تبیان، دستیار زندگی

بسم الله الرحمن الرحیم

مقدمه:

برای شناخت و استنباط یک حکم از حدیث فقط خواندن یک حدیث و یا روایت کفایت نمی کند و باید علوم فراوانی را برای استخراج یک حکم و فهم مراد یک حدیث دانست.از آن جمله می توان به دانستند علومی از قبیل :منطق ، اصول و دانشهای حدیثی اشاره کرد .

دانشهای حدیثی هم خود شامل علوم دیگر می باشند که از آن جمله می توان به درایة الحدیث و یا مصطلح الحدیث ، فقه الحدیث و رجال حدیث اشاره نمود.

درایة الحدیث علمی است که در آن از چگونگی فهم نوع حدیث به ما اطلاعاتی می دهد و اهم موضوعات آن عبراتند از:

مفاهیم اولیه :

1-  حدیث 2- خبر 3- اثر 4- روایت 5-سنت 6-سند 7- اسناد 8- طریق 9 – متن 10- طبقه.

اقسام خبر:

1-  متواتر  2 –خبر واحد  با اقسامشان.

اقسام خبر واحد:

1-صحیح  2- حسن 3- موثق 4- ضعیف.

اقسام خبر واحد بر اساس طریق:

1-مستفیض 2- مشهور 3- عزیز  4 – مفرد 5 – غریب.

اقسام خبر واحد با توجه به گوینده:

 1- مرفوع 2- موقوف 3 – مقطوع 4 – قدسی.

اقسام خبر واحد بر اساس اتصال:

 1-     متصل 2 – مسند 3- منقطع 4- معلق 5- مرسل 6 – معضل 7- مرفوع 8- مضمر .

در علم رجال حدیثی هم باید اشاره کرد که علمی است که در آن بحث از روایان حدیث و احوال آنها و شرایط اسناد حدیث می شود.

علم فقه الحدیث هم که از علوم دانش های حدیث است به بررسی دلالت های لغوی و اصطلاحی متون احادیث می پردازد.

حال بحث اینجاست که بدون بهره گیری از هر یک از این علوم ، برداشتی که ما از یک روایت و یا حدیث داشته باشیم راه صواب را نمی پیماید و به کج راهه منتهی خواهر گردید.

دانستن و تبحر در علومی مانند منطق و اصول و دانش های حدیثی از واجباتی است که فرد برای پرداختن به متن یک حدیث بدان نیاز دارد.

برای مثال برداشت غلط از یک حدیث را برای نمونه بیان می کنم

روایت شده که:

 قال رسول الله(ص):الفقها امنا الرسل ما لم یدخلو فی الدنیا.قیل:یا رسول الله وما دخولهم فی الدنیا؟ قال:اتباع السلطان فاذا فعلوا ذالک فاحذروهم علی دینکم

 بعد فردی که از فنون بالا در حد یک مبتدی بهره  نبرده از این حدیث چنین نتیجه میگیرد که « پس فلان عالم  که با امیر ملاقات داشته است از او تبعیت نموده است پس امین رسول خدا نیست و باید از او حذر شود  است.»

یعنی قیاسی ترتیب داده که مقدمه اول آن یک قضیه شخصیه است و مقدمه دوم آن و کبرای آن یک روایت و نتیجه آن شده که آن شخص گرفته.

شاید در نگاه  اول به مغالطه ای که شخص برای نیل به مقصودش بکار گرفته مشخص نباشد و گمان رود که نتیجه کاملاً درست است .

اما...

اما با کمی دقت متوجه می شوید که کبرای قیاس یک قضیه مهمله می باشد ( قضیه مهمله در مقابل شخصیه و طبیعیه ) که نمی توان آن را به صورت کلی و بدون قیودش ذکر کرد . زیرا اینگونه قضایا محتاج قیودی هستند تا شرایط صدق را تعریف و مشخص کنند.برای نمونه شخصی می گوید : «ترشی ضرر دارد » این سخن به خودی خود و بدون داشتن قیودش نمی تواند درست و یا غلط باشد خواه این قید در ادامه ذکر شود و یا قید در درون جمله مستتر باشد . اما قیدش این است که مثلاً ترشی برای فردی که مبتلا به سرما خوردگی و گلو درد است ضرر دارد.با توجه به قید ذکر شده جمله ما یک جمله کلی می شود و صلاحیت قرار گرفتن در کبرای قیاس را دارا می باشد البته نسبت به افراد خودش و جزئی میشود نسبت به سایر افراد . پس با توجه به این بحث قیاس ما اصلی ترین شرط انتاجش را کلی بودن کبرای آن بود از دست داد و جزئی شدن کبری در شکل اول قیاس یک مغالطه صوری می باشد.

