(41) وَجَعَلْنَهُمْ اءَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَیَوْمَ الْقِیَمَةِ لاَ یُنصَرُونَ
ترجمه:
وآنان (فرعونیان) را پیشوایانى قراردادیم كه به آتش (دوزخ) دعوت مىكنند و (البتّه در) روز قیامت، یارى نخواهند شد.

(42) وَاءَتْبَعْنَهُمْ فِى هَذِهِ الدُّنْیَا لَعْنَةً وَیَوْمَ الْقِیَمَةِ هُم مِّنَ الْمَقْبُوحِینَ
ترجمه:
ودر این دنیا، لعنتى بدرقه آنان كردیم و روز قیامت، آنان از زشت چهره گان خواهند بود.
نكته ها:
قرآن مجید همچنان كه در مورد پیشوایان هدایت و نور، كلمه ى «ائمّة» را بكار برده است، و جعلناهم ائمّة یَهدون باَمرنا(59) این كلمه را بر جلوداران ضلالت و نار نیز اطلاق فرموده است، «و جعلناهم ائمّة یدعون الى النّار» و از اینروست كه در قیامت، هر كس با رهبرى كه در دنیا انتخاب كرده به دادگاه عدل الهى احضار مىشود. یوم نَدعوا كلّ اُناس بامامهم (60) فرعون نیز به عنوان یكى از همین پیشوایان در آن روز قومش را به دوزخ وارد مىكند. یقدم قومه فاوردهم النّار(61)
پیام ها:
1- روحیّه استكبارى، انسان را رهبر دوزخیان مىسازد. جعلناهم ائمة یدعون الى النّار
2- تبلیغات مستكبرین، در واقع دعوت به دوزخ است. یدعون الى النّار
3- مستكبرینى كه امروز به عِدّه و عُدّه دل خوش دارند، در قیامت، بى كس ویاور خواهند بود. یوم القیامة لا ینصرون
4- كیفرهاى الهى، مخصوص آخرت نیست. و اَتبعناهم فى هذه الدّنیا
5- لعنت ونفرین مردم، تبلور قهر الهى است. اتبعناهم فى هذه الدّنیا لعنة چنانكه دعاى خیر مردم و نام نیك، نشانه ى لطف خداست. واجعل لى لسان صدق فى الاخرین (62)
6- نفرین بر ظالم حتّى بعد از نابودى او لازم است. اتبعناهم... لعنة
7- زشت كارى هاى دنیوى، به زشت روئى هاى اُخروى مىانجامد. یوم القیامة هم من المقبوحین

(43) وَ لَقَدْ ءَاتَیْنَا مُوسَى الْكِتَبَ مِن بَعْدِ مَآ اءَهْلَكْنَا الْقُرُونَ الاُْولَى بَصَآئِرَ لِلنَّاسِ وَهُدىً وَرَحْمَةً لَّعَلَّهُمْ یَتَذَكَّرُونَ
ترجمه:
و به تحقیق بعداز آنكه نسل هاى نخستین را نابود ساختیم، به موسى كتاب (آسمانى تورات را) عطاكردیم (تا وسیله اى) براى بصیرت مردم و هدایت و رحمت باشد، شاید كه آنان پند گیرند.
نكته ها:
كلمه «بصائر» جمع «بَصیرت» به معناى بینش و آگاهى و كلمه ى «اءبصار» جمع «بَصَر» به معناى چشم است.
پیام ها:
1- با شكست طاغوت، زمینه براى صالحان فراهم مىگردد. آتینا موسى الكتاب من بعد ما اهلكنا
2- پایان كار مستكبران، هلاكت و نابودى است. اهلكنا القرون الاولى
3- دیندارى باید براساس بصیرت باشد. بصائر
4- احكام الهى، مایه ى رحمت براى مردم است. للنّاس... رحمة
5- كتب آسمانى، عامل بصیرت و هدایت است. بصائر للناس و هدى
6- تا انسان بصیرت پیدا نكند، هدایت نمى شود و تا هدایت نشود، لطف ورحمت الهى را دریافت نمى كند. بصائر للنّاس وهُدىً ورحمة
7- دین، جزو فطرت انسان هاست و كتب آسمانى آن فطرت را غبارزدایى مىكنند. یتذكّرون

