تبیان، دستیار زندگی

سلام

در این تاپیک کتاب ها و متون کهن فارسی معرفی میشود.

روهاتان پرتقالی باد!

تاریخ اولجایتو

تاریخ اولجایتو نوشته ی «ابوالقاسم عبدالله بن علی بن محمّد کاشانی» است که ظاهراً از مشیان و کاتبان دربار بوده و زیر نظر خواجه رشیدالدّین فضل الله به کار گردآوری مطالب مربوط به جامع التواریخ مشغول بوده است.

تاریخ اولجایتو برخلاف تاریخ های جهانگشای جوینی و تاریخ وصاف که به نثر متکلّف و مصنوع نوشته شده است از نثر روان و ساده برخوردار است.

از شرح حال کاشانی اطلاع چندانی در دست نیست. همین قدر می دانیم که از وی دو اثر دیگر به جا مانده است، یکی زبده التواریخ و دیگری عرایس الجواهر کاشانی.

تاریخ اولجایتو وقایع سال 704 تا 717 قمری را بیان می کند و در خاتمه به کارها و اخلاق سلطان اولجایتو می پردازد.

این اثر به اهتمام «مهین همبلی» تصحیح و در سال 1348 توسط بنگاه ترجمه و نشر کتاب به چاپ رسیده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

بن نوشت :

تاریخ اولجایتو : ابوالقاسم عبدالله کاشانی، تصحیح مهین همبلی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1348

تاریخ شاهی

نگارنده ی تاریخ شاهی ناشناخته است و در قرن هفتم هجری قمری نوشته شده است. این کتاب تاریخ حکومت قراختائیان در کرمان را در بین سال های 620 تا 750 در بر می گیرد.

بخش نخست کتاب به اخلاق و آداب و رسوم ملوک، در سیاست نفس، سیاست منزل، لزوم تدبیر و دبیر، کار رسولان، قضات و منهیان اختصاص داده شده است و در بخش دوم، قراختائیان را که در حدود یکصد و سی سال در کرمان و بلوچستان حکومت داشته اند بیان نموده است.

این اثر یکی از منابع مهم تاریخ کرمان است.

نسخه ی منحصر به فرد آن به تصحیح و تحشیه ی «ابراهیم باستانی پاریزی» در سال 1355 از طرف انتشارات بنیاد فرهنگ ایران به چاپ رسیده است.

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

بن نوشت :

تاریخ شاهی : تصحیح ابراهیم باستانی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1355

دستور دبیری

دستور دبیری، نوشته ی «محمد بن عبدالخالق میهنی»، از آثار قرن ششم هجری است که نویسنده ی کتاب در این اثر به موضوع دبیری و آداب و شرایط آن پرداخته است.

دستور دبیری از نظر اشتمال بر لغات و اصطلاحات تاریخی و اجتماعی از منابع مهم زبان فارسی به شمار می رود و علاوه بر اعتبار تاریخی از نظر ارزش ادبی نیز از اهمیت خاصی برخوردار است.

میهنی همچنین به مسائل زبانی، دبیره نگاری (رسم الخط) و زبان شناسی نیز توجه داشته است و از همین رو این اثر در پژوهش های دستور تاریخی می تواند مفید واقع شود.

نویسنده، مطالب کتاب را در دو بخش تنظیم کرده است :

بخش اول : در مراسم و آداب و مقدمات صناعت دبیری
بخش دوم : در باب مقاصد کتابت از فنون نامه ها و جواب ها

این اثر اولین بار در سال 1962 توسط پرفسور «عدنان ارزی» در ترکیه به چاپ رسید.

در ایران نیز بر اساس چاپ عدنان ارزی و نسخه ی خطی آن توسط سید «علی رضوی بهابادی» دوباره تصحیح و در سال 1375 از طرف انتشارات بهاباد نشر یافت.

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

بن نوشت :

محمّد بن عبدالخالق میهنی، تصحیح سیّد علی رضوی بهابادی، اصفهان، بهاباد، 1375.

تاریخ الوزراء

تاریخ الوزراء، تألیف ابوالرجاء قمی دبیر و نویسنده ی دیوان سلجوقی بود. وی در سال 584 هجری قمری تاریخ پنجاه سال وزارت عصر سلجوقی را تحریر نمود.



تاریخ الوزراء از وزارت قوام الدّین ابوالقاسم درگزینی در سال 525 هجری قمری شروع و به وزارت عزیزالدّین کاشی ختم می شود. در این کتاب شرح حال هفده وزیر بیان شده است و از مآخذ مهم عصر سلجوقیان عراق به شمار می رود و می توان آن را ذیل کتاب نفثه المصدور فی فتور زمان الصدور و صدور زمان الفتور تألیف انوشیروان بن خالد دانست.



سبک نگارش تاریخ الوزراء پخته، روان و در برخی موارد منشیانه است.



کتاب توسط «محمد تقی دانش پژوه»، تصحیح و در سال 1363 خورشیدی از طرف موسسه ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی چاپ و منتشر شده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

بن نوشت :



ابوالرجاء قمی، تصحیح محمّدتقی دانش پ‍ژوه، تهران، موسسه ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363.

فارسنامه ی ابن بلخی

كتابی است در تاریخ و جغرافیای فارس از «ابن بلخی» مورخ ایرانی سده ی پنجم و ششم هجری قمری. ابن بلخی معاصر سلطان محمّد بن ملكشاه سلجوقی بود و منصب استیفای فارس را بر عهده داشت.


