پژوهشگران عرصه روابط بین الملل، محققان علوم سیاسی و جستجوگران تاریخ درباب چگونگی و چرایی تصمیم صدام در حمله به ایران در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ بسیار سخن گفته اند. پژوهشگران عرصه روابط بین الملل، محققان علوم سیاسی و جستجوگران تاریخ درباب چگونگی و چرایی تصمیم صدام در حمله به ایران در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ بسیار سخن گفته اند. برخی از اینان بیان داشته اند که آرزوی تسلط بر منابع نفت ایران صدام را به چنین خیالی واداشت، شماری دیگر هراس از صدور انقلاب اسلامی و الگوبرداری عراقیان از انقلاب ایران را انگیزه ای پنداشته اند که سبب شد سودای فتح ایران در مخیله صدام پرورانده شود، بعضی نیز آوررده اند که رقابت ایدئولوژیک میان ایدئولوژی حزب بعث و ایدئولوژی اسلامی ایران عامل اصلی واداشتن صدام به اتخاذ چنین تصمیمی بود، تعدادی دیگر هم در گفتمان های خویش تحریک ها و تشویق های ابرقدرت ها را برهانی بر ماهیت راستین تصمیم صدام برشمرده اند و کسانی نیز رویای صدام در نیل به مقام رهبری و ایفاگر نقش اصلی بودن در منطقه خاورمیانه و حوزه خلیج فارس را موجبی بر صدور فرمان حمله به ایران دانسته اند. به غیر از این براهین از عللی چون نارضایتی و پشیمانی صدام از امضای قرارداد الجزایر و توهم الحاق خوزستان به دنیای عرب و مشابه اینها در محافل سیاسی و مجامع علمی سخن فراوان به میان آمده است.
بی گمان در درستی یا نادرستی هریک از آرای یادشده دلایل فراوانی می توان عرضه داشت، اما در این مختصر نه سودای چنین کاری به سر است و نه مجالی برای واکاوی تمام این آرا، بلکه هدف آن است ایدئولوژی هایی که صدام از آنها بهره جست تا از سویی برای خود در دنیای اسلام و جهان عرب مشروعیتی فراهم آورد و از دیگر سوی حامیانی در میان دول و ملل عرب بیابد، معرفی شوند و درباره یکی از آنها یعنی ایدئولوژی پان عربیسم اندکی مفصل تر سخن گفته شود. آنچه از بررسی اسنادی چون متن سخنرانی های صدام، جزوات آموزشی دولت عراق و مقالات مندرج در روزنامه های آن روزگار عراق می توان دریافت آن است که صدام از ۳ ایدئولوژی به طور همزمان بهره می جست، هرچند این ایدئولوژی ها گهگاه تداخل هایی در مضامین را نیز واجد بودند:
● ایدئولوژی حزب بعث
ایدئولوژی حزب بعث و وجه تبلیغاتی آن بر طرح شعارگونه مفاهیمی چون وحدت جهان عرب، سوسیالیسم و رفاه همگانی، ناسیونالیسم یا بهتر است گفته شود شوونیسم عربی مبتنی بود. با وجود این بایسته است یاد شود این ایدئولوژی در درون مرزهای عراق نه تنها کاربرد چندانی نیافت بلکه حتی برعکس آن عمل شد، زیرا نه تنها بخش اعظم اعراب عراقی هیچ گاه به رفاه همگانی دست نیافتند بلکه اکثریت شیعی اعراب عراق حتی در ناسیونالیسم عربی چندان جایی نداشتند.
