تبیان، دستیار زندگی

وقتى كفار و مشركان و منافقان و اهل گناه ، در آستانه مرگ و رفتن به عالم ((برزخ )) قرار مى گیرند، خود را در حال بریده شدن از این جهان و قرار گرفتن در جهان دیگر مى بینند، پرده هاى غرور و غفلت از مقابل دیدگانشان كنار مى رود. گویى سرنوشت دردناك خویش را با چشم خود مى بینند. عواقب شوم عمر و سرمایه هاى از دست رفته و كوتاهى هایى كه در گذشته كرده و گناهانى را كه مرتكب شده اند، در آن جا مشاهده مى كنند. این جا است كه ناله و فریاد آنها بلند مى شود و مى گویند:
((اى پروردگار! ما را به دنیا برگردان شاید گذشته خود را جبران كنیم و عمل صالحى در برابر آن چه ترك كرده ایم به جا آوریم )).⁽¹²⁷⁾
اما از آن جا كه قانون آفرینش ، چنین اجازه بازگشتى را به هیچ كس ، (نه نیكوكاران و نه بدكاران ) نمى دهد، به آنها چنین پاسخ داده مى شود:
((هرگز ره بازگشتى وجود ندارد، این سخنى است كه به زبان مى گویید، این لقلقه كلامى بود كه در دنیا با خود داشتید))⁽¹²⁸⁾.

افراد مجرم و گناه كار حساب عالم ((برزخ )) را نداند و نمى دانند چه مدتى در قبر درنگ كرده اند؟ وقتى در قیامت از آنان مى پرسند: چقدر در ((برزخ )) توقف كرده اید؟ قسم مى خورند و مى گویند: توقف ما در عالم برزخ بیش از ساعتى نبوده است !
قرآن در این باره چنین مى فرماید:
ععع و یوم تقوم الساعة یقسم المجرمون ما لبثوا غیر ساعة كذالك كانوا یؤ فكون ⁽¹²⁵⁾
((آن روز كه قیامت بر پا شود گنه كاران سوگند یاد مى كنند كه جز ساعتى در عالم برزخ درنگ نكرده اند! این چنین آنها از درك حقیقت محروم مى شوند.))
عالم ((برزخ )) براى همه یكسان نیست ، گروهى در آن جا زندگى آگاهانه اى دارند و از نعمت هاى آن تا روز قیامت استفاده مى كنند. آنان مقربان و اولیاء خدا و مؤ منین حقیقى هستند، كه از ((برزخ )) اطلاع كامل داشته و مدت آن را خوب مى دانند.
گروهى دیگر هر صبح و شام در شكنجه و عذاب برزخى به سر مى برند و دائما فریاد مى زنند ((قیامت كى بر پا مى شود)).⁽¹²⁶⁾ خدایا! قیامت را بر پادار. بیچاره ها خیال مى كنند در آن موقع راحت مى شوند و از عذاب آنان خواهد بود. و این عذاب برزخى تا روز قیامت ادامه دارد. آنان آل فرعون و قاتلین روزگار (از قبیل - ابن مجلم - معاویه - یزید - عبیدا...زیاد و غاصبین حق اهل بیت ) هستند.
گروه سوم : كسانى هستند هم چون افرادى كه به خواب مى روند، گویى در قیامت از خواب سنگین بیدار مى شوند، بى خبر از مدت و زمان خواب ، هزاران سال را ساعتى پندارند!
به راستى آن ها چنین مى پندارند كه دوران ((برزخ ))، دوران بسیار كوتاهى بوده است ، چرا كه حالتى شبیه خواب داشته و از همه جا بى خبر و بى اطلاع بوده اند، مانند اصحاب كهف و عزیر (كه عزیر مدت صد سال و اصحاب كهف 309 سال به خواب بودند و اطلاع از آن نداشتند!) وقتى كه از آنها سئوال شد چه مدت خوابیده اید؟ در جواب گفتند: یك روز! بعد از آن كه قدرى فكر كردند گفتند: بلكه بخشى از روز را خوابیده ایم !؟
مجرمان كه مى گویند: ما بیش از یك ساعت در عالم ((برزخ )) درنگ نكرده ایم ، یا به علت همین بى خبرى و بى اطلاعى آنان مى باشد و یا به خاطر وعده مجازات دردناكى كه به آنها داده شده است . آنان میل دارند چرخ زمانه متوقف شود یا لااقل به تاءخیر افتد.
گاه روزها و ماه ها به قدرى در نظر انسان به سرعت مى گذرد كه گویى لحظه هایى بیشتر نبوده است ،
فاصله ها را هر چند زیاد باشد ناچیز و اندك مى شمارند، بلى سرنوشت مجرمان در قیامت چنین است .

