صدای بدون زنگ
می خواهید از پل چوب کاج روسی و یافنلاندی استفاده نمائید،سعی کنید پل رگه راست باشد. اگر می خواهید
صدا زنگ دار باشد از چوب ممرز و یا شمشاد استفاده نمائید.
پل گذاری باید طوری باشد که با جابجا شدن خرک ها در دستگاه های مختلف
هیچ گونه تغییر صدائی ایجاد نشود.
متاسفانه پل گذاری پیش کسوتان طوری است که حتما چوب باید از صد سال
کهنگی گذشته باشد.در غیر اینصورت اکثر سنتورهای دنباله روان آنان کاس
می شود .اما این پل گذاری اشتباه بوده و استاندارد نیست.
معمولا دو پل در سمت راست و دوپل در سمت چپ و یک پل توسط ایشان
در وسط بعنوان پل تنظیم چرخانده می شودتا جای مناسب پیدا شود.
این نوع پل گذاری بعد از جابجا کردن خرک ها باصطلاح((تقه)) پیدا میکند.
اما بهتر آنست که پل ها را بر اساس فشار سیمها محاسبه نمائیم.
درا ین صورت پل گذاری، برای هر نوع سنتور چه سُل کوک و چه لا کوک و چه
دروازه خرک یکسان خواهد بود.
در سنتور چهار نقطه بیشترین فشار را می آورد:یکی پشت خرک های سفید که
تمایل به سمت بالا دارد.دونقطه در جلوی خرک های سفید که علاوه بر تحمل
فشار از کاسی ساز جلوگیری می نماید.
این دو نقطه در امتداد و ما بین خرک فا و سل و در بالا مابین خرک دو و ر با فاصله ی
تقریبی یک سانت ونه میل قرار گرفته اند.این دو پل کمک بسیار بزرگی در
جابجائی خرک بدون تغیر صدای ساز می نماید.
نقطه چهارم سمت سیمهای زرد و تقریبا در امتداد وسط سیم های زرد قرار گرفته
است.
بعد از این چهار نقطه اساسی دو نقطه غیر اساسی وجود دارد که نسبت فشاربه
این دو نقطه کمتر از چهار پل دیگر است.
این دو نقطه یکی بین سیمهای لاوسی یا فاصله یک سانت وهشت میل و دیگری
در امتداد پل سیم زرد و کمی پائین تر می باشد.
اگر ضخامت صفحه رو بیشتر از شش میل باشد تعداد پل کمتر خواهد بود و همان
چهار پل کافی است
اما اگرضخامت صفحه ی رو از شش میل کمتر باشد نیاز به پل اضافی بیشتر خواهد
بود.
علاوه بر این شش پل یک پل غیر ضروری در ضخامت های کم و در پائین سیم های
زرد اضافه می شود .
توجه داشته باشید کلیه ی پل ها باید طوری گذاشته شوند که اولا در امتداد
یکدیگر نباشد ودوم آنکه پل ها روبروی خرک ها قرار نگیرد زیرا صدای خرک مربوط
را کر خواهند ساخت.
فیزیک ساز
بطور کلی جنسیت ساز باید از موادی انتخاب شود که قادر باشد ارتعاشات سیم یا هوا را بخوبی انتقال داده
و مانع این نوسانات نباشد.
این جنست باید طوری باشد که ارتعاشات هوا را گرفته و سپس به جعبه رزو نانس منتقل نماید.
پس انتخاب چوب یا فلز رکن اساسی ساختمان هر سازیست . هر جسم دارای رفت و یا غلظت خاص بخویش
در رابطه با صداست. همانطور که نوردر برخورد با اجسام مختلف شکسته میشود، صدا نبز
در برخورد با اجسام فعل و انفعالات مختلف شکسته می شود. برخلاف تصور عامیانه
هرگز صدا ار اجسام عبور نمی نماید. بلکه صدا بگوش می رسد .
ساده تر بگوئیم:
انتخاب موادی که ارتعاشات سیم را به جعبه رزونانس بخوبی هدایت نماید
لازمه ی هر ساز خوب است.
موادی که سازهای مختلف به کار می رود به دو دسته تقسیم میشوند.
1:مواد صدا گیر(آگوستیک) 2 : مواد صداده ( غیر آگوستیک)
1-مواد صداگیر: اجسامی هستند که صدا را منتقل نکرده و در خود خقه
می سازند
مانند: چوب آبنوس که در دسته و گوشی ویولن بکار می رود
چوب شش هندی – عاج – استخوان شتر – صدف- چوب کهور – چوب شمشاد
وچوب کاج از جمله اجسامی هستند که انتقال دهندگی آنان صفر یا ناچیز است.