ابن بلخی فارسنامه را در بین سال های 510 تا 520 قمری تالیف كرده است و به دلیل شغلی كه داشته، حوزه ی جغرافیایی فارس را خوب می شناخته و اثر وی از نظرگاه تاریخی و جغرافیایی از اهمیت خاصّی برخوردار است. فارسنامه ی ابن بلخی درباره ی پارس و برخی از احوال مردم آن خطه و تاریخ قبل از اسلام و تصرف فارس توسط مسلمانان و شهرهای آن دیار اطلاعات دست اوّل در اختیار محققان قرار می دهد.


این اثر اولین بار به تصحیح «گای لسترنج» و «رینولد الن نیكلسون» در سلسله انتشارات اوقاف گیب در سال 1339 قمری (1921 میلادی) در لیدن به چاپ رسیده است.

چندین بار نیز در تهران به صورت افست چاپ گردید. آخرین بار توسط انتشارات اساطیر در سال 1385 به صورت افست چاپ و منتشر شد.

ـــــــــــــــــــــــــــــ

بن نوشت :

ابن بلخی، فارسنامه، اساطیر، تهران : 1385.

گلشن مراد

«گلشن مراد»، تالیف «ابوالحسن خان غفّاری کاشانی»، مشهور به «غفاری مستوفی»، نقاش و مورخ عصر زندیه است. ابوالحسن خان پسر میرزا معزّالدّین محمد و از منشیان دربار کریم خان بوده است.

وی کتاب گلشن مراد را در سال 1194 هجری قمری در تاریخ سلسله ی زندیه از زمان کریم خان تا مرگ جعفر خان زند (1203 هـ.ق.) آغاز کرده ولی پس از مرگ کریم خان، به دلیل اغتشاشات داخلی خاندان زند از ادامه ی کار سر باز زده است، تا این که در 1198 هجری، بار دیگر به تشویق علی مرادخان زند کار خود را دنبال کرده و سرانجام آن را با نام گلشن مراد و به نام علی مراد خان به پایاه برده است.

این کتاب از جمله منابع و مآخذ مهم تاریخی مربوط به روزگار کریم خان زند و جانشینان اوست. مولف در اثر خود به ذکر وقایع و اخبار سال های 1167 تا 1203 هجری قمری پرداخته است. وی در قسمت مقدمه، شرح مختصری درباره ی جانشینان نادر و سرکشی های آنان به میان آورده، سپس به وقایع دوران کریم خان و مرگ و آشوب های پس از مرگش پرداخته است. همچنین او زندگانی علما و بزرگان و ادبای آن عصر را بیان کرده است. او با ذکر وقایعی که از نزدیک بسیاری از آن ها را به چشم دیده، و یا از افراد موَثق شنیده بر اهمیت کتاب خود افزوده است.

ابوالحسن خان بر آن بوده است که کتاب خود را در یک مقدمه و سه مقاله به رشته ی تحریر درآورد، اما چون اجل مهلتش نداد و درگذشت، از این رو پسرش «میرزا محمد غفاری» به یاری «محمد علی خان شیرازی» آن را دنبال و تکمیل کرد و در شعبان 1210 قمری آن را به انجام رساند. به همین دلیل گلشن مراد وقایع خاندان زند را تا 1210 در بردارد و ذیلی که میرزا باقر بر آن افزوده مفصل ترین نوشته ی موجود در احوال جانشینان کریم خان است.

 تاریخ بیداری ایرانیان

تاریخ بیداری ایرانیان، تالیف «میرزا محمد ناظم الاسلام کرمانی»، مترجم، روزنامه نگار و مورخ در دوران قاجار است.

وی در سال 1280 هجری قمری در کرمان متولد شد. از محضر استادانی چون حاج شیخ ابوجعفر مجتهد، میرزا آقا خان کرمانی، میرزا جلوه، حاج میرزا حسن آشتیانی و حاج شیخ هادی نجم آبادی بهره برد.

او از مشروطه خواهان و با جمعی از روشنفکران از جمله سید محمد طباطبایی نجم آبادی محشور بود. چون سید محمد طباطبایی مدرسه ی اسلام را تاسیس کرد، میرزا محمد در آن جا ناظم و ملقب به «ناظم الاسلام» شد.

وی در سال 1325 قمری روزنامه ی «کوکب دری ناصری» را در تهران تاسیس و منتشر کرد. سپس به کرمان بازگشت و در دادگستری به خدمت پرداخت و سرانجام در 1337 هجری در همان شهر درگذشت و در مقبره ی سید علویه به خاک سپرده شد.

کتاب تاریخ بیداری ایرانیان از متون مهم عصر قاجار خصوصا انقلاب مشروطیت ایران است. ناظم الاسلام ظاهرا از سال 1322 قمری به ثبت دیده ها و شنیده های خود پرداخته است و چون با آزادی خواهان ارتباط داشته و مذاکرات آن ها را شنیده، مشروح گفتگوهای آنان را یادداشت کرده و بعدها هر هفته قسمتی از این یادداشت ها را به صورت پاورقی در روزنامه ی کوکب دری منتشر کرده است.

این اثر اول بار در 1328 تا 1320 هجری قمری با چاپ سنگی به صورت جزوه هایی و سپس در 1324 تا 1332 در سه جلد در تهران انتشار یافته است.

«علی اکبر سعیدی سیرجانی» نیز این اثر را در سال 1359 خورشیدی در سلسله انتشارات بنیاد فرهنگ ایران به چاپ رساند.

چاپ دیگر آن را نیز انتشارات آگاه در سال 1361 روانه ی بازار کتاب کرده است.