تبیان، دستیار زندگی

  سیره معصومین(علیهم السلام) در ارتباط با فرزندان «دوره کودکی»

پیامبر(صلی الله علیه وآله) و اهل بیت(علیهم السلام) در تربیت فرزندان بسیار جدی و حساس بودند. آنان حتی پیش از تولد برای تربیت فرزند زمینه سازی می کردند و از همان روزهای نخست زندگی به پرورش جسمی و روحی او می پرداختند. نظافت نوزاد، انتخاب نوع لباس، گفتن اذان و اقامه در گوش نوزاد، عقیقه، ختنه، صدقه، تبریک و دعا از کارهایی است که در سیره معصومین(علیهم السلام) وجود دارد و دیگران را نیز به انجام آنها دستور داده اند. آموزش عبادات به فرزند در دوره کودکی، وفا به وعده کودکان و سلام دادن به آنها، در سیره معصومین(علیهم السلام) به روشنی دیده می شود.

نظافت کودک
 

عبدالله بن فضالی از امام باقر یا امام صادق(علیه السلام) روایت کرده است که آن حضرت فرمود: «هرگاه بچه به سه سال رسید، هفت مرتبه کلمه توحید را بگوید. وقتی سه سال و هفت ماه و بیست روزش تمام شد، هفت بار بگوید محمد(صلی الله علیه وآله)، فرستاده خداست هنگامی که چهار سالش کامل شد، هفت بار درود بر پیامبر(صلی الله علیه وآله) و آل پیامبر(صلی الله علیه وآله) بفرستد. زمانی که پنج سالش به پایان رسید، از دست راست و چپش بپرسد؛ پس از آن رو به قبله بنشاند و سجده کند. شش ساله که شد، شستن دست و صورت را به او بیاموزد، آن گاه امر به نماز کند. هر زمان نه سالش تمام شد، وضو را به وی بیاموزد و اگر انجام نداد، تنبیه بدنی کند و هم چنین نماز را به او یاد دهد و اگر اطاعت نکرد، کتک بزند. وقتی وضو و نماز را آموخت، خداوند پدر و مادرش را می بخشد».(54)

نکته مهم تربیتی در این روایت، آن است که احکام اسلامی را به تدریج باید به کودک تعلیم داد، نه به صورت یک جا. پدر و مادر باید با پیروی از سیره اهل بیت(علیهم السلام) دستورات الهی را به صورت گام به گام و با فاصله مناسب زمانی به کودکان تعلیم دهند تا آنها هم از یادگیری خسته نشوند و هم بتوانند آن چه را فرا می گیرند، تمرین کنند. نحوه آموزش معارف به کودکان نیز باید این گونه باشد که ابتدا خداشناسی، توحید و نبوت را آموزش دهند و سپس به سراغ احکام عملی بروند. هم چنین از آموزش امور زندگی مانند شناخت دست راست و چپ نباید غفلت کرد. استفاده از تنبیه به عنوان یک روش در تربیت کودک نیز از روایت فهمیده می شود.

تشویق کودک به کار نیک 

 تشویق یکی از مهم ترین روشهای تربیت کودک است و در آموزش و پرورش انسان کاربردی وسیع دارد. همه ی کارشناسان امور تربیتی و آموزشی به استفاده مناسب از این روش توصیه می کنند؛ زیرا از راه های موثر در تقویت و تثبیت رفتارهای دینی فرزندان و ترغیب آنان به انجام کارهای خوب و شایسته است. اگر کودک کار مثبتی انجام داد، باید از او تشکر کرد و او را تحسین نمود. تشویقِ زبانی یا پاداشِ عملی، ایجاد انگیزه می کند و باعث می شود که کودک آن کار را تکرار کند و ادامه دهد. این روش در سیره اهل بیت(علیهم السلام) وجود دارد و آن بزرگواران در برابر مشاهده کارهای نیک از طرف فرزندان، آنها را تحسین می کردند.