جایى كه انسان براى نماز باید غسل كند اگر بدون غسل و تیمم نماز بخواند یا جایى كه باید وضو بگیرد اگر بدون وضو نماز بخواند، موجب عذاب قبر مى شود.
صفوان بن مهران از امام صادق علیه السلام روایت كرده است كه آن حضرت فرمود: شخص مؤ منى از دنیا رفت . بعد از دفنش ، ملائكه او را در قبرش نشاندند و گفتند: ماءموریت داریم كه صد تازیانه به تو بزنیم . مؤ من گفت : طاقت ندارم . گفتند: پنجاه ضربه شلاق مى زنیم . گفت : طاقت ندارم . گفتند: ده ضربه . گفت : طاقت ندارم تا رسید به یك ضربه . گفتند: چاره اى نیست باید یك ضربه را به تو بزنیم .
مؤ من گفت : چرا و به چه علت باید یك ضربه شلاق به من بزنید؟ گفتند: براى اینكه روزى نماز بدون وضو خواندى و دیگر این كه بر ضعیفى گذشتى ، در حالى كه (قادر بر یاریش بودى اما) او را یارى نكردى ، پس او را تازیانه اى زدند كه در اثر آن قبرش پر از آتش ‍ شد

در رابطه با مجرم بودن جسم و جان و عذاب برزخى و این كه اعمال از كدامیك از آن صادر شده است مثالى را بیان مى كنم كه هر دو را مقصر و مجرم مى داند.
مثل روح و جسم مثل شخص نابینا و انسان زمین گیر است كه اعضاء و جوارح او از كار افتاده باشد. این دو نفر با هم دیگر رفاقت مى كنند و به هم دیگر كمك مى نمایند تا به باغى مى رسند كه انواع و اقسام میوه ها از درختان آن باغ آویزان شده است .
آنان با هم دیگر مشورت كرده چه حیله كنند تا از آن میوه ها چیده و بخورند. فكرشان به این جا منتهى شد كه شخص كور به واسطه این كه قدرت بر راه رفتن دارد، شخص زمین گیر مفلوج را بر دوش گرفته و به نزد درخت برساند و زمین گیر به واسطه دیدن درخت و میوه هاى آن ، میوه را از درخت چیده تا هر دو تناول كنند.
پس ملاحظه كنید كه چگونه آن دو نفر، هر كدام به رفیق خود محتاج است . آیا انسان نابینا مى تواند بگوید، اى زمین گیر مفلوج ! اگر تو نبودى من میوه اى از این باغ نمى خورم و آن زمین گیر بگوید، اى نابینا اگر تو نبودى من هم نمى توانستم از این باغ میوه بخورم ؟ (خیر هر دوى آنها مجرم هستند و هر كدام با كمك هم دیگر داخل باغ شده اند و از میوه ها استفاده كرده اند).
چنین است حال روح جسد! صادر شدن اعمال و افعال از آن دو هر كدام محتاج به دیگرى است ، اگر روح نبود جسد مانند چوب خشك روى زمین افتاده بود و اگر قالب و بدن نبود عملى از روح تنها صادر نمى شد. پس هر یك نسبت به عملى كه انجام داده از جهتى عامل و فاعل مى باشد.
از این جهت خطاب و ثواب و عقاب هم براى جسم است و هم براى روح این طور نیست كه منحصر به یكى باشد بدون دیگرى .
با این مثال مى توان معاد جسمانى را هم ، ثابت كرد و این داستان رد بر كسانى است كه مى گویند معاد، روحانى است نه جسمانى