(44) وَمَا كُنتَ بِجَانِبِ الْغَرْبِىِّ إِذْ قَضَیْنَآ إِلَى مُوسَى الاَْمْرَ وَمَا كُنتَمِنَ الشَّهِدِینَ
ترجمه:
و هنگامى كه فرمان (نبوّت) را به موسى دادیم، تو در جانب غربى (كوه طور) حضور نداشتى و از شاهدان نبودى.
نكته ها:
عبارت «ما كُنتَ» چهار مرتبه در این آیه و آیات بعد تكرار گردیده كه بر غیبى بودن اخبارِ تاریخى قرآن تاءكید دارد.
با مطالعه تاریخ گذشتگان، مىتوان با آنان زندگى كرد، هر چند درمیانشان حضور فیزیكى نداشت. حضرت على علیه السلام به فرزندش امام حسن علیه السلام مىفرماید: من گرچه عمر پیشینیان را نداشته ام امّا بخاطر مطالعه، تفكّر و دقّت در زندگانى وآثار آنان، گویى یكى از آنان شده و با آنان زندگى كرده ام.(63)
پیام ها:
1- نقل ماجراى نبوّت حضرت موسى با همه ى ریزه كارى هاى آن، از زبان كسى كه اُمّى است و در آن زمان ها حضور نداشته، نشانه ى حقّانیّت و اعجاز قرآن است. ما كنتَ... و ما كنتَ...
2- داستان هاى قرآن، از اخبار غیبى است نه از نقل شاهدان عینى. وما كنتَ
3- بخش غربى كوه طور، محلّ نزول تورات بوده است. بجانب الغربى

(45) وَلَكِنَّآ اءَنشَاءْنَا قُرُوناً فَتَطَاوَلَ عَلَیْهِمُ الْعُمُرُ وَ مَا كُنتَ ثَاوِیاً فِىَّ اءَهْلِ مَدْیَنَ تَتْلُواْ عَلَیْهِمْ ءَایَتِنَا وَلَكِنَّا كُنَّا مُرْسِلِینَ
ترجمه:
ولى ما (اقوامى را) در اعصار مختلف خلق كردیم، پس زمان هاى طولانى بر آنها گذشت (و آثار انبیا از دلهایشان محو شد، پس تو را با كتاب آسمانى به سوى مردم فرستادیم)، و تو در میان اهل مَدین اقامت نداشته اى تا (از وضع آنان آگاه باشى و بتوانى) آیات ما را (پیرامون مردم مَدیَن) بر آنان (مردم مكّه) بخوانى، لیكن این ما بودیم كه تو را فرستادیم (و اخبار قرن هاى پیشین را در اختیار تو قرار دادیم).

(46) وَ مَا كُنتَ بِجَانِبِ الطُّورِ إِذْ نَادَیْنَا وَلَكِن رَّحْمَةً مِّن رَّبِّكَ لِتُنذِرَ قَوْماً مَّآ اءَتَهُم مِّن نَّذِیرٍ مِّن قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَكَّرُونَ
ترجمه:
وآنگاه كه ما (موسى را) ندا دادیم، تو در كنار كوه طور نبودى، لیكن (این وحى و اطلاع از اخبار گذشتگان) رحمتى است از جانب پروردگارت تا تو (به واسطه ى آن) قومى را كه پیش از تو هشدار دهنده اى برایشان نیامده بود، هشداردهى، شاید آنان متذكّر شوند.
نكته ها:
كلمه ى «ثاویا» از ماده ى «ثَوى» و به معناى مقیم مىباشد، چنانكه كلمه ى «مَثوى» از همین ماده، به معناى جایگاه و قرارگاه است.
پیام ها:
1- گذشت زمان، آثار انبیاى گذشته را كم رنگ و زمینه را براى آمدن پیامبر اسلام فراهم كرده است. فتَطاول علیهم العُمُر... كنّا مرسلین
2- بعثت، سنّت خداوند است. كنّا مرسلین
3- انبیا بدون اتصال به عالم وحى، همچون سایر مردم اخبار غیبى را نمى دانند. ما كنت...
4- مقایسه بین جهل و علم، عجز و قدرت، فقر و غنا، نقص و كمال، كلید خودشناسى و خداخواهى است. ما كنت... لكن رحمة من ربّك
5- خاطرات قرآنى، همگى از سرچشمه وحى است. ما كنت اذ نادینا
6- بیان داستان هاى حقیقى و عبرت آموز قرآن، وسیله اى براى رحمت، تربیت و هشدار است. رحمة من ربّك لتنذر
7- براى هدایت افراد غافل، انذار و هشدار، كارسازتر است. لتنذر من نذیر (با اینكه رسالت پیامبران در قالب مجموعه اى از بشارات و انذارهاست، ولى از آنجاكه انذار اثر بیشترى در روحهاى غفلت زده دارد، در قرآن توجّه بیشترى به مساءله ى انذار شده است.)
8 مردم در انتخاب راه و عقیده آزادند و اجبارى در پذیرش دعوت پیامبران ندارند. لتنذر... لعلّهم یتذكّرون
9- انسان ها، به واسطه ى فطرت، مسائلى را در ضمیر خویش مىدانند، ولى براى جلوگیرى از فراموشى، باید آنها را تذكّر داد. یتذكّرون

