تبیان، دستیار زندگی

  سیره معصومین(علیهم السلام) در ارتباط با فرزندان «دوره کودکی»

پیامبر(صلی الله علیه وآله) و اهل بیت(علیهم السلام) در تربیت فرزندان بسیار جدی و حساس بودند. آنان حتی پیش از تولد برای تربیت فرزند زمینه سازی می کردند و از همان روزهای نخست زندگی به پرورش جسمی و روحی او می پرداختند. نظافت نوزاد، انتخاب نوع لباس، گفتن اذان و اقامه در گوش نوزاد، عقیقه، ختنه، صدقه، تبریک و دعا از کارهایی است که در سیره معصومین(علیهم السلام) وجود دارد و دیگران را نیز به انجام آنها دستور داده اند. آموزش عبادات به فرزند در دوره کودکی، وفا به وعده کودکان و سلام دادن به آنها، در سیره معصومین(علیهم السلام) به روشنی دیده می شود.

نظافت کودک
 

مردی از اصحاب امام صادق(علیه السلام) خدمت آن حضرت آمد و عرض کرد: فرزندی برایم به دنیا آمده است. حضرت فرمود: «رزقک الله شکرالواهب وبارک للک فی الموهوب و بلغ اشده ورزقک بره؛(23) خداوند، سپاس گزاری بخشنده را روزی ات کند و فرزندت را بر تو مبارک گرداند و او را برایت حفظ کند و تو را از نیکی او بهره مند سازد».
انجام آداب تولد نوزاد مانند اسم گذاری، عقیقه، تبریک، دعا و امثال آن در روز هفتم، شاید به این دلیل باشد که گاهی، مادران هنگام زایمان آسیب می بینند و مشکلاتی برایشان پدید می آید که نمی توانند به آسانی از جایشان بلند شوند. در این حال، اگر آشنایان و خویشاوندان به خانه آنها بیایند، بی شک با وضعیت نامناسبی که دارند، اذیت می شوند و در برابر آشنایان احساس شرمندگی می کنند. از این رو، در روایات اسلامی برای این که مشکلی برای خانواده ها پیش نیاید، فرموده اند بعد از روز هفتم که مادر نوزاد، تا حدودی به حال عادی برمی گردد، زمان دید و بازدید و تبریک آغاز شود. ناگفته نماند که این کار خالی از اثر تربیتی نیست؛ چرا که اگر اقوام و دوستان نزد مادر بچه بیایند، بچه را هم می بینند و دست به سر و صورت وی می کشند. بچه ای که هیچ آشنایی با این دنیا ندارد و اولین روز ورودش به این جهان است، ممکن است در اثر تماس افراد مختلف با او، به لحاظ جسمی و روانی آسیب ببیند که دید و بازدید پس از چند روز، بی شک این آسیب ها را نخواهد داشت.

دعا برای کودک

صدقه برای کودک

درباره نتایج این سنت نبوی نیز آثار زیادی در روایات ذکرشده است که نشان دهنده نقش تربیتی این سنت اسلامی است. سر تراشیدن و صدقه دادن به وزن موی سر نوزاد، بر جسم و جان او اثر مثبت دارد و او را از نظر روحی و معنوی آماده پذیرش دستورات دینی می کند؛ زیرا این کار پیروی از اولیای خدا، تبعیت از رفتار آن بزرگواران و احیای سنت های الهی می باشد. اگر از روزهای نخستین ولادت فرزند، پدر و مادر به ارزش های اسلامی توجه کنند و به آداب دینی عمل نمایند، بی تردید بر روح و روان کودک تأثیر می گذارد؛ چون انسان از نظر روان شناختی بلافاصله پس از تولد، قدرت درک و فهم مطالب را دارد و با مشاهده آن چه پیرامون او می گذرد، از آن تقلید می کند و آنها را به تدریج فرا می گیرد.(32)

افزون بر این، همان گونه که در بسیاری از احادیث آمده است، صدقه موجب سلامت بدن، طول عمر و افزایش روزی انسان می گردد و غضب پروردگار را دفع می کند.(33) روشن است که این آثار، در صدقه دادن برای نوزاد نیز وجود دارد و آینده خوبی را برای فرزند رقم می زند. از سوی دیگر، تراشیدن سر نوزاد در بهداشت وی تأثیر فراوانی دارد؛ چرا که موهای سر نوزاد، در رحم مادر روییده اند و باید زدوده شوند، تا به جای آن موهای تازه ای بروید. رویش موی جدید هم با رشد بیشتری است و هم در زیبایی کودک مؤثر می باشد و ممکن است به لحاظ روانی و تربیتی هم بی تأثیر نباشد.