معلوم شد كه فشار و عذاب قبر حتمى است و هر كسى باید در عالم برزخ و قیامت ، به اندازه گناهان خود عذاب شود. حال ببینیم عذاب براى جسم است یا روح و یا براى هر دوى آنها؟
از آیات و اخبار این طور به دست مى آید كه : براى هر دوى آنها است ؛ چون جسم و جان هیچ كدام مستقلا نمى توانند عملى انجام دهند.
در این جا لازم است مناظره و مشاجره اى را كه در برزخ و قیامت بین جسم و روح واقع مى شود بیان كنیم تا حقیقت مطلب براى همگان معلوم شود.
زمان صدور كیفر اعمال و افعال بد و زشت ، بین جسم و جان نزاع واقع مى شود و هر كدام صدور افعال را به گردن دیگرى مى اندازد و خود را از تبعات وارده بر آن ، برى مى داند.
ابوبكر خوارزمى از این عباس نقل كرده است : ((جسد)) میت در پیشگاه الهى در مقام مناظره و مخاصمه با ((روح )) عرض مى كند: پروردگارا! مرا خلق فرمودى در حالى كه مانند مار هستم . نه دستى دارم كه با آن چیزى را بگیرم و بدهم و عملى انجام دهم ، نه پایى دارم كه به واسطه آن ، آمد و شد كنم ، نه چشمى دارم كه با آن اشیاء را ببینم ، نه گوشى دارم كه با آن صداها را بشنوم مگر این كه ((روح )) داخل من شود. چون روح داخل شد زبانم گویا، گوشم شنوا، چشمم بینا، دستم گیرا، و پایم پویا گردید. بار خدایا! عذاب را حواله ((روح )) كن و مرا از آن خلاصى ده .
بعد از آن روح ((عرضه )) مى دارد: بار خدایا! مرا خلق كردى در حالى كه مانند باد بودم . براى من دست و پا و چشم و گوش قرار ندادى . حركت نكنم مگر به واسطه آلات و اجزایى كه در بدن است و سكونت نیابم مگر به واسطه تسكین آنها، پس جرم من كدام است و جنایت من چیست ؟ خدایا! عذاب را حواله جسد قرار ده و مرا رهایى بخش .
از این حدیث به دست مى آید كه عذاب قبر، هم متوجه جسم است و هم متوجه روح ، مانند انسان خواب ، كه خواب وحشتناك ببیند ناراحتى آن ، هم در جسم او اثر مى گذارد و هم در روح او.