محمد بن مسلم گوید: روزی ابوحنیفه خدمت امام صادق(علیه السلام) رسید و عرض کرد: فرزندت موسی(علیهم السلام) را دیدم که نماز می خواند، در حالی که مردم از مقابلش عبور می کردند و او آنها را نهی نمی کرد و این کار او نادرست است. امام صادق(علیه السلام) فرمود: موسی را صدا کنید. چون او به محضر پدر رسید، فرمود: فرزندم! ابوحنیفه می گوید: تو نماز می خواندی و مردم از برابر تو عبور می کردند و آنها را منع نمی کردی؟ عرض کرد: آری پدر جان، کسی که من برای او نماز می خواندم، از آنهایی که از برابرم می گذشتند به من نزدیک تر بود. خداوند می فرماید:«ونحن اقرب الیه من حبل الورید»؛(55) و ما به او از رگ گردن نزدیکتریم.

راوی می گوید: همین که امام صادق(علیه السلام) این پاسخ را از فرزندش شنید، او را در آغوش کشید و به سینه اش چسبانید و فرمود: «بابی انت و امی یا مودع الاسرار؛(56) پدر و مادرم فدای تو باد ای گنجینه رازها».
سیره پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) نیز بر تشویق و احترام به کودکان بوده است. هرگاه آن حضرت با کودکان رو به رو می شد، به آنان احترام می گذاشت و شخصیت آنها را گرامی می داشت. هنگامی که حضرت از سفر بازمی گشت، کودکان به استقبالشان می رفتند و ایشان هم کودکان را بر مرکب سوار می کرد و آنان را نوازش می داد و به اصحاب می فرمود: آنان را با خود سوار کنید. پیامبر(صلی الله علیه وآله) در حالی با یارانش به شهر باز می گشتند که هر کدام یکی از کودکان را با خود سوار کرده به همراه داشتند. این کار پیامبر(صلی الله علیه وآله)، افزون بر این که احترام به کودکان بود، مهر و محبت آنها را نیز به او زیاد می کرد و به همین دلیل بسیاری از آن کودکان جزو یاران با وفای آن حضرت قرار گرفتند و در جنگ ها شرکت داشتند.(57) روایت شده است که رسول خدا(صلی الله علیه وآله) به استقبال رزمندگان جنگ موته رفت و عبدالله بن جعفر را که خردسال بود بر مرکب خویش سوار کرد و به دیگران نیز فرمود که کودکان استقبال کننده را بر مرکب هایشان سوار کنند.(58) 

شرکت دادن کودک در مراسم های مذهبی

شرکت دادن کودکان در مراسم مذهبی، از روش های مؤثر آشناسازی آنان با ارزش های اسلامی است؛ زیرا کودک با چشم خود صحنه های حضور مردم در مراکز دینی را مشاهده می کند و شیوه ی ابراز احساسات نسبت به بزرگان دین را فرا می گیرد. به ویژه، مشارکت کودک در نماز جماعت و بردن او در مسجد نقش اساسی در تربیت دینی او دارد؛ زیرا مسجد از جایگاه رفیعی در اسلام برخوردار است و نماد اسلام به شمار می رود. هرجا مسجدی مشاهده شود، یعنی آن جا محل سکونت مسلمانان است. مسجد، افزون بر این که محل اجتماع مسلمین و جایگاه وعظ و تصمیم گیری های سیاسی و اجتماعی امت اسلامی است. دارای ارزش معنوی نیز می باشد؛ و از این رو همواره برای مردم قابل احترام بوده است. مسجد در اسلام، آداب ویژه ای نیز دارد که زن و مرد مسلمان باید به آن آداب عمل کنند. به طور کلی، هر گونه بی احترامی به مسجد، جایز نیست و نباید در مسجد انجام گیرد.

