تبیان، دستیار زندگی

امروز بیست و یکم شهریورماه مصادف با سالروز شهادت روحانی مبارز و مجاهد مشروطه‏خواه شیخ‌محمد خیابانی در سال 1299 هجری شمسی است.
محمد خیابانی در سال 1259 هجری شمسی (1297 هجری قمری) در خامنه در نزدیکی تبریز متولد شد. وی پس از فراگیری علوم مقدماتی، از محضر حضرات آیات سیدابوالحسن انگجی و میرزاعبدالعلی، فقه و اصول و هیئت و نجوم را آموخت و پس از مدتی به تدریس پرداخت.
زندگی شیخ‌محمد خیابانی پس از پیروزی مشروطه در سال 1285 هجری شمسی، با تأسیس انجمن ایالتی در تبریز، وارد مرحله‌ی تازه‏ای گردید و در جریان محاصره‌ی تبریز، در دفاع از شهر نقش مهمی ایفا کرد.
در زمان خیابانی اوضاع جهان اسلام و به‌ویژه ایران، به‌خاطر دخالت‏های بیگانگان از جمله روسیه، انگلیس و آلمان، بسیار آشفته و تأسف‏انگیز بود.
پس از خلع محمدعلی شاه از سلطنت، خیابانی در سی سالگی به‌عنوان نماینده‌ی مردم تبریز راهی مجلس شورای ملی گردید. او با اولتیماتوم روسیه در مجلس دوم مخالفت کرد و همچنین با قرارداد استعماری وثوق‏الدوله با دولت انگلستان (قرارداد 1919) نیز به مبارزه برخاست.
شیخ‌محمد خیابانی، از آنجا که حکومت مرکزی را ضعیف و وابسته می‏دید، ایجاد یک تحول اساسی در سیستم حکومت ایران و احیای آزادی را گام نخست برای خانه‌تکانی ایران و بیرون راندن اشغالگران خارجی می‏دانست. ولی برداشتن گام اول را از طریق مذاکره‌ی سیاسی امکان‌پذیر نمی‏شمرد و تنها راه را در قیام و مقاومت دلیرانه در برابر استبداد و دخالت خارجی می‏دانست.
از این رو، بعد از قبول قرارداد 1919 میلادی از سوی دولت ایران، در تبریز دست به قیام زد. وی در جریان این قیام که از 17 فروردین 1299 هجری شمسی آغاز شد، نهادهای دولتی تبریز را به تصرف خود درآورد و شهر را از دست دولتیان خارج ساخت.
قیام پیروزمندانه‌ی مردم تبریز به رهبری شیخ‌محمد خیابانی، بیش از پنج ماه ادامه داشت اما به دلیل خیانت کسانی که قول همکاری داده بودند، کم بودن نیروها و حضور قوای قزاقخانه در کنار شهر تبریز و همکاری آن‏ها با حکومت مرکزی، این قیام به شکست منجر شد.
سرانجام با ورود نیروهای دولتی، قزاقان به فرمان مخبرالسلطنه فرستاده‌ی ویژه‌ی مشیرالدوله، صدراعظم وقت، شیخ‌محمد خیابانی را در 21 شهریور 1299 هجری شمسی برابر با 29 ذی‏حجه‌ی 1338 هجری قمری در سن چهل سالگی به شهادت رساندند و او را در گورستان سید حمزه‌ی تبریز به خاک سپردند.