از فلزات صداگیر می توان آلمینیوم و برنج را نام برد.
2-مواد صداده:
اجسامی هستند که ارتعاشات هوا را بخود گرفته و سپس انتقال می دهند.
بهترین انتقال دهندگان اجسامی هستند که دارای بافتی سلولزی بوده و فاقذ
هر نوع موادچربی و پروتئینی باشند.
پس بهترین چوب،چوبهائی هستند که درصد سلولز آنان بالا باشد. کدوی خشک
شده بیشترین درصد سلولز را داشته و خوش صداترین جعبه رزونانسی ست
که بشر تا کنون شنیده است.
برای خشک کردن کدو، ابتدا گوشت درون آنرا را خالی کرده و سپس درون آنرا از
ماسه بادی پر سازید و سپس در آفتاب شدید درون ماسه بادی چال نمائید
بعد از چندین روز از کدو تنها بافت سلولزی باقی مانده که می توان از آن در ساخت
کمانچه و دیگر آلات موسیقی استفاده نمود.
چوب گردو:بیش از پانصد نوع چوب گردو وجود دارد که بهترین آنان چوب گردو
مخملی توسرکان، همدان وگردو مخملی گلپایگان و خوانسار است.
از جمله دیگر گردوها که برای ساز مناسب می باشد گردو سوزنی زنجان
وخلخال است که صدادهی بسیار دارد.
گردوی دودی نیز حالت ساز را تو دماغی کرده وبرای ساز مناسب است.
یادآور می شویم که چوب گردو تا سه سال بعد از برش زمستانی زنده بوده
وبعد از سه سال قابل استفاده می باشد.
گردوی شمال بعلت آب فراوان برای ساز مناسب نمی باشد.
گردوی باغی و نیز گردوی مناطق سردسیر و کم آب مناسبترین گردوها هستند.
طرز بعمل آوردن چوب: چوب گردو حتما باید سایه خشک شده باشد.
اگر چوب گردو را برش داده و سپس درون آب انداخته و بعد از مدتی بیرون
آورده و سایه خشک نمایند، این چوب مواد چربی و پروتئینی خود را از دست
داده و بازدهی خوب پیدا خواهد کرد.
گداشتن چوب گردو در پهن بسیارغلط بوده وبه چوب حالت پوسیدگی خواهد داد.
بافت چوب گردو لوزی شکل بوده وبمرو زمان منسجم میشود و این انسجام
حالت چوب را استحکام بخشیده و شیشه ای می نماید.
پس بهترین چوب گردو ، چوبی است که به مرور خشک شده باشد.
درب های کهنه چوب گردو مناسب ترین چوبهاست چون کاملا سلولزی است.
از جوشاندن چوب توسط اسید خودداری نمائید زیرا چوب حالت نرمی بخودخواهد
گرفت.جوشاندن چوب با آب معمولی تا دمای 80 درجه و سپس اضاقه نمودن
نمک تا دوساعت از ترکیدن چوب جلوگیری کرده و عمل حشک شدن را تسریع
مینماید.
از آب باقیمانده چوب جوشیده بهرتین رنگها را می توانید بسازید که با اضافه نمودن
مقادیر کم تیزاب از سبز تیره تا رنگ خاکستری به دست خواهد آمد.
چوب توت:چوب توت نقش ریز و یا شاتوت درصد سلولز فراوان دارد.
چوب توت بعد از برش زمستانی تا دوسال زنده می باشد.
چوب توت دارای شیره ایست که درصد پروتئین آن بالا بوده و صداگیر است.
برای بالا بردن درصد سلولز،چوب توت را مرتبا تراش داده و سپس در آب روان نگاه
دارید تنهاحلال شیره چوب توت آب روان است.
امروزه تار سازها بعد از تراش کاسه آنرا درون پلاستیک انداخته خشک مینمایند.
چنین تارهائی چندین سال طول خواهد کشید تا به ضدادهی خوب برسند.
چوب جنگلی:بهترین چوب جنگلی چوب سردار ویا سرحه دار یا آزاد پوست
ماری ست، ( پنج نوع چوب آزاد وجود دارد).
بافت سلولزی آزاد پوست ماری یکدست بوده و بعد از خشک شدن مانع صدائی
همچون رگه های سیاه چوب گردو و یا افرا را ندارد.