این با توجه به علم منطق

اما با توجه به علم اصول چگونه این فرد باز هم مرتکب اشتباه شده است زیرا ما در احادیث با احادیث فراوانی برخورد می کنیم که در نگاه اول با هم تناقض و یا تضاد دارند . علم اصول برای رفع این معضل تدابیری دارد تا با برخورد با اینگونه احادیث بتوان مطلب را درست از آن استنتاج نمود.این حدیث هم برای خود داری معارضاتی هست ( البته اگر حدیث را با دید آن شخص ببینیم زیرا  حتی برداشت ساده او از حدیث هم بسیار اشتباه بوده)

در نهج البلاغه و روایات دیگر ما بر لزوم مشورت گرفتن سلاطین و امرا از علما سفارشات زیادی شده است برای نمونه امام علی علیه السلام به مالک فرمودند :« اکثر مدارسة العلما و مناقشة الحکما »

و یا در روایتی دیگر مروی است که « شر العلما من زار الامرا و خیر الامرا من زار العلما»

و یا روایات دیگر که بر لزوم ملاقات امرا و مشورت خواستن از عالم نقل شده است .

حال سوال اینجاست که برای رفع این تناقض ظاهری چه باید کرد؟؟؟

علمای اصول احکامی با استفاده از احادیث وضع نمو ده اند تا بوسیله آنها این تناقضات ظاهری رفع گردد. احکامی از قبیل:  احکام تعادل تراجیح ، احکام باب تزاحم ، عام و خاص ، مطلق و مقید ، حاکم و محکوم  و ... که با استفاده از آنها می توان اشکال اینگونه استنباط ها مشخص گردد.برای نمونه می توان این حدیث را اینگونه ارزیابی نمود که دلیلی که این حدیث بوسیله آن علما را فاسد نامیده چیست ؟؟

با کمی کنکاش حد وسط برای ثبوت این حکم مشخص می گردد. علما اگر برای دنیای خود به سوی امیران بروند سبب تباهی دین می گردند ( جالب است که علت حکم در خود حدیث هم آمده است و فرد از آن چشم پوشی نموده است ) زیرا لازم است که برای جلب نظر امرا در فتاوی خود تغییر حاصل نمایند . پس این تغییر در فتوا بر اساس هوس مورد مذمت قرار گرفته است نه مطلق ملاقات و دیدار علما با سلاطین. 

اشاره می کنیم امام علیه السلام بزرگترین عالم دینی همه اعصار به دیدار امیر و سلطان وقت خود می رود . حال این کار او اشتباه است ؟ خیر ، زیرا ملاکی که ذکر کردیم را ندارد. یا لقمان به عنوان یک عالم و حکیم دینی خود شخصاً به دیدار حاکم و سلطان زمان خود می رود و با او نشست و برخاست هم دارد و به او مشورت می دهد . حال آیا کار او نادرست است؟ خیر ، کار او در نهایت درستی و صواب است و همانگونه که ملاحظه شد این عمل او مصداق برداشت آن شخص از حدیث قرار نمی گیرد .

از منظر دیگر و با نظر به برداشت شخصی آن فرد از حدیث این حدیث از جمله اخبار واحد میگردد که در هنگام تعارض با اخبار متواتر در تأیید مشورت و ملاقات سلاطین با علما تاب تحمل ندارد و در حکم بدان اعتناء نمی گردد. البته این مورد در صورتی است که از حدیث همان نتیجه غلط را استنتاج نماییم.

باز هم باید تأکید شود که با اطلاعات اندک و اکثراً مشوب به اغراض پست دنیوی نمی توان به سراغ احادیث رفت وآن ها را تفسیر با رأی نمود زیرا همان گرفتاری که برای مفسری که قرآن را تفسیر به رای می کند هست برای او هم خواهد بود.

البته این تنها ذکر یک مثال بود ، مثال های دیگری هم می توان برای این مورد بیان نمود.