(47) وَ لَوْلاََّ اءَن تُصِیبَهُم مُّصِیبَةُ بِمَا قَدَّمَتْ اءَیْدِیِهمْ فَیَقُولُواْ رَبَّنَا لَوْلاََّ اءَرْسَلْتَ إِلَیْنَا رَسُولاً فَنَتَّبِعَ ءَایَتِكَ وَ نَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ
ترجمه:
و اگر نبود اینكه هرگاه مصیبتى در اثر عملكردشان به آنان برسد، مىگویند: پروردگارا! (ما كه نمى دانستیم) چرا براى ما پیامبرى نفرستادى تا آیات تو را پیروى كنیم و از ایمان آورندگان باشیم، (ما هرگز پیامبرى به سوى آنان نمى فرستادیم).
نكته ها:
آیه ى قبل هدف آمدن انبیا را انذار و هشدار دانست، این آیه هدف دیگر بعثت را كه اتمام حجّت و بستن راه بهانه و عذر است بیان مىكند.
مفهوم آیه این است كه كفّار مىگویند: بدبختى ومصیبت ما به خاطر عمل فاسدى است كه به سبب نداشتن پیامبر مرتكب شده ایم، اگرپیامبر مىداشتیم گرفتار نمى شدیم، خداونددر پاسخ مىفرماید: ما براى اتمام حجّت بر آنها پیامبرانى فرستادیم.
پیام ها:
1- بسیارى از مصائب و حوادث تلخ، مولود عملكرد خود انسان است. تصیبهم مصیبة بما قدمت ایدیهم آرى اعمال نیك و بد، در همین دنیا نیز اثر خود را مىگذارند.
2- ایمان به خدا و پیروى از انبیا، رمز نجات از مصیبت هاست. تصیبهم مصیبة لولا ارسلت
3- عقل، علم و فطرت، به تنهایى كافى و كارساز نیست، وحى لازم است. لولاارسلت
4- عقاب بدون بیان، قبیح است. لولا ارسلت (بعثت انبیا یك اتمام حجّت است تا كسى نگوید: ما كه خبر نداشتیم و ندانسته مرتكب خلاف شده ایم.)
7- پیروى و اطاعت، نشانه ى ایمان واقعى است. نتّبع آیاتك و نكون من المؤمنین

(48) فَلَمَّا جَآءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِندِنَا قَالُواْ لَوْلاََّ اءُوتِىَ مِثْلَ مَآ اءُوتِىَ مُوسَىَّ اءَوَلَمْ یَكْفُرُواْبِمَآ اءُوتِىَ مُوسَى مِن قَبْلُ قَالُواْ سِحْرَانِ تَظَهَرَا وَقَالُوَّاْ إِنَّا بِكُلٍّ كَفِرُونَ
ترجمه:
پس هرگاه از جانب ما (آیات) حقّ براى آنان آمد، گفتند: چرا آنچه (به این پیامبر) داده شده، شبیه آن چه به موسى داده شده نیست؟ (چرا معجزاتى مثل تبدیل عصا به اژدها ویا نزول دفعى كتاب، مثل تورات كه قابل مشاهده باشد ندارد؟! اما) مگر (همین كافران لجوج و بهانه گیر) به آنچه قبلا به موسى داده شده بود، كفر نورزیدند؟ (مگر آنها نبودند كه) گفتند: (این دو كتاب تورات و قرآن) سحرهایى هستند كه پشتیبان یكدیگرند و (نیز) گفتند: همانا ما به همه ى آنها كافریم؟!
نكته ها:
در اینكه جمله ى «سِحران تَظاهرا» اشاره به كدام دو چیز است، احتمالات زیادى داده شده كه با توجّه به آیه بعد معلوم مىشود مراد، قرآن و تورات است.
پیام ها:
1- رسالت پیامبر وقرآن، حقّ است. لولا ارسلت الینا رسولا فلما جاءهم الحقّ
2- منكرین حقّ، بجاى توجّه به حقّانیّت، تنها به مقایسه هاى بى اساس وباطل نظر دارند.جاءهم الحقّ لولا اوتى مثل ما اوتى
3- افراد متحجّر، حاضر به پذیرش حرف جدید و منطقى نیستند. لولا اُوتى مثل ما اوتى موسى
4- سحر و ساحرى، شایع ترین تهمتى است كه به انبیا زده مىشود. سحران (منكرین بهانه جو اظهار مىداشتند كه این قرآن و آن تورات، دو كتاب سحرند كه از یكدیگر پشتیبانى مىكنند.)
5- غالب بهانه گیران، داراى سوء سابقه هستند. اءولم یكفروا... من قبل
6- دشمنان، منطق و كلام حقّ را خدشه دار مىكنند تا راه را براى انكار خود باز كنند. سحران... انّا بكلّ كافرون