یکی از کاربردهای مهم مسجد که بر کاربردهای دیگر آن غلبه دارد، نقش عبادی آن است. بلند شدن صدای اذان از بلندگوی مسجد، بیانگر فرا رسیدن وقت نماز است و مؤمنان با شنیدن اذان، جهت اقامه نماز به سوی مسجد می روند. رفت و آمد زن و مرد، کوچک و بزرگ، شاه و گدا به سوی مساجد، صحنه های زیبا و دیدنی را به وجود می آورد که برای هر انسان مومن و خداجو لذت بخش است. همراه بردن کودکان و نونهالان به مسجد و شرکت دادن آنها در نماز جماعت، از یک سو این صحنه ها را جذاب تر می کند و از سوی دیگر، تصویر این منظره ها را در ذهن آنان زنده نگه می دارد و موجب تشویق آنها به برپایی برنامه های دینی و به ویژه، نماز جمعه و جماعت می شود.


جریان مباهله، یکی از داستان های زیبا و جالب قرآنی و تاریخی است که در زمان حیات رسول خدا(صلی الله علیه وآله) واقع شد و تأثیر عظیمی بر نصارای بنی نجران گذاشت. فاطمه زهرا (علیهاالسلام) به عنوان فرزند رسول خدا(صلی الله علیه وآله) در این ماجرای مهم به همراه فرزندان خردسالش، حسن(علیه السلام) و حسین(علیه السلام) در کنار پدر و شوهر بزرگوارش، شرکت کرد.(59) همراه بردن فرزندان در روز مباهله، موجب شد که هیأت بنی نجران از تصمیم خود منصرف شوند و به صلح با رسول الله(صلی الله علیه وآله) تن دهند. وقتی اسقف نجران، پیامبر(صلی الله علیه وآله) و همراهانش را دید، وحشتی عجیب در قلبش پدید آمد و گفت: چهرهایی را می بینم که اگر از خدا بخواهند تا کوه از جایش کنده شود، می شود. او رو به یاران کرد و اظهارداشت: اگر با این گروه مباهله کنید نسل یهود، تا ابد از روی زمین برچیده خواهد شد.(60) این ماجرا سبب شد که در همان مکان، مسجدی به نام مسجد مباهله ساخته شود که امروز محل اجتماع مسلمانان است.

سلام دادن به کودک

معصومین(علیهم السلام) هر جا به کودکان برخورد می کردند، به آنها سلام می دادند. در سیره رسول خدا(صلی الله علیه وآله) آمده است که آن حضرت این کار را بارها انجام داد و همواره کودکان را نوازش می نمود. انس بن مالک می گوید: سیره رسول خدا(صلی الله علیه وآله) این بود که هرگاه کودکان را می دید، به آنها سلام می کرد و سریع می گذشت.(61) 

وفا به وعده کودکان

اگر انسان به کودک وعده ای داد، باید بدان عمل کند؛ وگرنه هم بدآموزی دارد و هم موجب یأس و ناامیدی او می شود. تکرار بدقولی، به شخصیت کودک صدمه می زند. کلب صیداوی از امام کاظم(علیه السلام) نقل می کند که آن حضرت فرمود: «اذا وعدتم الصبیان ففوا لهم فانهم یرون انکم الذین ترزقونهم. ان الله عزوجل لیس یغضب لشیء کغضبه للنساء والصبیان؛(62) هرگاه به کودکان وعده دادید، بدان وفا کنید؛ زیرا آنها شما را روزی دهنده خود می بینند. خداوند به چیزی مانند زنان و کودکان خشمگین نمی شود». این روایت نشان می دهد که اگر به نیازهای کودکان توجه نشود و به وعده هایی که به آنها داده شده عمل نگردد، موجب خشم خدای متعال می شود.