معلوم شد كه فشار و عذاب قبر حتمى است و هر كسى باید در عالم برزخ و قیامت ، به اندازه گناهان خود عذاب شود. حال ببینیم عذاب براى جسم است یا روح و یا براى هر دوى آنها؟
از آیات و اخبار این طور به دست مى آید كه : براى هر دوى آنها است ؛ چون جسم و جان هیچ كدام مستقلا نمى توانند عملى انجام دهند.
در این جا لازم است مناظره و مشاجره اى را كه در برزخ و قیامت بین جسم و روح واقع مى شود بیان كنیم تا حقیقت مطلب براى همگان معلوم شود.
زمان صدور كیفر اعمال و افعال بد و زشت ، بین جسم و جان نزاع واقع مى شود و هر كدام صدور افعال را به گردن دیگرى مى اندازد و خود را از تبعات وارده بر آن ، برى مى داند.
ابوبكر خوارزمى از این عباس نقل كرده است : ((جسد)) میت در پیشگاه الهى در مقام مناظره و مخاصمه با ((روح )) عرض مى كند: پروردگارا! مرا خلق فرمودى در حالى كه مانند مار هستم . نه دستى دارم كه با آن چیزى را بگیرم و بدهم و عملى انجام دهم ، نه پایى دارم كه به واسطه آن ، آمد و شد كنم ، نه چشمى دارم كه با آن اشیاء را ببینم ، نه گوشى دارم كه با آن صداها را بشنوم مگر این كه ((روح )) داخل من شود. چون روح داخل شد زبانم گویا، گوشم شنوا، چشمم بینا، دستم گیرا، و پایم پویا گردید. بار خدایا! عذاب را حواله ((روح )) كن و مرا از آن خلاصى ده .
بعد از آن روح ((عرضه )) مى دارد: بار خدایا! مرا خلق كردى در حالى كه مانند باد بودم . براى من دست و پا و چشم و گوش قرار ندادى . حركت نكنم مگر به واسطه آلات و اجزایى كه در بدن است و سكونت نیابم مگر به واسطه تسكین آنها، پس جرم من كدام است و جنایت من چیست ؟ خدایا! عذاب را حواله جسد قرار ده و مرا رهایى بخش .
از این حدیث به دست مى آید كه عذاب قبر، هم متوجه جسم است و هم متوجه روح ، مانند انسان خواب ، كه خواب وحشتناك ببیند ناراحتى آن ، هم در جسم او اثر مى گذارد و هم در روح او.

چون فشار قبر تابع گناهان است براى مؤ منان وجود دارد؛ زیرا آن ها هم ممكن است مرتكب گناه شوند. مؤ منان و نیكان نیز به اندازه گناهانى كه از آن ها سر زده است كیفر مى شوند.
اما عذاب قبر مؤ منان با كفار و مشركان فرق مى كند. جنایت كاران ، قاتلین و حرام خواران ، عذاب قبرشان تا قیامت ادامه دارد و در قیامت هم عذابى سخت تر خواهند داشت . مؤ منان عذاب قبرشان موقت است عذاب آن ها بستگى به میزان گناهان ایشان دارد (ممكن است برخى یك لحظه و برخى یك روز و عده اى یك هفته و بعضى دیگر یك سال و چند سال در رنج و عذاب و ناراحتى به سر مى برند، آنان وقتى به اندازه گناهانشان عذاب شدند آزاد مى شوند.)
امام رضا علیه السلام فرمود: كسى كه معتقد به حق بوده است ، سپس گنه كار شود و پیش از مرگ توبه نكند، در جهان برزخ به اندازه گناهانش او را عذاب كنند، تا این كه در قیامت گناهى به گردن او نباشد

فشار قبر تابع گناه است هر چه گناه بیشتر باشد فشار و عذاب قبر بیشتر است . كم اتفاق مى افتد كسى بدون گناه بوده و فشار قبر نداشته باشد.
یك مطلب باقى مى ماند و آن این كه : اگر كسى در دریا غرق شود یا حیوان او را بخورد یا بالاى دارش بكشند آیا فشار قبر دارد یا نه ؟
درباره كسى كه او را بدار كشیده اند از امام رضا علیه سئوال كردند: آیا عذاب و فشار قبر به او مى رسد یا نه ؟ امام در جواب فرمود: بلى ، خدا هوا را امر مى كند كه او را فشار دهد و عذاب نماید.⁽¹⁶⁰⁾
در رابطه با كسى كه او را به دار آمیخته اند نیز از امام صادق علیه السلام سئوال شد: آیا عذاب قبر به او مى رسد؟ فرمود: خداى زمین همان خداى هوا است . به هوا وحى مى كند كه او را فشار دهد، هوا هم او را سخت تر از قبر فشار مى دهد.⁽¹⁶¹⁾
هم چنین كسى كه به دریا غرق مى شود خداوند به دریا امر مى كند او را فشار دهد. پس فشار منحصر به قبر نیست ، انسان هر كجا باشد فشار شب اول قبر را خواهد دید.