(49) قُلْ فَاءْتُواْ بِكِتَبٍ مِّنْ عِندِ اللّهِ هُوَ اءَهْدَى مِنْهُمَآ اءَتَّبِعْهُ إِن كُنتُمْ صَدِقِینَ
ترجمه:
(اى پیامبر! به آنان) بگو: (اكنون كه منكر هر دو كتاب هستید) اگر راست مىگویید، شما كتابى از جانب خداوند بیاورید كه از این دو (كتاب تورات و قرآن) هدایت بخش تر باشد تا من از آن پیروى كنم.
پیام ها:
1- باید به یاوه سرایى منكران، جواب مناسب داد. قل...
2- انتقاد به تنهایى كافى نیست، باید همراه آن طرح و پیشنهاد داد. سحران تظاهرا... فاءتوا بكتاب
3- از جمله امتیازات انبیا، تحدّى ومبارزه طلبى در آوردن كتاب یا معجزه است. فاءتوا بكتاب اهدى
4- توراتِ اصلى وقرآن، بهترین كتاب هاى آسمانى براى هدایت بشر مىباشند. فاءتوا بكتاب... اهدى منهما
5- در مقابل كفر و انكار باید پیروان ادیان الهى حامى یكدیگر باشند. اءهدى منهماو نفرمود: «اءهدى منّى» آرى، با اینكه قرآن، تورات را تحریف شده مىداند، ولى در برابر دشمن مشتركى كه به همه ى كتب آسمانى كافر است و شعار اِنّا بكلٍّ كافرون سر مىدهد، از آن حمایت كرده و آن را در كنار خویش قرار مىدهد.
6- رهبر آسمانى باید بهترین سخن و منطقى ترین شیوه را در مقابل مخالفان ارائه دهد. فاءتوا بكتاب... اهدى منهما اتّبعه
7- ملاك ومعیار، تبعیّت از بهترین هاست. اهدى منهما اتّبعه
8 در گزینش مربّى، دوست وكتاب، هدایت بخش بودن، معیار است. اهدى منهما اتّبعه
9- انسان از آوردن كتابى برتر از قرآن وتورات اصلى عاجز است. اِن كنتم صادقین

(50) فَإِن لَّمْ یَسْتَجِیبُواْ لَكَ فَاعْلَمْ اءَنَّمَا یَتَّبِعُونَ اءَهْوَآءَهُمْ وَ مَنْ اءَضَلُّ مِمَّن اتَّبَعَ هَوَیَهُ بِغَیْرِ هُدىً مِّنَ اللّهِ إِنَّ اللّهَ لاَ یَهْدِى الْقَوْمَ الظَّلِمِینَ
ترجمه:
پس اگر (خواسته و پیشنهاد) تو را نپذیرفتند، بدان كه آنان پیرو هوسهاى نفسانى خویش اند و كیست گمراه تر از آن كس كه بدون (پذیرش حقّ و توجّه به) هدایت و رهنمون الهى، از هوس خود پیروى نماید؟همانا خداوند، قوم ستمگر را هدایت نمى كند.
نكته ها:
براى انسان سه دشمن معنوى شمرده اند: جلوه هاى دنیوى، تمایلات نفسانى و وسوسه هاى شیطانى. در این میان، دنیا و جلوه هاى آن همچون كلیدى است كه با حركت به یك سوى، در را باز مىكند و با حركت به سوى دیگر مىبندد، یعنى هم مىتوان از آن بهره ى خوب گرفت و هم مىتوان آن را در راه بد بكار برد. وسوسه هاى شیطانى نیز اگر چه نقش آفرین هستند ولى انسان را به گناه مجبور نمى كنند، مضافا بر اینكه، شیطان در دل اولیاى خدا راه نفوذ و تسلّطى ندارد. امّا دشمن دوّم كه از همه كارسازتر است، هواها و تمایلات نفسانى است كه خطرناك ترین دشمن انسان بشمار مىرود.(64)
پیام ها:
1- گاه هواپرستى با تبلیغات، توجیهات، مغالطه كارى و طرفدارى اكثریّت چنان جلوه مىكند كه شناخت آن، بصیرت و دقّت لازم دارد. فاعلم
2- آنجا كه هدایت پذیرى نباشد، هواپرستى حاكم است. لم یستجیبوا... یتّبعون اهوائهم
3- منكران حقّ وهواپرستان، گمراه ترین مردم هستند. من اضلّ ممّن اتّبع هواه
4- هدایت واقعى، هدایتى است كه از علم و حكمت بى نهایت سرچشمه گرفته باشد. هدىً من اللّه
5- هواپرستى ظلم است وهواپرستان از هدایت الهى بدورند. انّ اللّه لایهدى القوم الظالمین