در بازدیدم از نمایشگاه فرش نوزدهم تهران به طور ناخودآگاه و بنا بر حس ناسیونالیستی نیم نگاهی هم به کیفیت حضور فرش استان خراسان جنوبی در این نمایشگاه داشتم، چرا که هم بیرجندی هستم و هم در طول یک سال گذشته گزارش هایی از زوال و انحطاط قالی بیرجند از طرق مختلف دریافت کرده بودم.
اطلاع دقیقی از کیفیت خدمات ارائه شده توسط دستگاه های دولتی و به خصوص سازمان بازرگانی خراسان جنوبی به فرش بافان استان همانند تعداد بافندگان برخوردار از بیمه تامین اجتماعی، میزان تسهیلات پرداختی به تولید کنندگان فرش، تعداد اتحادیه صنفی بافندگان تشکیل شده در استان، مجتمع های قالیبافی ایجاد شده، تعداد کارت شناسایی و پروانه تاسیس صادره برای تولید کنندگان متمرکز، غیرمتمرکز، بافندگان و دیگر مشاغل فرش و بسیاری از عملیات اجرایی متولی فرش در استان نداریم و البته دانستن بسیاری از آن ها (به استثنای تعداد بافندگان برخوردار از تامین اجتماعی) چندان جاذبه ای ندارد و فقط برای مدیران دولتی کارساز است! و برای جامعه فرش ایران و دوستداران آن مهم خروجی برنامه های بخش دولتی و خصوصی در زمینه ارتقای کمی و کیفی فرش منطقه خراسان جنوبی و دیگر استان هاست.
فرش بیرجند در شرایطی روزهای یاس، ناامیدی و دلسردی بافندگان خود را می گذراند که در گذشته ای نه چندان دور، هم از نظر تعداد کارگاه های قالی بافی فعال و هم از نظر میزان ارزش افزوده حداقل در استان های خراسان و شرق کشور بالاترین رتبه را داشته است. کیفیت و کمیت حضور فرش بیرجند در نمایشگاه نوزدهم، وجود صدها دار قالی بافی راکد در کوچه های محلات مختلف به ویژه در شمال شهر بیرجند و روستاهای تابعه و از همه مهم تر کاهش ارزش افزوده فرش شهرستان به عنوان ریشه به وجود آمدن این شواهد، حکایت از رکود و بحران مضاعف در قالی بافی بیرجند و دیگر مناطق فرش بافی خراسان جنوبی دارد، اگر برای این بحران اندیشه و راهکاری در نظر گرفته نشود فرش بافی در این استان در آینده نزدیک به فراموشی سپرده خواهد شد.
برای ما بسیار اسفناک است که در استانی مثل خراسان جنوبی و شهری همانند بیرجند که از مهم ترین قطب های قالی بافی در سده اخیر بوده ، تولید کننده فرش تجاری است و بازارهای جهانی با سبک کار آن آشناست، چندین سال است که با خشکسالی مواجه و در بسیاری از روستاها تنها ممر درآمد همین قالی بافی است، بافندگان فرش آن قالی بافی و دارهای قالی بافی خود را به بدترین شکل ممکن رها می سازند.
اما ریشه این بحران در کجاست و مقصر کیست؟ صرف نظر از آنچه به عنوان کلان موضوع فرش ایرانی را در دهه اخیر ضعیف کرده عواملی نیز در منطقه باعث تشدید بحران در فرش خراسان جنوبی شده که مهم ترین آن ها به شرح زیر است:
1- توجه ناکافی سازمان بازرگانی استان: این سازمان به دلایل مختلف از جمله نداشتن نیروی مدیریتی و جایگاه تشکیلاتی ضعیف فرش (در حد یک کارشناس و کمک کارشناس) کارنامه درخشانی در ارائه خدمات به بافندگان فرش و سیاستگذاری اصولی در هدایت فرش استان ندارد.
2- ضعف ساختاری تشکل های صنفی و تولیدی فرش: تا آنجا که اطلاع دارم تمام امور صنفی تولید کنندگان فرش استان توسط اتحادیه تولید کنندگان فرش استان (آن هم به طور استثنا فقط در خراسان جنوبی و یکی 2 استان دیگر) انجام می شود.
اگر چه هیئت مدیره و به ویژه رئیس اتحادیه از پیشکسوتان فرش استان هستند ولی به دلایل مختلف این اتحادیه نیز نتوانسته است قدم چندانی برای رفع مشکلات فراروی فرش استان بردارد.
تشکل های بزرگ تولیدی استان نیز دامن گیر مسائل و مشکلات مدیریتی است و اساسا مادامی که بافنده ای نباشد طبعا تشکل های خلاق و پویا نخواهیم داشت.
فعالیت شرکت های تعاونی تولید کنندگان فرش روستایی شهرستان های سربیشه، نهبندان و قاین رو به تعطیلی است و شرکت های تعاونی تولید کنندگان فرش روستایی بیرجند و فردوس که تا چندی قبل بیش از 4 هزار عضو فعال داشتند اکنون کمتر از 1200 عضو دارند.تشکل های صنفی و تولیدی فرش تحرک کمی حداقل در حد بسیاری از استان های دیگر و در حد ارائه گزارشی شفاف به مقامات مافوق از آنچه بر فرش استان می گذرد نداشته اند، تشکل های تولیدی فرش استان نیز برای تغییر طرح های رایج حداقل از نظر رنگ بندی و جلب نظر مشتری و افزایش توان این فرش بر نداشته و در یک کلام این کشتی بدون ناخدا را موج دریای روزگار به ناکجا آباد می برد.
3- تجاری بودن فرش استان : موانع صادراتی و کاهش حضور فرش ایرانی در بازارهای جهانی همه بافندگان فرش کشور را متضرر کرده اما در مورد فرش خراسان جنوبی که طرح غالب آن ریزماهی و خشتی بوده و در بازار داخلی از تقاضای کمتری برخوردار است زیان مضاعفی را به بافندگان تحمیل کرده و دور باطل تولید پست و فقر بافنده را افزایش داده است.
میانگین فروش تولیدات تجاری بیرجند در نمایشگاه نوزدهم به ازای هر متر مربع، صد هزار تا حداکثر 120 هزار تومان بوده است و اگر دقیقا محاسبه شود درآمد روزانه بافنده فرش کمتر از 3 هزار تومان می شود.این موضوع بسیار تلخ را باید حتی افرادی همانند من که از دوستداران فرش هستیم برخود نبخشیم و آن را به عنوان لکه سیاهی در زندگی خود بدانیم تا چه رسد به عزیزانی که در این زمینه مسئولیتی دارند. مشکل اصلی در همین جا نهفته است که اکنون بافنده بیرجندی احساس می کند که کار در کارگاه قالی بافی تفاوت چندانی با بیکاری ندارد در نتیجه رغبتی به قالیبافی از خود نشان نداده و یا اگر هم مشغول بافت است چنان با یاس و دلسردی این کار را انجام می دهد که گویی تک تک گره ها و خفت های قالی نیز بر آن گواهی می دهند.
عبدا...احراری