پی نوشت ها :

1. منتخب میزان الحکمه، واژه «نظافت»، ص506.
2. وسایل الشیعه، ج15، ابواب احکام الاولاد، باب 2، ص97، ح2.
3. عن الرضا عن آبائه عن علی بن الحسین(علیه السلام) عن أسماء بنت عمیس قالت: قبلت جدتک فاطمه (علیهاالسلام) بالحسن(علیه السلام) و الحسین(علیه السلام) فلما ولد الحسن(علیه السلام) جاء النبی(صلی الله علیه و آله) فقال: یا اسماء! هاتی إبنی. فدفعته الیه فی خرقه صفراء فرمی بها النبی(صلی الله علیه و آله) و قال: یا اسماء! الم اعهد الیکم ان لاتلفوا المولود فی خرقه صفراء؟ فلفقه فی خرقه بیضاء و دفعته الیه (بحارالانوار، ج43، ص239).
4. بحارالانوار، ج43، ص239.
5. سفینه البحار، ماده «علا» و منتهی الامال، حالات امام رضا(علیه السلام)، ص 850.
6. بحارالانوار، ج43، ص239.
7. بحارالانوار، ج43، ص240.
8. فروع کافی، ج6، ص325.
9. الرائد، ج2، ص706، واژه «حنک»؛ معارف و معاریف، ج7، ص457.
10. فروع کافی، ج6، ص27.
11. همان.
12. فروع کافی، ج6، ص393.
13. همان.
14. روایات در باب تحنیک نوزاد با خرما فراوان است که به یک نمونه اشاره می شود:«عده من اصحابنا عن احمد بن محمد عن القاسم بن یحیی عن جده الحسن بن راشد عن ابی بصیر عن ابی عبدالله(علیهم السلام) قال قال امیرالمومنین(علیهم السلام) حنکوا اولاد کم بالتمر هکذا فعل النبی(صلی الله علیه و آله) بالحسن و الحسین(علیه السلام) (فروغ کافی؛ ج6، ص22-30).
15. مریم، آیه ی 7.
16. هود، آیه ی 71.
17. قال(صلی الله علیه و آله): لعلی(علیه السلام) بای شیء سمیت ابنی؟ قال: ما کنت اسبقک باسمه یا رسول الله(صلی الله علیه و آله)، فقال النبی(صلی الله علیه و آله): ولا اسبق انا باسمه ربی. ثم هبط جبرئیل فقال یا محمد: العلی الاعلی یقرئک السلام و یقول: علی منک بمنزله هارون من موسی و لا نبی بعدک، سم ابنک هذا باسم ابن هارون قال النبی(صلی الله علیه و آله): و ما اسم ابن هارون؟ قال: شبر، قال النبی(صلی الله علیه و آله): لسانی عربی، قال جبرئیل(علیهم السلام): سمه الحسن، قالت اسماء: فسماه الحسن؛ (بحارالانوار، ج43، ص238).
18. بحارالانوار، ج43، ص238تا آخر.
19. «هبط جبرئیل(علیهم السلام) فقال: یا محمد العلی الاعلی یقرئک السلام؛ جبرئیل بر پیامبر نازل شد و عرض کرد: یا محمد(صلی الله علیه و آله) خدای علی اعلی بر تو درود می فرستد» (بحارالانوار، ج43، ص228) و نیز از امام رضا(علیه السلام) روایت شده است: علی بن ابراهیم عن ابیه عن الحسین بن خالد قال سألت ابا الحسن الرضا(علیه السلام) عن التهنئه بالولد متی؟ فقال: انه قال: «لما ولد الحسن بن علی هبط جبرئیل بالتهنئه علی النبی(صلی الله علیه و آله) فی الیوم السابع» (الکافی، ج6، ص34).
20. بحارالانوار، ج43.
21. علی بن ابراهیم عن ابیه عن الحسین بن خالد قال: سالت ابا الحسن الرضا(علیه السلام) عن التهنئه بالولد متی؟ فقال: «انه قال: لما ولد الحسن بن علی هبط جبرئیل بالتهنئه علی النبی(صلی الله علیه و آله) فی الیوم السابع.(فروع کافی، ج6، ص34).