عقیقه برای کودک

سیره و روایات بر انجام این سنت فروان تأکید دارند، به گونه ای که از معصومین(علیهم السلام) سؤال کردند که در صورت ناتوانی والدین برای تهیه گوسفند، صدقه دادن به جای آن کفایت می کند یا نه، فرمودند: هر وقت قدرت پیدا کردند، عقیقه نمایند.(40) حتی اگر پدر و مادر موفق به عقیقه برای فرزند نشدند، بر خود فرزند است که هر زمان قدرت پیدا کرد، آن را انجام دهد. عمر بن یزید می گوید: خدمت امام صادق(علیه السلام) عرض کردم: به خدا سوگند نمی دانم پدر و مادرم برایم عقیقه کرده است یا نه. آن حضرت به من فرمان داد که خود عقیقه را انجام دهم و من در حالی که پیرمرد بودم برای خود عقیقه کردم.(41)


آثار تربیتی عقیقه را می توان از روایات مربوط به آن و به ویژه از دعاهایی که درباره ی آن وارد شده است، دریافت. در دعای عقیقه آمده است که گوشت، خون، استخوان و تمام وجود قربانی را در برابر جسم و جان کودک قرار دهد و برای تقرب به خدای متعال، ذبح کند.(42) پدر و مادر این عمل را به عنوان شکرانه نعمت فرزند که خدا به آنها عنایت فرموده، انجام می دهند تا به خداوند تقرب جویند. عقیقه یک عمل عبادی است که نتیجه آن بیش از همه متوجه فرزند است و ثمره اش به او می رسد؛ زیرا عقیقه از طرف کودک و به نیت او انجام می گیرد و در سلامت جسمی و روحی وی اثرگذار است. عقیقه، شیطان را از او دور می کند، خیر و برکت را در زندگی او زیاد می سازد و زمینه ی پذیرش تعالیم دینی را در روح وی فراهم می آورد.(43) 

ختنه کودک

ختنه، آثار بهداشتی و تربیتی بسیاری برای فرزند دارد و بی تفاوتی به آن، پیامدهای منفی فراوانی دارد که تا ابد دامن گیر فرزند خواهد بود. از آثار بهداشتی ختنه این است که از بیماری های خطرناکی مانند سرطان آلت، پروستات و عفونت های مجاری ادرار جلوگیری می کند. بر اساس نظریات پزشکی، ختنه برای تندرستی، تنفس و سلامت زیست مفید است و سبب می شود تا عمل زناشویی بهتر و با لذت تر انجام گیرد.(47) بنابراین، ختنه دارای آثار سودبخش بسیاری برای کودک است که اگر به موقع انجام نگیرد، مشکلات جبران ناپذیری برایش پدید می آید. پدران و مادران نباید در این باره غفلت بورزند و باید همان طوری که در روایات آمده، فرزند را در روز هفتم ولادت ختنه کنند.

نقش تربیتی ختنه، از دعاهای وارد شده درباره آن و همچنین از روایاتی که فایده های ختنه را ذکر کرده اند، قابل درک است. امام صادق(علیه السلام) فرمود: هنگام ختنه بچه این دعا(48) را بخوانید: «خدایا! این سنت تو و سنت پیامبر(صلی الله علیه وآله) توست و هم پیروی از تو، کتاب تو و پیامبر(صلی الله علیه وآله) توست. به اراده و خواسته ات، فرمان بردار چیزی هستم که خواستی و حکمش را استوار دانستی و دستوری که اجرایش را خواستار شدی و سوزش آهن را به او چشاندی که تو بهتر از من به آن آگاهی. بارالها! از گناهان پاکیزه اش فرما و عمرش را طولانی کن و بدی ها را از بدنش برطرف نما و دردها را از تنش دور گردان و بر توانگری اش بیفزا و نیازمندی را از او دور گردان، زیرا تو دانایی و ما نادان».(49)

در این دعا، ختنه به عنوان دستور خدا و سنت رسول خدا(صلی الله علیه وآله) یاد شده است که احیای سنت اسلامی است و دارای پاداش و تأثیر بر جسم و جان کودک می باشد. در این دعا، هم چنین طهارت فرزند از گناه، طول عمر و سلامت وی از آفت های درونی و بیرونی خواسته شده است که در سرنوشت فرزند نقش بسزا دارند؛ زیرا عمل به این سنت نبوی، کودک را در برابر آسیب ها بیمه می کند و در طهارت جسم و روح او مؤثر می باشد. طبق فرموده پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) اگر کودک ختنه نشود، زمین در اثر ادرار او به ناله می آید و تا چهل روز پاک نمی شود.(50)

آموزش عبادت به کودک