● ایدئولوژی شبه اسلامی مرتبط با همسان انگاری و همسان سازی تاریخی
بازسازی شخصیت های نامدار تاریخ اسلام و برپاداشتن تبلیغات گسترده در زمینه یکسان پنداشتن جایگاه تاریخی صدام با آنان از جمله شیوه هایی بود که بسیار مورد کاربرد قرار گرفت. به عنوان نمونه، صدام خود را سعد ابن ابی وقاص و سردار قادسیه می خواند. سعد ابن ابی وقاص که از سرداران نامی اعراب در دوران فتوحات اسلامی به شمار می آید فرماندهی سپاهیان عرب را در جنگ با لشکریان ایران عصر ساسانی به عهده داشت و در نبرد قادسیه که در پی آن تیسفون، پایتخت امپراتوری ساسانی از سوی اعراب مسخر شد واجد مقام فرماندهی بود. صدام از همین رو ایرانیان را فارس های مجوس آتش پرست می خواند و جنگ عراق با ایران را مشابه جنگ های اعراب و ایران در دوران نخستین اسلامی برمی شمرد و تلاش می کرد خود را مبارز و حامی اسلام و ایرانیان را کافر و مخالفان اسلام جلوه دهد.
● ایدئولوژی پان عربیسم
پان عربیسم که آرمانش تشکیل یک ابرکشور متحد عربی است ریشه در شورش های اعراب علیه ترکان عثمانی در دوران جنگ جهانی اول دارد. در آن عهد جاسوسان انگلستان و بویژه نامدارترین شان لارنس عربستان با وعده هایی چون ایجاد کشوری عربی در گستره جغرافیایی آبراه سوئز تا خلیج فارس یارای آن را یافتند تا اعراب را علیه دولت عثمانی بشورانند. تا این هنگام پان عربیسم به رغم آن که استعمارگران در برپایی آن ریاکارانه شرکت جسته بودند تنها نهضتی استقلال طلبانه به شمار می آمد که هدفش آزادسازی مناطق عربی از سلطه ترکان عثمانی بود. اما زین پس دگردیسی هایی چند در آن پدیدار شد. افرادی چون ساطع الحصری، سامی شوکت و خیرالله طفاح پایه های پان عربیسم نوین را برپا کردند، به هویت اسلامی اعراب اعتنایی نکردند و البته اندیشه ضدایرانی را به جریان اصلی پان عربیسم مبدل کردند. پان عربیست ها تلاش کردند نفرت از ایران به افراد در کشورهای عربی آموزانده شود.
در عراق به عراقیانی که همسران ایرانی تبار داشتند گفته شد درصورت طلاق از سوی دولت ۲۵۰۰ دلار پاداش دریافت خواهند داشت. شماری نیز درخواست کردند کتاب هایی که اسباب بی اعتباری اعراب می شوند، سوزانده شوند. از کتاب های پیشنهادی می توان به مقدمه ابن خلدون، اندیشمند عرب تبار مشهور قرن نهم هجری اشاره کرد. این کتاب که از مشهورترین آثار مرتبط با فلسفه تاریخ است و مندرجات ارزشمندش تا پیش از ظهور ژان باتیست ویکو در قرن هفدهم میلادی در اروپا نیز نظیری نداشت تنها بدین سبب مورد چنین هجمه ای قرار گرفت که ابن خلدون در آن از ایرانیان به عنوان سرآمدان علم تمجید کرده و اقرار داشته بود که بیشتر دانشوران تاریخ اسلام ایرانی بوده اند!
صدام همان گونه که دیلیپ هیرو، نویسنده کتاب طولانی ترین جنگ نیز نگاشته است حتی در این توهم بود که اعراب خوزستان با شنیدن خبر ورود لشکریانش به درون مرزهای ایران قیام می کنند و به نیابت از ارتش او شهرها را به تصرف درمی آورند و از وی به عنوان آزادیبخش استقبال می کنند، اما وقتی اعراب میهن پرست خوزستان دلیرانه در برابر صدام و لشکریانش ایستادگی کردند نه تنها آمال او بلکه آرزوهای تمام پان عربیست ها بر باد رفت.
دکتر امیر نعمتی لیمائی
روزنامه جام جم ( www.jamejamonline.ir )