22. محمد بن یحیی عن احمد بن محمد عن محمد بن سنان عن ابی هارون مولی آل جعده قال کنت جلیسا لابی عبدالله(علیهم السلام) بالمدینه ففقدنی ایاما ثم انی جنت الیه فقال لی: لم ارک منذ ایام یا ابا هارون؟ فقلت ولد لی غلام، فقال: بارک الله فیه (فروع کافی، ج6، ص35).
23. فروع کافی، ج6، ص20.
24. اعراف، آیه ی 189.
25. «الحمدالله الذی وهب لی علی الکبر اسماعیل و اسحاق»؛ حمد خدای را که در پیری، اسماعیل و اسحاق را به من بخشید.(ابراهیم، آیه ی 39).
26. ابراهیم، آیه ی 40.
27. صحیفه سجادیه، دعای 25.
28. همان.
29. فروع کافی، ج6، ص32.
30. همان، ص36.
31. فروغ کافی، ج6، ص36.
32. روان شناسی یادگیری، ص212-218.
33. وسائل الشیعه، ج6، کتاب الزکاه، ابواب الصدقه، باب 13، ح9و10، ص277.
34. فروع کافی، ج6، ص28.
35. همان، ج7، ص27.
36. حلیه المتقین، ص124.
37. فروع کافی، ج6، ص36.
38. بحارالانوار، ج43، ص24.
39. همان.
40. فروع کافی، ج6، ص28.
41. حیله المتقین، ص124.
42. همان، ص126.
43. ص 123-126 و نیز سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت(علیهم السلام) (تربیت فرزند)، ص 71و72.
44. همان، ص37.
45. همان، ص40.
46. فروع کافی، ج6، ص39.
47. اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج16، ص159.
48. «اللهم هذه سنتک و سنه نبیک صلوات الله علیه و آله و اتباع منا لک و لنبیک بمشیتک و بإرادتک و قضائک لأمر ارادته و قضاء حتمته و امر انفذته و اذقته حرالحدید فی ختانه و حجامته بامر انت اعرف به منی اللهم فطهره من الذنوب وزد فی عمره وادفع الافات عن بدنه و الاجاع عن جسمه وزده من الغنی وادفع عنه الفقر فانک تعلم و لانعلم» (مکارم الاخلاق، فصل 8).
49. حلیه المتقین، ص126.
50. فروع کافی، ج6، ص38، ح2و3.
51. بحارالانوار، ج75، ص458.
52. مجموعه ورام، ص358.
53. مستدرک الوسایل، ج15، ص160.
54. «اذا بلغ الغلام ثلاث سنین یقال له سبع مرات قل: لااله الا الله، ثم یترک حتی یتم له ثلاث سنین وسبعه اشهر و عشرین یوماً، فیقال له: قل: محمد رسول الله(صلی الله علیه و آله) سبع مرات ویترک حتی یتم له اربع سنین، ثم یقال له: سبع مرات قلک صلی الله علی محمد و آل محمد، ثم یترک حتی یتم له خمس سنین، ثم یقال له: ایهما یمینک و ایهما شمالک؟ فاذا عرف ذلک حول وجهه الی القبله و یقال له: اسجد ثم یترک حتی یتم له ست سنین، فاذا تم له ست صلی و علم الرکوع و السجود حتی یتم له سبع سنین، فاذا تم له سبع سنین قیل له: اغسل وجهک و کفیک، فاذا غسلهما قیل له: صل، ثم یترک حتی یتم له تسع، فاذا تمت له علم الوضوء و ضرب علیه و علم الصلاه و ضرب علیها، فاذا تعلم الوضوء والصلاه غفرالله لوالدیه.» (وسایل الشیعه، ج15، کتاب النکاح، ابواب احکام الاولاد، باب 82، ص193، ح3).
55. ق، آیه ی 16.
56. بحارالانوار، ج48، ص171.
57. ابراهیم امینی، تربیت، ص193.
58. بحارالانوار، ج22، ص55.
59. آل عمران، آیه ی 61.
60. تفسیر کشاف، ج1، ص368-370.
61. بحارالانوار، ج16، ص229.
62. وسائل الشیعه، ج15، ابواب احکام الاولاد، باب 88، ص201، ح5.