نیز مرحوم سید جمال الدین گلپایگانى نقل كرد: (بعد از آن كه براى ادامه تحصیل به حوزه علمیه نجف اشرف رفتم ) یك روز به ((وادى السلام )) براى فاتحه اهل قبور و زیارت ارواح مؤ منان رفتم .
هوا بسیار گرم بود، در زیر سقفى كه بر روى قبرى زده بودند، نشستم ، عمامه خود را برداشته و عبا را كنار زدم كه قدرى استراحت كنم و برگردم . در این حمال دیدم جماعتى از مردگان با لباس هاى پاره و كهنه و وضعى بسیار كثیف به سوى من آمدند و طلب شفاعت كردند، گفتند: وضع ما بسیار بد است ، از خدا به خواه ما را عفو كند.
به ایشان پرخاش كردم و گفتم : هر چه در دنیا به شما گفتند گوش نكردید و حالا كه كار از كار گذشته است طلب عفو مى كنید، اى مستكبران ! بروید به جاى خود ایشان مى فرمود: این مردگان ، افراد پول دارى از عرب بودند كه در دنیا مستكبرانه زندگى مى كردند و قبرهایشان در اطراف همان قبرى بود كه من روى آن نشسته بودم

محروم آیه اله سید جمال الدین گلپایگانى نقل كرده است : در دوران جوانى كه در اصفهان مشغول تحصیل بودم ، نزد دو استاد بزرگ ، مرحوم آخوند كاشى و جهانگیر خان درس اخلاق و سیر و سلوك مى آموختم ، و آن ها مربى من بودند.
ایشان دستور داده بودند: شب هاى پنج شنبه و جمعه بروم در تخت فولاد⁽¹⁵⁷⁾ و قبرستان و قدرى در عالم مرگ و ارواح تفكر كنم و مقدارى هم عبادت كرده و صبح برگردم .
عادت من این بود كه شب پنجشنبه و جمعه یكى دو ساعت بین قبرها حركت مى كردم و تفكر مى نمودم ، بعد چند ساعت استراحت نموده و سپس نماز شب و مناجات بر مى خواستم و نماز صبح را مى خواندم و پس از آن به اصفهان مى آمدم .
شبى از شب هاى زمستان ، هوا بسیار سرد بود و برف هم مى آمد. براى تفكر در عالم ارواح و ساكنان آن وادى از اصفهان حركت كردم و به تخت فولاد (قبرستان بزرگ اصفهان ) آمدم در یكى از حجره ها رفتم ، خواستم دستمال خود را باز كنم و چند لقمه غذا بخورم و بعد از آن بخوابم تا در حدود نیمه شب بیدار شوم و مشغول عبادت گردم .
در این حال در مقبره را زدند تا جنازه اى را كه از ارحام و بستگان صاحب مقبره بود آن جا بگذارند و قارى كه متصدى مقبره بود مشغول تلاوت قرآن شود و آن ها صبح بیایند و جنازه را دفن كنند.
آن جماعت جنازه را داخل حجره گذاشتند (و دستورات لازم را دادند) و رفتند قارى هم مشغول خواندن قرآن شد.
ناگاه دیدم ملائكه عذاب آمدند و مشغول عذاب كردن جنازه شدند.
مى گوید: چنان گرزهاى آتشین را بر سر او مى زدند كه آتش آن به آسمان زبانه مى كشید و فریادهایى از این جنازه بر مى خواست كه گویى تمام این قبرستان بزرگ را متزلزل مى كرد. نمى دانم اهل چه معصیتى بود؟ (شاید) از حاكمان جائر و ظالم بوده كه این طور مستحق عذاب شده است ، قارى قرآن اطلاعى از آن وضع نداشت ، آرام بر سر جنازه نشسته و به تلاوت قرآن مشغول بود.